Hôm Thứ Sáu 17, khi chủ trì cuộc hội luận về an ninh quốc gia tại thủ đô Bắc Kinh, Chủ tịch Tập Cận Bình nói tới ba hiện tượng đang chi phối cục diện chính trị Trung Quốc trong năm 2017. Đó là một thế giới đa cực hóa, một nền kinh tế toàn cầu hóa và tiến trình dân chủ hóa trong quan hệ quốc tế. Mười ngày sau, hôm Thứ Hai 27 tới đây, 16 nước sẽ họp tại Kobe của Nhật để xúc tiến việc đàm phán về Hiệp định Đối tác Toàn diện Khu vực, gọi tắt là RCEP, và giữa tháng tới một số quốc gia khác sẽ họp tại Chile ở Nam Mỹ để cứu vãn Hiệp ước Đối tác Xuyên Thái Bình Dương TPP đã bị Hoa Kỳ từ bỏ. Khung cảnh ấy khiến người ta tự hỏi về vị trí của các nền kinh tế Đông Nam Á bên cạnh Trung Quốc.
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình ngồi lại sau một bài phát biểu trong ngày đầu tiên của Diễn đàn Kinh tế Thế giới tổ chức tại Davos, Thụy Sĩ hôm 17 tháng 1 năm 2017. AFP photo
TPP và RCEP
Nguyên Lam : Thưa ông, sau khi Hoa Kỳ triệt thoái khỏi Hiệp ước Đối tác Xuyên Thái Bình Dương gọi tắt là TPP trong đó có nhiều nước Đông Á, Trung Quốc liền thúc đẩy việc đàm phán Hiệp định Đối tác Toàn diện của Khu vực Á Châu Thái Bình Dương gọi tắt là RCEP. Khi ấy, các nền kinh tế vừa phát triển tại Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam, nên làm gì giữa hai nền kinh tế đang dẫn đầu thế giới hiện nay là Hoa Kỳ và Trung Quốc ? Câu hỏi được đưa ra khi Chủ tịch Tập Cận tuyên bố trong một cuộc hội luận tại Bắc Kinh hôm Thứ Sáu 17 vừa qua rằng năm nay, Trung Quốc phải đối diện với ba hiện tượng là một thế giới đa cực hóa, một nền kinh tế toàn cầu hóa và một trào lưu dân chủ hóa các cơ chế quốc tế. Ông nghĩ sao về những biến cố này ?
Nguyễn-Xuân Nghĩa : Trước hết, về lời tuyên bố của Chủ tịch Tập Cận Bình, ông ta muốn nói tới ba thách đố đang đặt ra cho Trung Quốc năm nay và khẳng định theo nét văn hóa bí hiểm của Trung Quốc là sẽ có sự kiên định chiến lược, niềm tự tin chiến lược và sự nhẫn nại chiến lược để nắm bắt cơ hội.
Thứ nhất, về cái gọi là "thế giới đa cực hóa", Bắc Kinh nói là hiện nay không quốc gia nào giữ thế độc bá khi Liên hiệp Âu Châu đang phân hóa, Liên bang Nga đã suy yếu và Hoa Kỳ còn tràn ngập giữa quá nhiều vấn đề. Sự thật thì có lẽ lãnh đạo Bắc Kinh muốn nói đến thế lực đang lên của Trung Quốc bên cạnh Hoa Kỳ cho tới nay vẫn là siêu cường mạnh nhất.
Thứ hai, về hiện tượng trao đổi toàn cầu thì Trung Quốc đã tăng trưởng ngoạn mục trong ba chục năm nhờ tự do mậu dịch nhưng ngày nay, nền kinh tế Trung Quốc bắt đầu hụt hơi và có nhiều bài toán nan giải bên trong, khi thế giới bên ngoài đang có phản ứng bảo hộ mậu dịch từ Âu Châu tới Hoa Kỳ cho nên Bắc Kinh cần tới các thị trường bên ngoài để duy trì đà tăng trưởng bên trong.
