Thế chẳng lẽ ‘dùng tiếng Việt’ cũng phải trả tiền tác quyền ?
Trân Văn, VOA, 17/11/2023
Tuần này, công chúng có thêm một lần ngỡ ngàng và ngao ngán về nhận thức, năng lực trí tuệ của những cá nhân có học hàm, học vị cao đang góp phần vào việc định đoạt đủ thứ tại Việt Nam...
Tác giả Nguyễn Quang Thọ (giữa) giới thiệu với độc giả về cuốn sách mới ra mắt trong ngày 1/7/2023. Ảnh minh họa
***
Tại hội nghị - hội thảo do Bộ Văn hóa thể thao và du lịch tổ chức để "xin ý kiến vềviệc sửa Luật Di sản văn hóa", Phó Giáo sư – Tiến sĩ Trần Văn Hải làm việc tại Đại học Khoa học xã hội nhân văn thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội cho rằng, cần buộc người khai thác di sản văn hóa phải trả phí cho cộng đồng sở hữu di sản – điều mà theo ông Hải đã bị Luật Sở hữu trí tuệ bỏ sót.
Để minh họa cho đề nghị này, ông Hải nêu ví dụ : Nơi làm phim Sơn Tinh – Thủy Tinh từ truyền thuyết phải có nghĩa vụ trả tiền tác quyền cho cơ quan đại diện chủ sở hữu là Cục Di sản văn hóa thuộc Bộ Văn hóa thể thao và du lịch. Cũng theo ông Hải, các các đài truyền hình phát sóng những tiết mục trình diễn hát xoan - một di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại – phải trả phí cho cộng đồng sở hữu di sản là người dân Phú Thọ.
Theo ông Hải, Luật Di sản văn hóa mới cần quy định cộng đồng nơi di sản văn hóa được sáng tạo, thực hành và lưu truyền là chủ sở hữu của di sản văn hóa đó và phải được hưởng quyền tài sản với di sản văn hóa bên cạnh quyền nhân thân. Trong các quyền tài sản đối với di sản văn hóa, phía sở hữu phải có quyền hưởng lợi nhuận qua việc cho phép làm tác phẩm phái sinh từ di sản văn hóa. Cho dù Công ước Berne và luật pháp Việt Nam chỉ bảo hộ quyền tác giả trong vài chục năm nhưng ông Hải cho rằng : Cộng đồng là tác giả của những di sản văn hóa phi vật thể mà cộng đồng thì tồn tại vĩnh viễn nên việc bảo hộ quyền công bố và quyền tài sản đối với di sản văn hóa phi vật thể không bị giới hạn về thời gian, thành ra khai thác truyền thuyết Sơn Tinh – Thủy tinh, hát xoan phải trả phí cho nhà nước tổ chức đại diện cộng đồng(1) !
***
Từ ý tưởng của của ông Hải, nhiều người đã triển khai thêm khả năng gia tăng nguồn thu cho ngân sách, chẳng hạn ông Phạm Hoài Nhân hiến kế :Tôi đề nghị buộctất cả các bà, cácmẹ, cácdì, cácchị nộp phí khi hát ru cháu, con, emvì đã sử dụng di sản văn hóa của dân tộc. Nộp cho ai và nộp bao nhiêu thì đề nghị quốc hội xem xét. Quan Tang – một thân hữu của ông Nhân – bổ sung :Nên buộc cả những ngườicó tên trùng vớitên người, địa danh, vật dụng... là di sản văn hóanộp tiền mãi danh luôn (2). Cũng có những người không đủ bình tĩnh để bỡn cợt như ông Nhân và bạn bè mà nhận định thẳng tưng, ví dụ Vỹ Đặng :Khùng hết rồi, ngáo đá hết rồi. Tất cả cũng do tiền mà băng hoại hết ! song một số thân hữu của Vỹ Đặng như Nguyễn Thị Thanh Chung không đồng tình vì :Ý tưởng đó rất hay, người thường không nghĩ ra được(3) !
