Tình hình đang rất hỗn loạn, giao tranh vẫn tiếp diễn. Nhưng đã có thể rút ra một số quan sát như sau.
Người Palestine vẫy quốc kỳ trên một chiếc xe tăng của Israel bị phá hủy trước bức tường phân chia Dải Gaza và lãnh thổ Israel. Ảnh Yousef Masoud/AP/SIPA
Sáng ngày 7/10, Hamas, nhóm chiến binh người Palestine, đã thực hiện một cuộc tấn công lớn vào Israel với quy mô và phạm vi gần như chưa từng có tiền lệ. Theo Lực lượng Phòng vệ Israel (IDF), Hamas đã bắn tên lửa từ Gaza và các thành viên của tổ chức này đã thâm nhập qua biên giới Israel, nơi họ tham gia các cuộc đọ súng tại bảy địa điểm khác nhau ở miền nam Israel. Có ít nhất 250 người Israel đã thiệt mạng và con số này dự kiến sẽ còn tăng lên, với hơn 1.400 người bị thương, trong đó ít nhất 18 người bị thương nặng và 267 người trong tình trạng nghiêm trọng. Hamas cũng được cho là đã bắt hàng chục người Israel làm con tin, công bố video để khẳng định tuyên bố của mình.
Thông tin ban đầu cho thấy đây là cuộc tấn công chưa từng có tiền lệ trong lịch sử Israel gần đây. IDF cho biết khoảng 2.200 quả rocket đã được phóng đi trong đợt tấn công đầu tiên, khiến đây là cuộc tấn công bằng rocket lớn nhất nhắm vào Israel kể từ khi Hamas nắm quyền kiểm soát Gaza vào năm 2007. Số lượng rocket được phóng lớn gấp nhiều lần so với các cuộc tấn công vào đầu năm 2014 và năm 2021. Quân Hamas dường như cũng sáng tạo hơn trước, khi sử dụng dù lượn cùng nhiều phương tiện khác để bất ngờ xâm nhập Israel. Cuộc xâm nhập này đặc biệt tàn khốc đối với Israel xét đến số lượng người thiệt mạng và con tin bị bắt giữ.
Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu tuyên bố "Chúng ta đang có chiến tranh" và chính thức phát động Chiến dịch Thanh kiếm Sắt, tiến hành các cuộc không kích ở Gaza và động viên lực lượng dự bị. Al Jazeera đưa tin rằng phản ứng của Israel đã cướp đi sinh mạng của 232 người ở Gaza và chắc chắn sẽ còn nhiều người nữa thiệt mạng.
Tình hình đang rất hỗn loạn và giao tranh vẫn tiếp diễn – con số cuối cùng về người chết, bị thương, và bị bắt làm con tin có thể lớn hơn nhiều so với báo cáo ban đầu. Thông tin ban đầu thường không đầy đủ, bị phóng đại ở một số khía cạnh và bị đánh giá thấp ở những khía cạnh khác, thậm chí trong một số trường hợp còn là thông tin sai lệch hoàn toàn. Nhưng hiện chúng ta đã có thể rút ra một số quan sát như sau.
1. Hamas đang đi vào ngõ cụt
Hamas đã quản lý dải Gaza kể từ khi lên nắm quyền tại đây vào năm 2007, và tổ chức này luôn phải vật lộn với sự căng thẳng cố hữu giữa việc quản lý khu vực với việc duy trì tư cách là người lãnh đạo phe kháng chiến chống Israel của người Palestine. Hamas đã làm như vậy trước sự phản đối từ Israel và quốc tế ; trước những áp lực kinh tế lớn mà Israel tăng lên hoặc giảm bớt nhằm khuyến khích các hành động hòa bình từ Hamas ; và trước những nỗ lực khác của đối thủ của họ, Chính quyền Dân tộc Palestine (Palestinian National Authority - PNA), do Mahmoud Abbas lãnh đạo.
Suốt 16 năm qua, các nhà lãnh đạo Hamas đã cố gắng thu hút người Palestine bằng cách chứng tỏ rằng họ, chứ không phải PNA, có khả năng cai trị tốt hơn. Trong chừng mực nào đó, Hamas đã thành công. Bất chấp sự cô lập về kinh tế quốc tế, Hamas vẫn cung cấp các dịch vụ như thu gom rác và hành pháp hiệu quả hơn nhiều so với những người tiền nhiệm PNA ở Gaza. Hamas cũng thể hiện mình ít tham nhũng hơn các nhà lãnh đạo PNA, và đây không phải là một lập luận khó chứng minh.
