Nhân kỷ niệm 100 năm Cách mạng tháng 10 của Nga, Tổng thư ký các đảng cộng sản cầm quyền của Châu Á, Tập Cận Bình ở Trung Quốc và Nguyễn Phú Trọng tại Việt Nam, tái khẳng định cam kết của họ đối với dự án xã hội chủ nghĩa. Hơn 70 năm trước, các đảng cộng sản ở Châu Á đã quay sang lấy cảm hứng từ Liên Xô. Khi giành được quyền lực, họ đã ban hành các hiến pháp và thiết lập các thể chế, với các mức độ trung thành khác nhau, với các mô hình điều tiết của Liên Xô được nhân rộng.
Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng và Tổng bí thư kiêm Chủ tịch nước Tập Cận Bình tại Hà Nội, 2015. Ảnh : Tân Hoa xã
Sự sụp đổ của Khối Xô viết kèm với sự sụp đổ của các cấu trúc và các tổ chức trước đây được coi là không thể phá hủy được, ví dụ như bức tường Berlin và các tượng đài tôn vinh anh hùng xã hội chủ nghĩa. Nhiều phân tích theo sau về chủ nghĩa xã hội châu Á nhanh chóng giả định sự kết thúc của chủ nghĩa xã hội và sự chuyển đổi sang một loại quản trị tự do nào đó. Nhưng các thể chế của chủ nghĩa xã hội - đặc biệt là các cơ chế điều tiết kinh tế - đã chứng tỏ khả năng thích ứng và linh hoạt.
Nếu đặc điểm cốt lõi của một xã hội xã hội chủ nghĩa là cam kết đối với một xã hội quân bình, thì các hồ sơ của Trung Quốc và Việt Nam đã bị pha trộn. Cải cách thị trường đã phá bỏ nền kinh tế chỉ huy đã giúp hàng triệu người thoát khỏi đói nghèo, nhưng cũng tạo ra sự bất bình đẳng về giàu nghèo chưa từng thấy trong nhiều thế hệ.
Mặc dù cam kếtchủ nghĩa xã hội bình đẳng đã phai nhạt, các nhà lãnh đạo đảng vẫn chủ động sử dụng các kỹ thuật pháp lý vay mượn của Liên bang Xô viết để quản lý nền kinh tế chỉ huy. Các kỹ thuật này bao gồm các quy định chính trị cứng nhắc, thu thập và giám sát dữ liệu, và các chiến dịch huy động quần chúng. Chúng được sử dụng để chỉ huy nền kinh tế thị trường hỗn hợp vốn kết hợp mức độ tham gia tương đối cao của nhà nước với các tổ chức kinh tế tư bản, chẳng hạn như thị trường, các tập đoàn và các hình thức đầu tư khác.
Quyền sở hữu nhà nước đối với các phương tiện sản xuất đã tạo thành mục tiêu cốt lõi của nền kinh tế chỉ huy. Một số nhà bình luận ước tính - không bị ảnh hưởng bởi cải cách thị trường hỗn hợp - các doanh nghiệp nhà nước hiện đang tạo ra một phần ba GDP ở Trung Quốc và Việt Nam. Các doanh nghiệp vô địch quốc gia được khuyến khích niêm yết trên thị trường chứng khoán và tham gia vào các thị trường toàn cầu.
Mặc dù đã có hàng thập kỷ cải cách luật doanh nghiệp và tư nhân hoá, nhà nước Trung Quốc vẫn duy trì quyền kiểm soát doanh nghiệp nhà nước. Việc sử dụng các kênh kiểm soát không chính thức phản ánh sự quản lý hành chính cá nhân hóa đã phát triển trong thời kỳ kinh tế chỉ huy. Các đường dây kiểm soát cá nhân giữa các cơ quan quản lý nhà nước và các doanh nghiệp nhà nước kết hợp với quy định ra lệnh của Liên Xô với Nho giáo. Trong nền kinh tế thị trường hỗn hợp, thực tiễn quản lý này đã phát triển thành một loại quản lý kinh tế chính trị áp đặt. Các cơ quan quản lý sử dụng sự kết hợp của các kênh nội bộ đảng và nhà nước cũng như các công cụ pháp định để truyền lệnh cho doanh nghiệp nhà nước và các đảng bộ được cắm trong các doanh nghiệp tư nhân lớn.
Do đó, các doanh nghiệp nhà nước theo đuổi các mục tiêu vượt xa lợi ích của các cổ đông và nhân viên, chẳng hạn như chỉ đạo và điều phối các "chỉ huy cao cấp" - những yếu tố của ngành công nghiệp cần thiết nhất cho nền kinh tế - cùng với nhiều ngành kinh tế mũi nhọn khác. Như trong nền kinh tế chỉ huy, các doanh nghiệp nhà nước được coi là các thành phần không thể tách rời với quản lý nhà nước của Đảng, và không chỉ là các đối tượng của quy định của nhà nước.