Giống như rất nhiều người sử dụng mạng xã hội, Anh Son Tran Duc cho biết ông thấy tức cười vì Sơn Tinh - Thủy Tinh là một truyền thuyết dân gian, thuộc loại hình "tác phẩm văn học, nghệ thuật dân gian" mà cả Công ước Berne (có hiệu lực tại Việt Nam từ 2004) lẫn Luật Sở hữu trí tuệ của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam chừa ra bởi là sáng tạo tập thể dựa trên truyền thống, là tài sản chung của cộng đồng, không có thời hạn bảo hộ, người sử dụng không phải thông báo cho ai và không trả bản quyền khi sử dụng vì không biết trả cho ai. Ông Sơn thắc mắc : Ông Hải dựa vào đâu để đưa ra cái ý kiến "nhà làm phim Sơn Tinh - Thủy Tinh cần nộp phí tác quyền cho Cục Di sản Văn hóa" và ai ủy quyền cho Cục Di sản văn hóa đứng ra thu phí một tác phẩm văn hóa nghệ thuật dân gian thuộc sở hữu cộng đồng từ hàng ngàn năm qua ? Trong số những thân hữu tham gia bình luận về vấn đề Anh Son Tran Duc nêu ra, có Hoa Báo Xuân than :Ăn không chừa cảcái nịt ! Hậu Kc Nguyễn băn khoăn :Còn cái gì không bán nữa chăng ?Vĩnh Khánh Nguyễn Phước dự đoán : Viết và nói về Cuội và Hằng Nga cũng phải nộp tác quyền nha.Muốn leo lên cầu vồng, cầu Ô Thước phải mua vé nha. Có người như Đặng Tiến còn cho rằng :Xài tiếng Việtsẽ phải trả phí tác quy ền cho đại diện là Viện gì đó ! Lê Triều Quang giải thích lý do là :Đang ở cao trào thu, phạt, đòi tiền(4) !
Huỳnh Duy Lộc cũng nhấn mạnh chuyện thiên hạ xem các sản phẩm văn hóa của cộng đồng hay tác phẩm của những tác giả đã quá thời hạn bảo vệ tác quyền thuộc quyền sở hữu của cộng đồng, không cần phải bảo vệ bằng luật bản quyền và không thể đòi tiền tác quyền qua việc giới thiệu "public domain" : "creative materials that are not protected by intellectual property laws such as copyright, trademark, or patent laws", đồng thời bày tỏ băn khoăn về năng lực nhận thức của Phó Giáo sư – Tiến sĩ Trần Văn Hải. Theo Van Hung : Hầu hết các Phó Giáo sư – Tiến sĩ cũng như ông Hảichỉ có điều là các ông khôn hơn thì ít nói hoặc không nói gì, còn ai " lỡ nói" đều không giấu được trình độ thật ! Huu Hello thì mắng :Cục Di sản có phải con cháu của cáccụ SơnTinh – Thủy tinh không mà vòi tiền, nhảm ! Hoang Phan Van tin rằng :Đang thiếu tiềnnên nhìn đâu cũng thấy phảithu. Văn Vũ tán thành : Tư duy bị tiền đóng đinh rồi ! Pham Giao ngao ngán : Giờ, quan chức mở miệng ra là tiền,nhét chưa đầy thì chưa hài lòng(5).
***
Chưa rõ Bộ Văn hóa thể thao và du lịch có đồng cảm với Phó Giáo sư – Tiến sĩ Trần Văn Hải và Quốc hội Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam có luật hóa đề nghị của ông hay không nhưng tại sao chỉ những người như ông Hải mới được mời cho ý kiến về lập pháp, lập quy ?
Trân Văn
Nguồn : VOA, 17/11/2023
Chú thích
****************************
Cục Di sản văn hóa là tác giả của Sơn Tinh và Thủy Tinh ?
Diễm Thi, RFA, 15/11/2023
Phó Giáo sư Tiến sĩ Trần Văn Hải (Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội) đề xuất nhà làm phim Sơn Tinh, Thủy Tinh phải có nghĩa vụ trả tác quyền là phí khai thác, sử dụng di sản văn hóa cho cơ quan đại diện cho chủ sở hữu là Cục Di sản văn hóa.
Tiết mục "hầu đồng" tại Nhà hát Hà Nội ngày 16/1/2016. Ảnh minh họa. Reuters
Ông Hải đưa ra đề xuất này tại hội nghị - hội thảo góp ý cho dự án Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức ngày 13/11 tại Hà Nội.
Tư duy "ao làng"…
Phát biểu của ông Hải lập tức bị cư dân mạng chế diễu. Có Facebooker để lại bình luận trên mạng tự nhận mình là con cháu của Sơn Tinh, Thủy Tinh… để được chia tiền tác quyền ; một số Facebookers khác còn kêu gọi các "nhánh" con cháu "Sơn tộc, Thủy tộc" gửi danh sách phả hệ để chính danh xác nhận di sản các chuyện kể lịch sử của tổ tiên, tránh chuyện "bọn nhận vơ, cướp bản quyền của cha ông mình"…
Nhạc sĩ Tuấn Khanh nêu quan điểm của ông với RFA về sự việc trên :
"Phát ngôn của tiến sĩ Trần Văn Hải nằm chung trong làn sóng rộ lên gần đây của các quan chức, trí thức xã hội chủ nghĩa Việt Nam, đang có những phát ngôn làm xã hội ngỡ ngàng. Hết lần này đến lần khác, người dân Việt Nam vẫn cứ bàng hoàng về trình độ tri thức và hiểu biết luật pháp của những người đang cầm nắm xã hội Việt Nam.
Nhưng không chỉ vậy. Trọng tâm của làn sóng những phát ngôn bất cần luân lý như vậy, đang thể hiện một xã hội đang hào hứng chạy theo phục vụ cho một nhà nước tập quyền, dâng hiến những ý tưởng giải quyết vấn đề xã hội bằng sức mạnh tập quyền mà không cần luật pháp, hiến pháp, hay bất kỳ một định chế xã hội nào.
Một khi xã hội rộ lên những điều kỳ quái như vậy, nó cũng giới thiệu cho thấy sự hỗn tạp của một đời sống bị kiểm soát bằng mệnh lệnh, và tình trạng hạ cấp tư duy một cách hèn mọn, chỉ để giới thiệu sự quy phục hệ thống".
Một facebooker ở Hà Nội không muốn nêu tên, chia sẻ suy nghĩ của mình vào sáng 15/11 với RFA :
"Một người có học vị Phó Giáo sư Tiến sĩ như ông Trần Văn Hải mà không hiểu gì về khái niệm di sản văn hóa ; không biết gì về Luật di sản văn hóa của Việt Nam. Ông ta phát biểu một cách vô tội vạ. Thời gian gần đây tôi thấy hiện tượng này phổ biến chứ không còn là cá biệt nữa. Cứ mở miệng ra là nói bậy làm trò cười cho thiên hạ.
Điều đó cho thấy hệ thống đào tạo, hệ thống giáo dục của Việt Nam có vấn đề về bản chất. Có hiện tượng chạy điểm, chạy học hàm học vị để có một cái chức vụ nào đó. Và điều chắc chắn rằng, cái gọi là Phó Giáo sư Tiến sĩ của ông Trần Văn Hải đã phản ánh chân thực quá trình "học tập" của ông ta. Dựa vào đâu mà Phó Giáo sư Tiến sĩ Trần Văn Hải đưa ra ý kiến nhà làm phim phải nộp phí tác quyền cho Cục Di sản Văn hóa ?".
Theo quy định tại Điều 23 của Luật Sở hữu trí tuệ đã được Quốc hội thông qua ngày 29/11/2005, và đã được hợp nhất vào Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ, được Quốc hội thông qua ngày 16/6/2022, có hiệu lực từ ngày 1/7/2022, thì tác phẩm văn học, nghệ thuật dân gian là sáng tạo tập thể trên nền tảng truyền thống của một nhóm hoặc các cá nhân nhằm phản ánh khát vọng của cộng đồng, thể hiện tương xứng đặc điểm văn hóa và xã hội của họ, các tiêu chuẩn và giá trị được lưu truyền bằng cách mô phỏng hoặc bằng cách khác.
Tổ chức, cá nhân khi sử dụng tác phẩm văn học, nghệ thuật dân gian phải dẫn chiếu xuất xứ của loại hình tác phẩm đó và bảo đảm giữ gìn giá trị đích thực của tác phẩm văn học, nghệ thuật dân gian".
Một tiết mục nhà hát tuồng Việt Nam. Reuters
Và những điều không tưởng !
Góp ý cho dự án Luật Di sản văn hóa, ông Hải nhấn mạnh rằng, Luật Sở hữu trí tuệ hiện nay chưa quy định người khác khai thác di sản văn hóa phải trả phí khai thác, sử dụng cho cộng đồng sở hữu di sản. Do đó, theo ông Hải, cần phải sửa đổi điều luật, quy định cộng đồng nơi di sản văn hóa được sáng tạo, thực hành và lưu truyền chính là chủ sở hữu của di sản văn hóa đó và phải được hưởng quyền tài sản với di sản văn hóa bên cạnh quyền nhân thân.
Ông Hải cũng đồng thời đề xuất quyền hưởng lợi nhuận từ việc cho phép người khác làm tác phẩm phát sinh từ di sản văn hóa với ví dụ nhà sản xuất chuyển thể thần thoại Sơn Tinh, Thủy Tinh thành tác phẩm điện ảnh.
Sau khi nghe những đề xuất của ông Hải, đạo diễn Trần Văn Thủy, người nổi tiếng với phim Chuyện Tử Tế, Hà Nội Trong Mắt Ai, nói với RFA suy nghĩ của ông sáng 15/11 :
"Nếu chuyện đó mà có thật thì nó là điều cực kỳ vô lý. Không ai tin được. Truyền thuyết đó là một câu chuyện dân gian lâu đời rồi. Bây giờ dù ai viết, làm kịch, làm thơ, làm phim thì sử dụng tài sản đó là của chung mọi người chứ không riêng của ai cả. Bây giờ lại có một cơ quan nào đó, dù với danh nghĩa gì, lý do gì mà đòi tiền tác quyền hay bản quyền là điều cực kỳ vô lý không nghe được.
Nếu giả dụ tôi có đụng đến đề tài đó, tôi có làm dưới bất kỳ hình thức nghệ thuật nào như thơ, văn, phim ảnh hay sân khấu thì tôi cũng tự làm và không ai có quyền can thiệp việc đó. Tôi có thừa tiền tôi cũng không bao giờ nộp cho họ một xu.
Chỉ có điều, sau cùng khi sản phẩm tôi làm ra thì về nguyên tắc phải qua một hội đồng duyệt. Đấy là quyền quyết định của hội đồng duyệt phim xem phim hay hay dở, đúng hay sai. Thế thôi chứ chuyện (trả tác quyền - NV) như thế là điều không tưởng tượng được".
Đạo diễn Song Chi hiện đang ở Anh quốc cũng đưa ra nhận định về vấn đề này :
"Nếu bộ phim được chuyển thể từ một cuốn truyện cụ thể nào đó, từ một tác phẩm nào đó có tên tác giả thì nó hợp lý. Còn đằng này, truyền thuyết Sơn tinh Thủy tinh là của nhân dân Việt Nam. Nó có từ ngàn xưa. Bây giờ nhân danh cái gì mà Cục di sản văn hóa đòi tác quyền ? Họ là tác giả à ?
Tôi có cảm giác họ đang tìm mọi cách để moi tiền dân. Trong khi đó có những việc quan trọng hơn nhiều liên quan di sản văn hóa, chẳng hạn như vụ vịnh Hạ Long, vụ sách cổ Viện Hán Nôm mà Tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện lên tiếng lâu nay, vụ hàng trăm cuốn sách phong vàng bạc bị bán sang tận Trung Quốc qua những trang web thì không lo, mà lo những chuyện tào lao như vậy ?"
Khoảng cuối tháng 12/2022, Viện Nghiên cứu Hán Nôm ra thông báo về việc mất hoặc thất lạc 25 cuốn sách cổ do đơn vị này quản lý. Tháng 3/2023, Tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện, Phó Phòng Nghiên cứu Văn học & Lịch sử, Viện Nghiên cứu Hán Nôm thông tin trên trang facebook cá nhân của mình rằng, Viện Nghiên cứu Hán Nôm Việt Nam lại mất thêm hơn 110 cuốn sách ; ngoài ra gần 880 cuốn khác trong kho bị mủn nát, không thể phục chế.
Diễm Thi
Nguồn : RFA, 15/11/2023
*****************************
Nhà làm phim Sơn Tinh, Thủy Tinh cần nộp phí tác quyền cho... Cục Di sản văn hóa ?
Thiên Điểu, Tuổi Trẻ online, 13/11/2023
Theo đề xuất của Phó Giáo sư Tiến sĩ Trần Văn Hải, nhà làm phim Sơn Tinh, Thủy Tinh từ truyền thuyết cùng tên có nghĩa vụ trả tác quyền là phí khai thác, sử dụng di sản văn hóa cho cơ quan đại diện cho chủ sở hữu là Cục Di sản văn hóa.
Theo ông Trần Văn Hải, nhà sản xuất Trương Ngọc Ánh (trái) và đạo diễn Victor Vũ (phải) cần trả phí tác quyền cho cộng đồng sở hữu truyền thuyết Sơn Tinh, Thủy Tinh khi làm phim từ truyện này - Ảnh tư liệu
Đây là đề xuất của ông Trần Văn Hải (Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội) về tác quyền được đưa ra tại hội nghị - hội thảo xin ý kiến góp ý hồ sơ dự án Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức ngày 13/11 tại Hà Nội và trực tuyến tới 44 điểm cầu trong cả nước.
Phim Aladdin và cây đèn thần của Mỹ cũng không trả tác quyền cho người Trung Đông
Ông Hải lập luận theo Luật Sở hữu trí tuệ hiện nay thì cộng đồng nơi di sản văn hóa phi vật thể được sáng tạo, thực hành và lưu truyền không thể thu lợi nhuận khi người khác khai thác di sản văn hóa phi vật thể.
Bất cập này không chỉ diễn ra ở Việt Nam mà cả ở thế giới.
Ông Hải lấy ví dụ, Aladdin và cây đèn thần là một trong những truyện đặc sắc nhất trong bộ truyện Nghìn lẻ một đêm của vùng Trung Đông. Cộng đồng cư dân vùng Trung Đông đã sáng tạo, thực hành và lưu truyền Aladdin và cây đèn thần.
Ngày 24/5/2019, tại Mỹ, đạo diễn Guy Ritchie công bố bộ phim Aladdin và cây đèn thần là chuyển thể từ truyện Aladdin và cây đèn thần.
Bộ phim rất thành công với nhiều giải thưởng, cũng như thành công về doanh thu. Theo ông Hải, thống kê ngày 13/9/2023 bộ phim này đã đạt mức lợi nhuận là 322,6 triệu USD.
Theo Công ước Berne, khi truyện cổ Aladdin và cây đèn thần được công bố tại Iran thì ngay lập tức và vô điều kiện, tất cả các quốc gia thành viên Công ước Berne (trong đó có Hoa Kỳ) phải bảo hộ nó.
Nhưng trong thực tế, cộng đồng cư dân vùng Trung Đông, những người đã sáng tạo, thực hành và lưu truyền Aladdin và cây đèn thần không được hưởng lợi nhuận từ bộ phim phái sinh từ truyện này.
Tại Việt Nam, hiện nay các đài truyền hình phát sóng các tiết mục trình diễn hát xoan - một di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, nhưng cộng đồng sở hữu di sản là người dân Phú Thọ lại không hề được hưởng quyền tài sản.
Nguyên do là vì Luật Sở hữu trí tuệ chưa quy định người khác khai thác di sản văn hóa phải trả phí khai thác, sử dụng cho cộng đồng sở hữu di sản.
Phim Sơn Tinh, Thủy Tinh cũng nên trả phí tác quyền cho cộng đồng
Vì vậy, ông Hải đề xuất điều 4 của Luật Di sản văn hóa sửa đổi cần quy định cộng đồng nơi di sản văn hóa được sáng tạo, thực hành và lưu truyền chính là chủ sở hữu của di sản văn hóa đó và phải được hưởng quyền tài sản với di sản văn hóa bên cạnh quyền nhân thân.
Trong số các quyền tài sản đối với di sản văn hóa ông Hải đề xuất có quyền hưởng lợi nhuận từ việc cho phép người khác làm tác phẩm phái sinh từ di sản văn hóa.
Ông Hải lấy ví dụ về thực thi quyền hưởng lợi nhuận từ việc cho phép người khác làm tác phẩm phái sinh từ di sản văn hóa : Victor Vũ và nhà sản xuất Trương Ngọc Ánh chuyển thể thần thoại Sơn Tinh, Thủy Tinh thành tác phẩm điện ảnh.
Truyền thuyết Sơn Tinh, Thủy Tinh thuộc di sản văn hóa do Nhà nước là chủ sở hữu. Nhà sản xuất bộ phim Sơn Tinh, Thủy Tinh có nghĩa vụ trả phí khai thác, sử dụng di sản văn hóa này cho Cục Di sản văn hóa là cơ quan đại diện cho chủ sở hữu đối với di sản văn hóa do Nhà nước là chủ sở hữu này.
Trước câu hỏi của Tuổi Trẻ Online về thời hạn thực thi quyền tác giả chỉ kéo dài 70 năm sau khi tác giả qua đời theo Công ước Berne và 50 năm theo pháp luật Việt Nam, trong khi những truyền thuyết như Sơn Tinh, Thủy Tinh, di sản hát xoan... đã có từ rất lâu, ông Hải nói :
"Cộng đồng là tác giả của những di sản văn hóa phi vật thể này, mà cộng đồng thì tồn tại vĩnh viễn, bởi vậy việc bảo hộ quyền công bố và quyền tài sản đối với di sản văn hóa phi vật thể không bị giới hạn về thời gian".
Thiên Điểu
Nguồn : Tuổi Trẻ online, 13/11/2023