Thứ ba, khi Tập Cận Bình nói đến trào lưu dân chủ hóa của các cơ chế quốc tế, thì ta đừng nghĩ đến dân chủ hóa là điều Trung Quốc không chấp nhận. Ông ta chỉ hàm ý là các tổ chức quốc tế thiết lập sau Thế chiến II, như Liên Hiệp Quốc, Ngân Hàng Thế Giới, Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế hay Tổ Chức Thương Mại Thế giới WTO, Tòa Án Trọng Tài, v.v… là các định chế Tây phương và ngày nay nhiều quốc gia đang nhân danh chủ quyền của họ mà phủ nhận các định chế ấy. Sự thật thì lãnh đạo Bắc Kinh muốn huy động tâm lý quần chúng trước ba thách đố về an ninh chiến lược là 1/ sức mạnh của Hoa Kỳ, là 2/ yêu cầu phát triển mậu dịch và 3/ việc thành lập các tổ chức mới để bảo vệ quyền lợi của Trung Quốc. Quanh đi quẩn lại vẫn chỉ là quyền lợi khi kinh tế Trung Quốc gặp khó khăn giữa một thế giới có quá nhiều thay đổi.
Nguyên Lam : Trong khung cảnh chiến lược đang dời đổi như vậy, thưa ông các nền kinh tế chưa phát triển tại Đông Nam Á có thể và nên làm gì ? Đây là câu hỏi mà Việt Nam quan tâm.
Nguyễn-Xuân Nghĩa : Trước tiên, ta không nên quên rằng kinh tế Trung Quốc đang có nhiều bài toán nan giải chứ không mạnh như trước, nên Bắc Kinh vẫn rất cần thị trường nước ngoài vì chưa thể trông cậy vào sức tiêu thụ nội địa. Thứ hai, sau khi Hoa Kỳ rút khỏi Hiệp ước TPP, Bắc Kinh chưa thể trám vào khoảng trống đó với Hiệp định RCEP gồm 10 quốc gia của Hiệp hội ASEAN và sáu nước là Trung Quốc, Nhật Bản, Nam Hàn, Ấn Độ, Úc và New Zealand. Chúng ta sẽ tìm hiểu vì sao. Thứ ba, hoàn cảnh của từng nước Đông Nam Á giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc cũng có khác nhau nên mỗi quốc gia có thể xoay trở một cách.
Bài toán cho Trung Quốc
Nguyên Lam : Chúng ta sẽ lần lượt tìm hiểu các vấn đề này, trước hết, thưa ông, là về kinh tế Trung Quốc.
Nguyễn-Xuân Nghĩa : Thế giới quá chú ý tới Hoa Kỳ và chính sách kinh tế hay thương mại của Chính quyền Donald Trump mà nhìn vào Trung Quốc với hy vọng khác. Thật ra, kinh tế Trung Quốc đang bị chững và không thể đạt mức tăng trưởng trên 6% như trước trong khi lại chất lên một núi nợ quá lớn. Ngay trước mắt, thị trường bất động sản của Trung Quốc có thể sụp đổ mà muốn tránh thì họ phải giảm đà tín dụng và mức tăng giá địa ốc. Nhưng hãm đà tín dụng lại gây hậu quả là tăng trưởng chậm hơn, thất nghiệp cao với nguy cơ động loạn xã hội là điều lãnh đạo rất sợ.
Bài toán nan giải của họ là bơm tín dụng cũng có nghĩa là chuyển tiền của người có tiết kiệm vào thị trường lao động mà lại dẫn đến khủng hoảng tài chính. Mâu thuẫn này cho thấy Bắc Kinh chết kẹt giữa hai giải pháp cùng lưỡng nan : một là thận trọng giảm đà tăng trưởng mà không làm thị trường địa ốc tan vỡ như Nhật Bản và Hoa Kỳ đã từng bị trước đây. Vì những dị biệt lợi tức quá lớn giữa chín tỉnh duyên hải miền Đông với phần còn lại ở bên trong, sự tan vỡ này sẽ còn kinh hoàng hơn những gì đã xảy ra cho hai nước kia. Hai là tìm ra hướng phát triển vẫn nhờ thị trường xuất khẩu thì lại tùy thuộc quá nhiều vào các nền kinh tế khác giữa khung cảnh sa sút của xuất nhập khẩu và phản ứng bảo hộ mậu dịch của cả Liên Âu lẫn Hoa Kỳ.
Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường tham dự buổi thảo luận về Hiệp định RCEP tại Kuala Lumpur, Malaysia, ngày 22 tháng 11 năm 2015. AFP photo
Nguyên Lam : Chúng ta bước qua vấn đề thứ nhì là sự xoay chuyển trái chiều giữa Hiệp ước TPP không còn nước Mỹ và Hiệp định RCEP đang do Bắc Kinh cổ võ. Thưa ông, các nước Đông Nam Á xoay trở thế nào trong khung cảnh đó ?
Nguyễn-Xuân Nghĩa : Sự thật đầu tiên là hậu quả của vụ TPP không đến nỗi khủng khiếp như người ta vẫn sợ vì Hiệp ước này chưa thành hình. Mà nếu muốn thành hình thì các nước còn phải tiến hành nhiều bước cải cách quan trọng để tiến tới chế độ thương mại tự do, mở rộng hệ thống cung cấp mới giữa các thành viên với nhau và tháo gỡ nhiều rào cản bên trong về lao động, môi sinh, v.v…. Dù có hay không có Hoa Kỳ, Hiệp ước TPP này vẫn khiến các nước nghèo như Việt Nam và Malaysia phải thay đổi lớn từ nay đến kỳ hạn Tháng Hai năm tới thì mới hưởng lợi nhiều nhờ TPP như đã kỳ vọng. Thứ hai, nếu Hoa Kỳ rút lui thì 11 nước còn lại vẫn xúc tiến Hiệp ước với nhau trong khi từng nước có thể tiến hành hiệp định thương mại song phương với Mỹ. Cho tới nay mới chỉ có Nhật Bản, Nam Hàn, Úc, Singapore, Malaysia và Thái Lan là có loại thỏa ước song phương hay gần tương tự với Hoa Kỳ. Việt Nam nên chú ý tới giải pháp đó sau hơn 20 cải tiến quan hệ với Hoa Kỳ. Việc cải cách theo cam kết của TPP là điều cần thiết và có lợi khi sẽ thương thuyết với nước Mỹ về một hiệp ước song phương.
Nguyên Lam : Nếu nhìn như vậy thì các nước đang phát triển trong Hiệp hội ASEAN vẫn còn nhiều cách xoay trở, nhưng phải chăng vì vậy mà lại xoay vào quỹ đạo của Bắc Kinh với Hiệp định Đối tác Toàn diện của Khu vực RCEP ?
Nguyễn-Xuân Nghĩa : Thật ra hoàn cảnh riêng của từng nước trong Hiệp hội 10 quốc gia Đông Nam Á khiến có nhiều nước lại vui mừng vì sự thất bại hay trục trặc của Hiệp định TPP. Như Cam Bốt, Indonesia hay Thái Lan và Philippines không mấy vui khi thấy Việt Nam và Malaysia hội nhập vào nhóm 12 nước của TPP và có đầu cầu tiến vào thị trường Hoa Kỳ !
Thứ hai, dù Hiệp định RCEP với Trung Quốc không đòi hỏi tiêu chuẩn cao như TPP nhưng chưa chắc đã sớm hoàn tất và không phải nước nào cũng sẵn lòng ngả theo Trung Quốc, kể cả trường hợp Việt Nam. Họ vẫn có thể nghĩ đến thị trường Liên Âu và Hoa Kỳ qua ngả thương thuyết song phương giữa khung cảnh rõ ràng là đối đầu về nhiều mặt giữa Tầu và Mỹ.
Thứ ba, các nước Đông Nam Á kể cả Việt Nam, cần thấy là họ không nằm dưới tầm nhắm của Hoa Kỳ theo quan điểm của Chính quyền Donald Trump, là điều hoàn toàn khác với Trung Quốc, cho nên vẫn có triển vọng thương thảo với Mỹ chứ không bị cắt cầu mà trôi vào vùng biển động của Bắc Kinh, khi ưu tiên của Trung Quốc dù sao vẫn là xuất khẩu.
Sau cùng, tôi cho rằng từ nguyên thủy Hiệp hội ASEAN tại Đông Nam Á là một câu lạc bộ kinh tế với nỗ lực hội nhập thành hình từ năm 1977 và hoàn thành một thỏa ước tự do thương mại với nhau từ năm 1991 và một thỏa ước giải phóng đầu tư từ năm 2000. Nhóm kinh tế này có nhiều khác biệt nhưng vẫn có hy vọng bổ sung cho nhau nếu cố gắng hội nhập thành một khối ở giữa hai thế lực là Hoa Kỳ và Trung Quốc.
Cơ hội nào cho Việt Nam
Nguyên Lam : Thưa ông, nghĩa là khung cảnh tranh chấp về cả an ninh lẫn kinh tế giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc lại còn có thể mở ra một cơ hội khác cho các nước này, kể cả Việt Nam ?
Nguyễn-Xuân Nghĩa : Hai nền kinh tế Mỹ-Hoa đã giao dịch và hợp tác với nhau trong nhiều thập niên và gần như lập ra một chuỗi cung ứng nguyên vật liệu giữa đôi bên. Thí dụ như hàng gia dụng hay điện tử, điện thoại di động, hoặc áo quần giày dép, v.v… của Mỹ chế tạo bên Tầu để bán về Mỹ.
Ngày nay, kinh tế Trung Quốc mất lợi thế nhân công nhiều và rẻ, Hoa Kỳ thì không chấp nhận cái thế giao dịch bất lợi ấy cho công nhân Mỹ nên cũng tìm cách khác. Đấy là lúc các nước ASEAN có thể trám vào khoảng trống và trở thành nguồn cung ứng cho kinh tế Hoa Kỳ, thí dụ như về hàng dệt sợi hay điện tử. Từ nhiều năm trước, diễn đàn của chúng ta đã nói đến triển vọng điền thế của Việt Nam khi các doanh nghiệp Hoa Kỳ rút khỏi Trung Quốc và tìm nơi đầu tư có lợi hơn. Trào lưu đó sẽ dồn dập khi mâu thuẫn Mỹ-Hoa đi vào giai đoạn gay gắt.
Khi ấy, là một quốc gia đông dân, có nhân công tương đối còn rẻ và lại có tay nghề thì Việt Nam vẫn còn triển vọng thay thế phần nào vị trí cơ xưởng toàn cầu của Trung Quốc. Các quốc gia như Mexico, Bangladesh hay Indonesia và Pakistan đã từng hy vọng như vậy nhưng vì nhiều lý do khác nhau, kể cả yếu tố Hồi giáo hay khủng bố, họ chưa thể trám vào khoảng trống đó, hoặc đang bị khó khăn, như trường hợp của Mexixo. Như vậy, nhìn trên toàn cảnh Mỹ-Hoa và Đông Nam Á, Việt Nam thật ra đang có nhiều ưu thế bất ngờ với kinh tế Hoa Kỳ, nếu kịp thời cải sửa về năng suất và môi trường đầu tư để tiến lên trình độ sản xuất cao hơn trong một chuỗi cung ứng có lợi hơn cho kinh tế và xã hội.
Nguyên Lam : Xin cảm tạ chuyên gia kinh tế Nguyễn-Xuân Nghĩa về cuộc phỏng vấn này.
Nguyên Lam, phóng viên RFA
Nguồn : RFA, 22/02/2017