Cuộc di cư vĩ đại của đồng bào miền Bắc vào miền Nam năm 1954, sau khi hiệp định Genève được ký kết, tính dến nay đã 64 năm. Nhưng khi ngồi đọc lại các tài liệu do nhà cầm quyền cộng sản Việt Nam viết, chúng ta khám phá ra có rất nhiều sự xuyên tạc rất trắng trợn, mặc dầu các tài liệu lịch sử về cuộc chiến Việt Nam đã được tiết lộ gần hết và các nhân chứng vẫn đang còn hiện diện ở trong và ngoài nước.
Cuộc di cư vĩ đại của đồng bào miền Bắc vào miền Nam năm 1954, sau khi hiệp định Genève được ký kết - Lên tàu há mồm - Ảnh minh họa
Một thí dụ điên hình, trong cuốn "Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước 1954 – 1975", Tập II, do Nhà xuất bản Chính Trị Quốc Gia, Hà Nội, xuất bản năm 1996 đã viết rằng sở dĩ nhiều đồng bào đã bỏ miền Bắc ra đi là vì bị cưỡng ép và số đồng bào công giáo bỏ đi rất đông là vì họ bị Ngô Đình Diệm và người Mỹ đánh lừa, nói rằng "Chúa đã vào Nam" hay "Đức bà Mary Đồng Trinh đã rời khỏi miền Bắc" hay "Mỹ sẽ ném bom nguyên tử miền Bắc", v.v.
Điều đáng tiếc là sự dối trá này đã được một vài sử gia và chính trị gia Tây phương như Bernard Fall, Chester L. Cooper (chuyên viên về Á Châu và Đông Dương của Bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ)... chép lại nguyên văn, không cần kiểm chứng. Sau đó, tập "Vietnam : Defeat U.S. Imperialism, A Progressive Labor Party Pamphlet" của Đảng cộng sản Việt Nam lại nhai lại cái bã do chính họ nhả ra !
Để làm sáng tỏ lịch sử, hôm nay nhân kỷ niệm 64 năm di cư khỏi miền Bắc, chúng tôi xin ghi lại những nét chính về cuộc di cư này, trong đó có cả những trải nghiệm của bản thân người viết.
Đồng bào tháo chạy khỏi miền Bắc
Điều 14, đoạn b, của Hiệp định Genève được ký kết ngày 20/7/1954 quy định :
"Trong thời gian kể từ khi hiệp định này bắt đầu có hiệu lực đến ngày hoàn thành việc chuyển quân, nếu có những thường dân ở một khu thuộc quyền kiểm soát của bên này mà muốn sang ở vùng giao cho bên kia, thì nhà chức trách của khu trên phải cho phép và giúp đỡ sự di chuyển ấy".
Thủy thủ tàu chiến phương Tây đón tiếp đồng bào miền Bắc di cư vào Nam : phải để cho tất cả mọi người ở Việt Nam tự do lựa chọn vùng mình muốn sống
Trong Lời Tuyên Bố Cuối Cùng ngày 21/7/1954, ở đoạn 8 có nói :
"Phải triệt để thi hành những điều khoản trong hiệp định đình chỉ chiến sự nhằm mục đích bảo vệ tính mạng và tài sản của mọi người và nhất là phải để cho tất cả mọi người ở Việt Nam tự do lựa chọn vùng mình muốn sống".
Ngày 17/7/1954, Pháp phải mở chuyến tàu đầu tiên chở người di cư đến Sài Gòn.
Lúc đầu, Việt Minh đã cho di cư khá dễ dàng. Người Công giáo ý thức rằng không thể có tự do tôn giáo dưới chế độ cộng sản nên đa số quyết tâm ra đi. Về sau, Việt Minh thấy rằng số người bỏ làng mạc di cư vào Nam ngày càng đông, sẽ gây ảnh hưởng không tốt về chính trị và làm cho tiềm năng nhân lực và kinh tế miền Bắc yếu đi nên đã tìm cách ngăn chặn.