Tuy nhiên, Hamas tự coi mình là một tổ chức phản kháng, và họ cần phải đạt được điều đó trên phương diện chính trị. Một phần nguyên nhân là do thành tích quản lý Gaza của họ không nhất quán. Cư dân ở Gaza có cuộc sống rất khó khăn, tỷ lệ thất nghiệp cao và nghèo đói tràn lan. Khả năng để Hamas giành quyền lãnh đạo dựa trên việc cải thiện chất lượng cuộc sống của dân thường Palestine còn hạn chế.
Đồng thời, các nhà lãnh đạo Hamas xem Israel là một thực thể bất hợp pháp và thù địch. Họ tin rằng việc tấn công Israel là chính đáng, và cuối cùng, họ có thể thu được lợi ích chính trị từ việc đó. Họ biết rằng người dân Gaza sẽ phải trả cái giá khủng khiếp trước phản ứng của Israel, nhưng họ hy vọng rằng thoả thuận chính trị cuối cùng sẽ có lợi cho họ.
Ngay cả khi thoả thuận chỉ đơn giản là một biến thể của hiện trạng, họ vẫn muốn đạt được mục tiêu chính trị (và theo đó làm mất uy tín của PNA) bằng cách chứng tỏ rằng họ, chứ không phải PNA, đang đứng lên chống lại Israel. Họ cũng có thể củng cố sự ủng hộ từ các phần tử cực đoan hơn trong tổ chức và từ các đối thủ tiềm năng như Phong trào Thánh chiến Hồi giáo Palestine, vốn đã phẫn nộ vì cho rằng Hamas lãnh đạo nhưng không hành động.
2. PNA đang vướng vào tình thế lưỡng nan
PNA đang ở trong một cái bẫy chính trị. Họ muốn thấy Hamas thất bại nhưng không thể công khai cổ vũ cho Israel. PNA tuyên bố đại diện cho tất cả người Palestine, một lập trường không phù hợp với quyền lực độc lập của Hamas ở Gaza. Abbas và các nhà lãnh đạo PNA khác đã ngầm ủng hộ việc cô lập Gaza, và lực lượng an ninh của PNA đã hợp tác chặt chẽ với Israel để đè bẹp Hamas ở Bờ Tây, theo đó dẫn đến những hành động bạo lực trong quá trình này. (Hamas đã trả đũa bằng cách nhắm vào những người ủng hộ PNA ở Gaza.)
Ngày nay, PNA đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng về tính chính danh. Sau khi tiến trình hòa bình sụp đổ, PNA không còn cách nào khác để nói với người dân Palestine rằng họ nắm trong tay con đường dẫn đến một nhà nước độc lập. Sự phát triển không kiểm soát của các khu định cư Israel ở Bờ Tây, các cuộc thanh trừng sắc tộc do người định cư Israel thực hiện, và sự khinh thường công khai mà nhiều thành viên trong liên minh của Netanyahu dành cho người Palestine, tất cả đều làm tăng thêm sự sỉ nhục đối với PNA. Bản thân Abbas đã 87 tuổi và cũng ít được người Palestine yêu mến. Cuối cùng, khi ông rời đi, hỗn loạn có thể nhấn chìm PNA, trong khi Hamas ngày càng gia tăng ảnh hưởng của mình.
Đối với dân thường Palestine, đặc biệt là những người không sống trong vùng nguy hiểm, cuộc tấn công của Hamas có thể mang lại cảm giác hài lòng nhất định, cho thấy rằng người Israel sẽ phải trả giá nếu họ phớt lờ các quyền của người Palestine. Sự hoài nghi về các cuộc đàm phán hòa bình và ý định của Israel đã lên cao giữa những người Palestine ngay trước cuộc giao tranh mới nhất. Do đó, trước mặt công chúng, PNA sẽ tiếp tục chỉ trích Israel, nhất là vì có một số lượng lớn người Palestine thiệt mạng sau phản ứng của Israel, dù họ hy vọng rằng Israel sẽ tiêu diệt Hamas và tổ chức này sẽ yếu hơn.