Trong một sự liên tục khác với nền kinh tế chỉ huy, nhà nước sử dụng dữ liệu đã thu thập và giám sát để điều tiết nền kinh tế. Mặc dù loại quy định này thông qua việc kiểm toán đã trở nên quan trọng trong các nền kinh tế tự do tân tiến, việc sử dụng loại quy định đó ở xã hội chủ nghĩa Châu Á có được nền công nghiệp khoa học hiện đại nhờ vào niềm tin về cách mạng xã hội chủ nghĩa Nga. Nỗ lực của các nhà kế hoạch trung ương trong nền kinh tế chỉ huy để thu thập thông tin chính xác từ các doanh nghiệp nhà nước thường dẫn đến những dữ liệu và thao tác chiến thuật của các công ty để đưa tài sản vượt ra ngoài tầm soát trung tâm - tạo ra một môi trường thiếu tin cậy. Đáp lại, nhà nước đã phát minh thêm các tầng lớp theo dõi và trách nhiệm giải trình vốn chỉ làm sâu sắc hơn sự hồ nghi.
Quy chế kinh tế hiện nay phản ánh nền văn hoá hồ nghi này. Kiểm toán tiếp tục nhấn mạnh trách nhiệm giải trình, để các doanh nghiệp nhà nước và các công ty lớn được khuyến khích tập trung vào các chỉ thị tập trung. Quy định thông qua việc thu thập và giám sát dữ liệu đã không khiến các giám đốc chịu trách nhiệm cá nhân hơn bởi vì doanh nghiệp nhà nước không hoạt động trong các môi trường mà các giám đốc bị xử lý kỷ luật bởi động cơ thị trường.
Chính phủ xã hội chủ nghĩa Châu Á cũng đã nhiệt tình chấp nhận việc sử dụng các chỉ số hoạt động chính để xếp hạng và chuẩn hoá hành vi thị trường và xã hội. Ví dụ, chính phủ Trung Quốc đang phát triển chỉ số "tín dụng xã hội" tích hợp hành vi của người tiêu dùng, tạo ra điểm số "thành thật" được xác định theo thuật toán để tạo ra chỉ số tin cậy dựa trên mạng xã hội và vi phạm pháp lý.
Trong một chương trình khác về tái chế nền kinh tế chỉ huy, đảng tiếp tục sử dụng các chiến dịch thi đua và vận động quần chúng để giao tiếp với quần chúng và tạo hình mẫu hành vi đúng đắn. Sự xuất hiện của nền kinh tế thị trường hỗn hợp đã không báo hiệu sự rút lui từ phương thức điều chỉnh này mà là sự tái cơ cấu trong việc đảng tìm cách thuyết phục và giáo dục quần chúng ra sao. Mặc dù các nhà lãnh đạo đảng nổi bật lên như là nền tảng văn hoá của xã hội, họ cũng lo lắng về "chất lượng" của dân chúng, khi tin rằng mức độ giáo dục thấp và 'nền văn minh' có thể cản trở quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa.
Chiến dịch nhằm nâng cao "chất lượng" của công dân bằng cách khắc sâu các giá trị gắn liền với một 'xã hội xã hội chủ nghĩa cùng với nền văn minh tinh thần' ở Trung Quốc và "một xã hội công bằng và văn minh, tiến bộ một cách kiên định đối với chủ nghĩa xã hội" ở Việt Nam. Thật thú vị, các nhà lãnh đạo đảng tiếp tục khẳng định quyền thiết kế đặc điểm quốc gia rất lâu sau khi họ từ bỏ phúc lợi cả đời và các điểm trang trí khác của chủ nghĩa xã hội bảo hộ.
Có sự liên tục, tái diễn và pha trộn giữa công nghệ điều tiết của nền kinh tế chỉ huy và các thể chế tư bản, chẳng hạn như thị trường và các tập đoàn. Một hậu quả của quy định đa dạng này là Trung Quốc và Việt Nam đồng thời di chuyển ra khỏi chủ nghĩa xã hội và chuyển đổi chủ nghĩa xã hội. Công nghệ điều chỉnh từ nền kinh tế chỉ huy có khả năng phục hồi, không chỉ bởi vì do đảng thúc đẩy, mà còn vì nhiều người trong và ngoài nước nhìn nhận các quy định công nghệ quen thuộc và đáng tin cậy.
John Gillespie (Monash University)
Nguyên tác : What is socialist about socialist East Asia ?, EastAsiaForum, 19/04/2018
Phương Thảo dịch
Nguồn : VNTB, 21/04/2018