1. Phong trào di cư bùng nổ :
Cùng với sự triệt thoái của quân đội Pháp ra khỏi vùng Nam Trung Châu Bắc Việt, đồng bào thuộc các tỉnh Bùi Chu, Phát Diệm, Ninh Bình, Nam Định và Phủ Lý vội vàng chạy về Hà Nội. Đồng bào ở Thái Bình theo đường bể ra Hải Phòng. Tiếp theo, đồng bào ở các vùng quanh Hà Nội như Hà Đông, Hà Nam, Hưng Yên, Bắc Ninh, Vĩnh Phúc Yên cũng hốt hoảng chạy về Hà Nội. Phong trào di cư đã bùng nổ 3 ngày trước khi Hiệp định Genève được ký kết. Ngày 17/7/1954, Pháp phải mở chuyến tàu đầu tiên chở người di cư đến Sài Gòn.
Phong trào di cư ngày càng lan rộng. Những đồng bào ở Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Tuyên Quang và Hòa Bình cũng tìm cách chạy về Hà Nội. Sau đó, đến lượt đồng bào ở ba tỉnh miền Trung là Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh ở Liên Khu IV là vùng bị Việt Minh chiếm đóng và cai trị từ 1945, cũng tìm cách di cư.
2. Các cuộc đàn áp đẩm máu :
Trước phong trào di cư ồ ạt này, nhà quyền Cộng Sản đã tìm cách ngăn chặn. Các cuộc đàn áp đẩm máu đã xẩy ra. Sau đây là một vài thí dụ điển hình :
2/1/ Vụ Cựa Gà : Công an đã bắt 30 linh mục đứng ra hướng dẫn phong trào di cư. Giáo dân đã phản đối rất mạnh, công an phải thả ra. Quảng đường từ Bích Câu đến Bùi Chu đầy nghẹt người. Từ Bùi Chu đến Cựa Gà còn gay cấn hơn. Bọn công an và bộ đội giả dạng dân chúng chạy ra níu kéo lại. Người di cư phải vật lộn với họ từ 5 giờ sáng đến 12 giờ trưa mới đến được Cựa Gà. Tại đây, công an lại phong tỏa các đò ngang không cho qua sông. Họ tập trung đồng bào lại và khuyên không nên đi. Đến 5 giờ chiều, họ đem xe đến mời đồng bào trở về Hậu Hải. Đồng bào không chịu lên xe.
2.2. Vụ Sa Châu : Cuộc ra đi của khoảng 3000 đồng bào ở giáo xứ Sa Châu, Giao Thủy, Nam Định, còn khó khăn hơn. Việt Minh cho phá sập cầu Nam Điền nên đồng bào không qua sông được. Đồng bào tìm mọi phương tiện để qua sông, một số nhảy xuống sông bơi qua, nhưng bơi không tới, bị chết đuối. Đa số gia đình có đàn bà và trẻ con, không thể bơi qua sông được nên đành phải quay trở về.
2.3. Vụ Trà Lý : Đêm mồng 5 rạng ngày 6/11/1954, một tiểu hạm của Hải Quân Pháp đang tuần tiểu ngoài khơi Trà Lý thì được một thuyền đánh cá đến gần và báo tin cho biết có khoảng 2.000 người đang lâm nguy trên một bãi cát ngoài biển Trà Lý, nếu không cứu kịp, họ sẽ bị chìm xuống biển. Tiểu hạm này liền báo cho các tàu La Capricieuse, LMN-9052, LCT-9065 xin đến tiếp cứu. Đến 8 giờ sáng ngày 6/11/1954, Ủy hội quốc tế Kiểm soát đình chiến cũng đã được thông báo về vụ này. Đô đốc Jozzan liền ra lệnh cho các tàu ở Hải Phòng và Đà Nẵng phải đến Trà Lý cứu những người đang bị nạn.
Theo một sĩ quan của tàu La Capricieuse kể lại, sáng ngày 6/11/1954, tàu 151-L9035 vào cứu đầu tiên, vớt được 900 người được đưa về Hải Phòng ; tàu LSM-9052 và LCT-9065 cho xuồng máy vào cứu tiếp. Đến 1 giờ sáng ngày 7/11/1954, đã có 1.445 người nữa được vớt đưa lên tàu LCT-9065.