3. Cuộc tấn công cho thấy một thất bại lớn của tình báo Israel
Dù căng thẳng tăng cao đã lâu, với hàng loạt cảnh báo về phong trào Intifada lần thứ ba, quy mô của cuộc tấn công lần này đã khiến Israel cũng như các nhà quan sát bên ngoài bị bất ngờ. Các quan chức Israel đã thừa nhận rằng đây là một thất bại lớn về mặt tình báo.
Về mặt chiến thuật, Israel đã không chuẩn bị cho khả năng các chiến binh Hamas xâm nhập qua biên giới và tiến hành một chiến dịch quy mô lớn ngay trước mũi Israel. Cuộc tấn công cũng là một bất ngờ về mặt chiến lược, vì Israel đã không chuẩn bị cho một cuộc giao tranh leo thang kịch tính như vậy. Và thời điểm của cuộc tấn công còn càng làm tăng mức độ sỉ nhục, bởi nó xảy ra gần sát ngày kỷ niệm 50 năm cuộc tấn công bất ngờ đã khơi mào cho Chiến tranh Ả Rập-Israel năm 1973 , vốn được cho là thất bại tình báo lớn nhất trong lịch sử Israel.
Chắc chắn, các cuộc điều tra về thất bại tình báo này sẽ tìm kiếm câu trả lời cho câu hỏi tại sao cơ quan an ninh nổi tiếng của Israel lại bị bất ngờ. Một lý do có thể là mức độ tự mãn của các nhà lãnh đạo Israel. Vấn đề Palestine dường như đã được giải quyết thành công suốt nhiều năm, và việc Israel phản ứng mạnh mẽ trước bất kỳ xung đột nào đã đảm bảo rằng Hamas sẽ luôn tìm cách đàm phán. Hệ thống phòng không Vòm Sắt và các hệ thống khác dường như đã bảo vệ người Israel khỏi rocket và súng cối từ Gaza, trong khi hàng rào dọc biên giới với Gaza có nghĩa là việc xâm nhập dường như là bất khả thi.
Người Israel cũng có thể đã đánh giá thấp khả năng tình báo của Hamas, tin rằng tổ chức này sẽ không rút ra được các bài học từ những thất bại trong quá khứ. Tuy nhiên, các nhà quan sát từ lâu đã cảnh báo rằng tình hình ở Palestine đang sôi sục và Hamas vẫn đang tìm cách lật ngược tình thế trước Israel.
Cuộc tấn công ngày 07/10 cũng là một thất bại lớn đối với chính phủ Netanyahu. Đây là một vấn đề đặc biệt khi xét đến bối cảnh chính trị của Israel, vì Netanyahu đã tự cho mình là một chính trị gia có thể lãnh đạo cuộc chiến chống khủng bố, buộc người Palestine phải tuân theo ý muốn của ông, và luôn áp dụng chính sách an ninh cứng rắn.
Giao tranh xảy ra vào thời điểm Netanyahu đang phải đối mặt với những thách thức quan trọng khác. Những nỗ lực của ông nhằm làm suy yếu đáng kể quyền lực của Tòa án Tối cao Israel đã dẫn đến các cuộc biểu tình rầm rộ, và bản thân ông cũng đang bị truy tố về tội hối lộ, lừa đảo, và lợi dụng lòng tin. Ông vẫn có những người ủng hộ cốt lõi, nhưng sẽ không thể chịu được thiệt hại về uy tín của mình. Ngoài ra, ông còn đang dựa vào một chính phủ cực hữu, với một số bộ trưởng công khai phân biệt chủng tộc, những người từ lâu đã kêu gọi đối xử cứng rắn hơn với người Palestine, đặc biệt là khi bạo lực xảy ra.
4. Vấn đề con tin sẽ làm tình hình trở nên phức tạp hơn rất nhiều
Ngoài số người chết cao, một trong những điều khó giải quyết nhất đối với Israel sẽ là các con tin mà Hamas bắt giữ. Trong quá khứ, Israel đã phải đàm phán suốt nhiều năm để kẻ thù trao trả các công dân Israel – đôi khi là thi hài của họ. Ví dụ, vào năm 2011, chính phủ Netanyahu đã trao đổi hơn 1.000 tù nhân để lấy Gilad Shalit, một binh sĩ Israel bị Hamas bắt giữ năm 2006.