Một số người, nhất là đàn bà và trẻ con, khi vội vàng chen chúc nhau leo lên xuồng máy đã bị rơi xuống biển. Các thủy thủ đã ném phao theo cho họ, nhưng họ không biết bơi nên không bám vào được, đã bị chìm luôn.
2.4. Vụ Lưu Mỹ : Ngày 18/12/1954, 189 gia đình thuộc thôn Lưu Mỹ, xã Trù Sơn, huyện An Sơn, tỉnh Nghệ An, đã đến trụ sở xã nộp đơn xin di cư. Việt Minh coi đây là một tổ chức phản động nên tìm bắt những người mà họ nghi đã xách động hay lãnh đạo dân chúng, đó là các ông Phạm Văn Như, Lê Hữu Bằng, Nguyễn Văn Hương, Đinh Thế Xuyên và Nguyễn Văn Cung. Ông Phan Văn Như trốn về được đã báo cho mọi người biết. Dân chúng liền kéo nhau đến trụ sở xã yêu cầu thả những người bị bắt, nhưng họ không thả.
Biết trước thế nào cũng bị khủng bố, dân Lưu Mỹ đã tổ chức những toán tự vệ để canh phòng. Đêm 7/1/1955, công an đến bắt một số người đem về thẩm vấn rồi đến sáng 8/1/1955 thả ra. Sau đó, Việt Minh đưa bộ đội tới bao vây thôn Lưu Mỹ. Một cuộc xô xát đã xẩy ra vào lúc 4 giờ sáng ngày 13/1/1955. Có 11 người bị chết và nhiều người bị thương. Nhiều người đã bị bắt dẫn đi.
2.5. Vụ Ba Làng : Ngày 8/1/1955, tại Ba Làng, huyện Gia Tỉnh, tỉnh Thanh Hòa, có khoảng 20.000 người đã tập trung tại trụ sở xã yêu cầu được cho di cư đúng như điều 14b của Hiệp định Genève đã quy định. Việt Minh đã huy động cả một Trung đoàn đến dẹp. Một cuộc xô xát đã xẩy ra. Bộ đội nổ súng bắn, có 4 người bị chết và 6 người bị thương. Sau đó, Việt Minh lập tòa án nhân dân ở làng bên, đem những người tổ chức và kháng cự ra xét xử. Kết quả 2 người bị tuyên án khổ sai chung thân, 4 người bị án 20 năm và 22 người bị án 12 năm. Khoảng 60 người đã bị bắt đưa đi mất tích.
2/6/ Vụ Mậu Lâm : Theo những người trốn đi di cư kể lại, vào tháng 2 năm 1955 đã xẩy ra một cuộc xô xát đẩm máu giữa những người đòi đi di cư với bộ đội Việt Minh tại xã Mậu Lâm, Phủ Diễn Châu, tỉnh Nghệ An. Khoảng 2000 dân đã rầm rộ kéo nhau lên đường đi di cư. Việt Minh liền cho 2 đại đội thuộc Sư đoàn 304 ra chận lại. Một cuộc xô xát đã xẩy ra. Có 5 bộ đội bị thương. Bộ đội liền xã súng bắn, có 11 người dân bị chết, nhiều người bị thương và hơn 200 người bị bắt.
2.7. Vụ Cửa Lò : Biết rằng theo Hiệp định Genèvè, người dân có quyền tự do di cư trong hạn 300 ngày, nhiều người dân Cửa Lò, Nghệ An, đã tìm cách ra đi bằng đường bộ hay đường biển, nhưng không ai thoát được. Tất cả hoặc bị bắt lại, hoặc bị chết vì kiệt sức ở trong rừng hay ngoài biển.
Cuối cùng, họ đã lập được kế để chạy thoát. Đêm 1/1/1956, bổng nhiên lửa cháy dữ dội đầu làng. Trong khi công an và bộ đội đang lo chửa cháy, dân làng vội vàng xuống thuyền ra khơi, bọn công an không hay biết gì. Đoàn thuyền đi đến trưa hôm sau thì thấy có tàu chiến Pháp xuất hiện ở ngoài khơi. Họ cột một cái áo trắng lên cây sào và vẩy. Tàu chiến Pháp biết có người đang kêu cứu, đã cho tàu chạy sát vào các thuyền của họ và vớt tất cả lên tàu. Đến 2 giờ đêm 2/1/1954, tàu cập bến Hải Phòng. Mọi người đều sung sướng reo hò, nhưng không ai quên được một em bé 12 tuổi tình nguyện ở lại đốt làng để cầm chân bọn công an và bộ đội, không biết số phận em sau đó ra sao.
Tóm lại, tại các xứ Công giáo, vì việc ra đi có lãnh đạo, có kế hoạch và có tổ chức, nên số thoát được nhiều hơn. Nhưng nhìn chung, đa số đều phải ở lại. Một thí dụ cụ thể : Mặc dầu bị kiểm soát rất chặt chẽ, ở xã Xuân Liên có ba thôn, tại thôn Hạ có 95 gia đình đã thoát đi toàn vẹn, 28 gia đình bị dang dở. Tại thôn Lạc Thủy, có 124 gia đình trốn thoát được. Tại thôn Liên Thượng, hơn 30 gia đình đã đi được.
Theo một tài liệu mà nhân viên an ninh lúc đó bắt được, trung ương Đảng lao động Việt Nam (sau này đổi thành Đảng cộng sản Việt Nam) ước lượng rằng nếu không có biện pháp ngăn chặn, sẽ có khoảng 5 triệu người bỏ miền Bắc ra đi. Sự kiện này sẽ đưa đến những kết quả tai hại về cả phương diện chính trị lẫn kinh tế. Vì thế, trung ương Đảng đã ra chỉ thị phải tìm cách ngăn chặn phong trào di cư lại.
Để giải thích hiện tượng người người bỏ miền Bắc ra đi này, Việt Minh đã nhiều lần tuyên bố rằng đồng bào miền Bắc đã bị "cưởng ép" di cư và chính phủ Ngô Đình Diệm cũng như người Mỹ đã tuyên truyền rằng "Đức Mẹ đã vào Nam" để đánh lừa đồng bào công giáo chạy theo. Trò bịp bợm này đã được lặp đi lặp lại trong nhiều bộ phim tuyên truyền, và cũng được dùng để giải thích tình trạng hàng triệu đồng bào bỏ nước ra đi sau 30/4/1975.
Những nỗ lực của chính phủ Ngô Đình Diệm
Ngày 6/8/1954, Thủ tướng Ngô Đình Diệm đã gởi văn thư yêu cầu chính phủ Hoa Kỳ cung cấp viện trợ để di chuyển khoảng 100.000 người di cư từ Bắc vào Nam. Trong thư phúc đáp ngày 8/8/1954, chính phủ Hoa Kỳ đồng ý cung cấp cho chính phủ Việt Nam những vật dụng cần thiết để di tản đồng bào muốn di cư ra khỏi vùng sẽ trao lại cho Việt Minh và sẽ hợp tác chặt chẽ với chính phủ Việt Nam để bảo đảm rằng viện trợ của Hoa Kỳ đáp ứng một cách hữu hiệu nhu cầu của chính phủ và dân chúng Việt Nam.
Mỗi ngày, các phi cơ của Pháp có thể di tản khoảng 3.400 người từ Hà Nội và Hải Phòng đến Sài Gòn. Hải Quân Pháp cũng được xử dụng để thực hiện việc di tản. Tuy nhiên, với những phương tiện sẵn có, Pháp không thể vận chuyển hết số người di tản trong thời gian ấn định được. Theo lời yêu cầu của chính phủ Việt Nam, Hoa Kỳ cũng đã đưa tàu tới phụ giúp. Theo sự ước tình, phải di tản ít nhất 200.000 người ra khỏi Hà Nội và Hải Phòng trước ngày 10/9/1954. Đô đốc Felix Stump đã ra lệnh cho các tàu đổ bộ thuộc Hạm đội Tây Thái Bình Dương vào Hải Phòng và các cảng ở miền Trung (Đồng Hới) để di tản từ 80.000 đến 100.000 người.
Để hoàn thành cuộc di tản vĩ đại này :
- Về hàng không, Pháp đã thực hiện 4.280 chuyến bay, vận chuyển được 213.635 người.
- Về tàu thủy, Pháp thực hiện 338 chuyến và Mỹ 109 chuyến, vận chuyển được 555.037 người.
Những người di tản bằng phương tiện riêng hay vượt qua sông Bến Hải thì không kể.
Đầu tháng 8 năm 1954, chính phủ đã thành lập Sở Di cư để lo việc tản cư, tiếp cư và định cư. Nhưng về sau, vì phong trào di cư bùng nổ quá lớn, chính phủ đã phải thành lập Phủ Tổng ủy Di cư và tị nạn để phụ trách công việc này. Lúc đầu, ông Ngô Ngọc Đối được cử làm Tổng ủy trưởng. Sau đó, Thủ tướng Ngô Đình Diệm và ông Ngô Ngọc Đối đã thuyết phục Giám mục Phạm Ngọc Chi đứng ra thành lập "Ủy ban Hỗ trợ di cư" để yểm trợ Phủ Tổng ủy Di cư và tị nạn về tinh thần lẫn vật chất. Trong vài trò này, Giám mục Phạm Ngọc Chi đã đi vận động các tổ chức quốc tế yểm trợ phong trào di cư của Việt Nam.
Kết quả đã có 860.206 người di cư được đưa vào Nam, chia ra như sau :
- Thiên Chúa giáo : 677.389 người (Công giáo : 676.348 người, Tin lành : 1.041 người)
- Phật giáo : 182.817 người
Sau cuộc di cư năm 1954, số giáo dân còn lại ở miền Bắc khoảng 750.000 người với 254 linh mục và 7 giám mục, chia làm 10 Giáo phận. Ngoài ra, Khâm sứ Tòa thánh Dooley cũng đã ở lại với Giáo hội miền Bắc.
Các trại định cư đã được lập từ Quảng Trị đến Cà Mau. Có tất cả 315 trại định cư dành cho 508.999 người, chia ra như sau :
- Nam phần : 206 trại với 393.354 người.
- Trung phần : 59 trại với 61.094 người.
- Cao nguyên : 50 trại với 54.551 người.
Những tên điếc không sợ súng
Sau khi Hiệp định Genève được ký kết, tỉnh Quảng Bình được trao cho Việt Minh. Quân đội, công chức và dân chúng khắp nơi trong tỉnh tìm mọi phương tiện để rời khỏi Quảng Bình. Hai phương tiện được dùng để di cư đồng bào một cách nhanh chóng là tàu thủy và máy bay.
Lúc đó tôi còn nhỏ, nhưng đã cùng một số anh em tham gia vào toán tiếp cư do linh mục Georges Neyroud, tuyên úy Quân đội Pháp thành lập. Ngày 1/8/1954, linh mục cho biết linh mục phải vào gấp Đông Hà và Đà Nẵng để lo cho đồng bào mới vào, ông cần mấy người biết tiếng Pháp ở lại tiếp tục đón tiếp các đồng bào ở xa tới và cấp giấy cho họ đi.
Gia đình chúng tôi đã vào Đà Nẵng hết rồi, nhưng tôi và một số anh em vẫn còn ở lại lo công việc tiếp cư. Khi nghe linh mục Georges Neyroud hỏi như trên, tôi, anh Nguyễn Kim Thuyên và anh Lê Trung Tha xin tình nguyện ở lại. Thấy chúng tôi còn quá nhỏ, ông hơi do dự, nhưng không còn ai khác, mọi người đã lo đi càng sớm càng tốt, nên ông đành chấp nhận cho chúng tôi ở lại và giới thiệu một trung úy người Pháp đến làm việc chung với chúng tôi. Ông ném lại cho chúng tôi hai tạ gạo và một thùng lựu đạn OF (grenade offensive-lựu đạn tấn công). Đó là lương thực của chúng tôi. Mỗi ngày chúng tôi đem một trái lựu đạn OF ném xuống sông rồi lặn xuống bắt cá đem lên luộc và ăn với cơm. Sông Nhật Lệ quá nhiều cá nên có khi chúng tôi ăn cá thay cơm.
Công việc của chúng tôi cũng không có gì khó khăn. Chúng tôi tiếp những người trốn được từ vùng quê hay từ bắc Quảng Bình và Hà Tĩnh vào, lấy lý lịch của họ ghi vào một tấm thẻ màu đỏ, bắt họ lăn ngón tay cái vào thẻ, rồi chuyển cho Trung úy người Pháp để anh này dẫn họ đến một phòng tiếp cư đợi lên tàu vào Đà Nẵng. Cứ theo lời khai của những người trốn được từ vùng sông Gianh vào, nếu có sự can thiệp của Ủy hội quốc tế Kiểm soát đình chiến, sẽ có hàng chục ngàn người thuộc hạt Bình Chính như Hướng Phương, Hòa Ninh, Đồng Trác, Gia Hưng, v.v., và ở Hà Tĩnh sẽ bỏ ra đi. Nhưng chúng tôi chẳng biết làm gì để giúp đỡ họ.
Trung úy người Pháp đến giúp chúng tôi chưa đến 30 tuổi và rất tháo vát. Trong những lúc rảnh việc, ông quay về đơn vị mượn dây dù và các dụng cụ để trục cái chuông lớn từ trên tháp cao của nhà thờ Tam Tòa và cây đàn Harmonium ở phòng ca đoàn xuống rồi đưa lên tàu. Vì thấy tàu của Pháp còn khá rộng, ông và chúng tôi tháo các bàn thờ và ghế trong nhà thờ ra và cho xuống tàu luôn. Các vật dụng này hiện đang được sử dụng tại nhà thờ Tam Tòa ở Đà Nẵng.
Trong khi chúng tôi lo tiếp những người từ xa đến thì trên đường phố của thành phố Đồng Hới, Việt Minh tổ chức biểu tình "hoan hô Cách Mạng" liên tiếp từ ngày này qua ngày khác với thái độ hung hăng, nhưng chúng tôi chẳng ai lo sợ gì cả !
Đôi bờ Hiền Lương - Photo by Howard Sochurek - 1961
Sáng 8/8/1954, Trung úy ngưới Pháp đến báo tin cho chúng tôi biết phải rời thành phố chiều hôm nay và phải đi bằng đường bộ vượt qua sông Bến Hải, vì không còn phương tiện tàu thủy hay máy bay nữa. Con đường từ Đồng Hới đến Bến Hải dài 71 cây số. Cách đây một năm, ba chúng tôi đã dám vượt qua các bãi mìn, đi bộ từ Bến Hải đến Đồng Hới, nên khi được bảo phải đi bằng đường bộ, chúng tôi không có chút lo ngại nào. Đúng là điếc không sợ súng !
Chiều hôm đó, khi chúng tôi qua khỏi phà Quản Hàu, cách thành phố Đồng Hới khoảng 3 cây số, quay nhìn lại thì thấy thành phố đang cháy !
Tôi nhớ lại, khi tôi trao tấm thẻ đỏ di cư cho người anh họ của tôi là Nguyễn Thật để lên đường vào Đà Nẵng, anh ấy đã cúi đầu xuống và thở dài : "Đi như thế này rồi cũng mất nữa thôi !". Lời tiên đoán đó đã đúng 20 năm sau !
Trong ba chúng tôi, anh Lê Trung Tha vừa qua đời, anh Nguyễn Kim Thuyên đang ở Việt Nam, còn tôi ở Mỹ đã ngồi ghi lại những dòng này.
Ngày 20/6/2018
Lữ Giang