Những con tin mà Hamas bắt giữ sẽ là những con bài thương lượng mạnh mẽ, đem lại cho Hamas lựa chọn đáp trả hành động quân sự của Israel bằng cách đe dọa làm hại, hoặc thực sự làm hại hoặc giết các con tin. Sự hiện diện của các con tin ở Gaza cũng gây một áp lực khác lên các nhà lãnh đạo chính trị và quân sự của Israel. Cuộc tấn công của Hamas đã kích động trả đũa quân sự quy mô lớn, nhưng việc giải cứu được nhiều con tin còn sống sẽ có khả năng thành công cao hơn khi chỉ thực hiện các hoạt động ở quy mô nhỏ như đàm phán hoặc các chiến dịch của lực lượng đặc nhiệm.
5. Israel được kỳ vọng sẽ phản ứng cứng rắn
Phản ứng ban đầu của Israel bao gồm việc nhắm mục tiêu vào các cơ sở rocket và tên lửa của Hamas ở Gaza, cũng như cố gắng vây bắt những kẻ xâm nhập và ngăn chặn các chiến binh khác xâm nhập vào Israel – đó là một loạt nhiệm vụ khó khăn.
Israel sẽ cố gắng khôi phục lại khả năng răn đe bằng cách cho Hamas thấy rằng họ sẽ phải trả giá đắt cho hành động của mình. Hiện tại, cuộc tấn công vào Israel sẽ được nhiều người Israel và Palestine coi là một chiến thắng dành cho Hamas. Bởi tổ chức này yếu hơn Israel rất nhiều, nên khả năng tấn công của họ – và với mức độ thương vong lớn như vậy – là rất ấn tượng, ngay cả khi phản ứng của Israel còn tàn khốc hơn nhiều. Israel đang ưu tiên răn đe, không chỉ để ngăn Hamas tấn công, mà còn để chống lại Hezbollah, Iran, và các đối thủ khác, vì các nhà lãnh đạo của nước này tin rằng điểm yếu trên một mặt trận sẽ lan sang các mặt trận khác.
Khi Israel đối đầu với Hezbollah vào năm 2006, việc Hezbollah tiếp tục tấn công và giết chết hơn 100 người Israel đã gửi đi thông điệp rằng nhóm này có thể gây tổn hại nghiêm trọng cho Israel, ngay cả khi cuối cùng Hezbollah và Lebanon phải chịu nhiều thiệt hại hơn. Israel đã chật vật suốt nhiều năm để khôi phục khả năng răn đe chống lại Hamas, và họ vẫn tiếp tục lo lắng – với lý do chính đáng – rằng họ đang thất bại.
Ngoài các cuộc không kích đáp trả, phản ứng của Israel có thể liên quan đến các chiến dịch mặt đất quan trọng ở Gaza. Trong quá khứ, Israel đã đúng khi thận trọng xem xét các chiến dịch mặt đất, bất chấp lời kêu gọi của một số nhà lãnh đạo nước này nhằm giải quyết vấn đề Hamas một lần và mãi mãi. Trước đây, tính chất hạn chế hơn của xung đột đã cho phép các nhà lãnh đạo thận trọng như Netanyahu có thể duy trì áp lực kinh tế và các cuộc không kích, giảm thiểu rủi ro cho binh lính Israel.
Tuy nhiên, quy mô của cuộc tấn công mới nhất của Hamas tạo ra áp lực rất lớn cho Israel nhằm cố gắng loại bỏ tổ chức này khỏi Gaza – vốn là một nhiệm vụ gần như bất khả thi vì Hamas có nền tảng kinh tế, tôn giáo, và xã hội sâu sắc ở khu vực này. Chí ít, các nhà lãnh đạo Israel sẽ cảm thấy áp lực khi phải đạt được thành công cụ thể, chẳng hạn như thông qua các vụ giết hại hoặc bắt giữ các lãnh đạo cấp cao của Hamas, cũng như qua các dấu hiệu rõ ràng và trực quan khác để cho thấy Israel đang trả thù. Hamas cuối cùng sẽ bị ảnh hưởng nặng nề, và dân thường Gaza chắc chắn sẽ phải trả giá đắt.
Daniel Byman và Alexander Palmer
Nguyên tác : "What You Need to Know About the Israel-Hamas Violence," Foreign
Nguyễn Thị Kim Phụng thực hiện
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 10/10/2023
Daniel Byman là nghiên cứu viên cao cấp tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) và là giáo sư tại Trường Quan hệ Đối ngoại của Đại học Georgetown. Cuốn sách mới nhất của ông là "Spreading Hate : The Global Rise of White Supremacist Terrorism."
Alexander Palmer là cộng tác viên nghiên cứu tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế.