Một trong những hành động đầu tiên của Tổng thống Trump : rút ra khỏi Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương - TPP, một thỏa thuận thương mại 12 quốc gia vốn đã trở thành trung tâm của "sự cân bằng chiến lược" của Tổng thống Barack Obama đối với châu Á.
Đội duyệt binh danh dự tại Hà Nội
Trump đã buộc tội những thoả thuận đó ảnh hưởng đến sản xuất của Mỹ, và vào ngày 23 tháng 1 năm 2017, ông đã ký lệnh rút ra khỏi thoả thuận tại Văn phòng Bầu dục.
"Một điều tuyệt vời cho công nhân Mỹ, những gì chúng tôi vừa làm", Trump nói.
Cùng với điều đó, ông đã khởi động một cơn bão kinh tế và chính trị vẫn còn vang dội ở Việt Nam.
Thoát ra khỏi các điều kiện do chính quyền Obama áp đặt để tham gia hiệp ước thương mại, chính phủ Cộng sản Việt Nam đã loại bỏ kế hoạch cho phép các tổ chức công đoàn độc lập và tung ra cuộc đàn áp gay gắt nhất đối với giới bất đồng trong nhiều thập kỷ. Các nhà chức trách đã bắt giữ số lượng kỷ lục các nhà hoạt động xã hội, các blogger và những người ủng hộ dân chủ, kết án nhiều người với mức án tù giam từ 10 đến 20 năm.
Việt Nam đưa ra một ví dụ về hiệu quả ít được lưu ý từ một số quyết định sớm nhất của Trump. Hiệp ước xuyên Thái Bình Dương, được gọi là TPP, nhanh chóng phai nhạt khỏi các tiêu đề của Mỹ khi Trump tung ra các trận chiến thương mại với Trung Quốc, Châu Âu, Mexico và Canada. Nhưng theo các nhà ngoại giao và các nhà hoạt động sự thay đổi chính sách đột ngột đã có hiệu ứng sâu rộng đáng kể.
"Ngay sau khi Mỹ rút khỏi TPP, đã thấy có sự thay đổi căn bản trong cách chính phủ [Việt Nam] đối xử với công nhân, các nhà hoạt động lao động và công đoàn", Đỗ Thị Minh Hạnh, một nhà hoạt động lao động 33 tuổi, nói trong một quán cà phê ở Thành phố Hồ Chí Minh. "Rất nhiều người đã bị quấy rối, theo dõi, bị cầm tù và bị đe dọa".
Sự thay đổi chính sách của Trump không phải là yếu tố duy nhất trong cuộc đàn áp Việt Nam - những người cứng rắn đã thống trị trong Đảng Cộng sản và lo ngại về sự gia tăng các hoạt động xã hội và các cuộc biểu tình. Ông ta cũng không chịu trách nhiệm về số phận của TPP.
Obama đã không thuyết phục được một Quốc hội và công chúng hoài nghi về giá trị của thỏa thuận trước khi rời nhiệm sở, với kết quả là sáng kiến chính sách ngoại giao châu Á đặc trưng của ông đã bị cho là có hại. Thật vậy, đó là tâm trạng thịnh hành mà ứng cử viên Hillary Clinton báo hiệu ý định của mình để rút ra một thỏa thuận mà cô đã từng ca ngợi là "tiêu chuẩn vàng" của giao dịch thương mại.
Khi được hỏi về quyết định TPP và đàn áp tại Việt Nam, một phát ngôn viên của Hội đồng An ninh Quốc gia, Garrett Marquis, cho biết các hiệp ước thương mại không nhất thiết hiệu quả trong việc cải cách dân chủ. Ông chỉ ra rằng Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới vào năm 2001, nói điều đó "chứng tỏ rằng việc tăng cường thương mại quốc tế không phải lúc nào cũng tự do hóa các quốc gia độc đảng độc tài. Trong thực tế, nó có thể trì hoãn tự do hóa bằng cách làm cho đảng cầm quyền mạnh hơn. "
Những ưu và nhược điểm của hiệp ước thương mại vẫn gây tranh cãi. Nhưng có những điều chắc chắn hơn.
Quyết định của Hoa Kỳ để thiết lập và sau đó rút ra khỏi TPP đã gây ra một cú sốc lớn đối với sự tín nhiệm của họ ở châu Á, một điều mà Trung Quốc không ngại khai thác.
Quyết định này cũng xác định chính xác cái giá con người thực sự ở Việt Nam, các nhà hoạt động nói.
Khi TPP vẫn còn đang trong vòng đàm phán, một phong trào chớm nở của các nhà hoạt động Việt Nam đã sử dụng truyền thông xã hội để truyền bá ý tưởng về quyền lợi người lao động, minh bạch, trách nhiệm giải trình và cả dân chủ. Chính phủ Hoa Kỳ đã thiết lập thỏa thuận thương mại cũng đảm bảo những lời hứa từ lãnh đạo Việt Nam rằng họ sẽ cho phép các công đoàn độc lập, tăng cường kiểm soát môi trường và cho phép tự do và cởi mở Internet.
Khi TPP bị [Hoa Kỳ] loại bỏ, động lực đó bị làm ngược lại.
Minh Hạnh đã chứng kiến các nhà hoạt động lao động đồng nghiệp bị bắt và lãnh án tù nặng. Cô đã đối mặt với việc bị quấy rối liên tục, bao gồm cả bị những người đàn ông đeo mặt nạ tấn công khi họ ném đá và chất nổ khi cô đang ở nhà cha cô.
Một nhà hoạt động môi trường Lê Đình Lượng, bị buộc tội lật đổ chính quyền và bị kết án 20 năm tù. Anh không được phép liên lạc với vợ, vốn đang lo sợ cho sức khỏe mong manh của anh nghĩa là anh sẽ chết trong tù.
"TPP có thể là làn gió đẩy cánh buồm của các nhà hoạt động Việt Nam, các công đoàn và các nhà hoạt động môi trường", Brad Adams, giám đốc điều hành bộ phận châu Á của Tổ chức Theo dõi Nhân quyền cho biết. "Việc [Hoa Kỳ] rút khỏi TPP là một trở ngại lớn".
Chính phủ Hoa Kỳ duy trì những cuộc đàm phán về Hiệp định TPP để trấn an chính quyền cộng sản Việt Nam, và qua đó yêu cầu cho phép thành lập nghiệp đoàn lao động v của quyền tự do về thông tin mạng Nhưng từ sau khi Hiệp định TPP bị hủy bỏ, những cố gắng này bị chìm xuồng thep (Linh Pham for The Washington Post)
‘Động lực cho Cải cách 2.0’
Obama đã tính thuế TPP như một cơ hội để Hoa Kỳ thiết lập các quy tắc thương mại trong khu vực phát triển nhanh nhất thế giới đồng thời nâng cao tiêu chuẩn lao động và môi trường để các công ty Mỹ sẽ không bị cắt giảm. Nhưng thỏa thuận này cũng là một nỗ lực cải trang mỏng manh để ngăn chặn sự gia tăng của Trung Quốc, bằng cách hình thành một trật tự dựa trên quy tắc khu vực loại trừ Bắc Kinh.
Các người tự do trong Đảng Cộng sản Việt Nam đã coi TPP là động lực mà chính phủ cần để mang lại sự thay đổi, cùng với việc cung cấp quyền tham giam nhiều hơn vào một trong những thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam : Hoa Kỳ.
"TPP là động lực cho cải cách 2.0. Môi trường kinh doanh, chống tham nhũng, cải cách lao động, "ông Trần Viết Thái, Phó tổng giám đốc Viện Nghiên cứu Chiến lược Nước ngoài tại Học viện Ngoại giao Việt Nam, một viện nghiên cứu của bộ ngoại giao cho biết.
Việt Nam cam kết không chỉ cho phép các tổ chức công đoàn độc lập mà còn để loại bỏ lao động trẻ em và cung cấp cho các công ty tư nhân một cơ hội lớn hơn để cạnh tranh với khu vực nhà nước Cộng sản lãnh đạo. Công dân được hứa hẹn một "Internet tự do và cởi mở".
Vào tháng 2 năm 2016, Hoa Kỳ và 11 quốc gia khác đã ký hiệp ước. Hiệp ước này vẫn cần phải được phê chuẩn ở những quốc gia đó. Nhưng lần đầu tiên kể từ khi chiến tranh Việt Nam, Hoa Kỳ đã có đòn bẩy thực sự để buộc Đảng Cộng sản tạo ra tự do chính trị nhiều hơn cho người dân.
Sau đó, chính quyền Trump rút lui.
Ted Osius, đại sứ Mỹ tại Việt Nam cho biết : " Các nhà cải cách đã bị đột ngột bỏ rơi".
Việt Nam, một quốc gia với gần 95 triệu dân, đã có nền kinh tế phát triển nhanh chóng và Hoa Kỳ, là một trong những thị trường xuất khẩu lớn. Ảnh cho thấy lượng giao thông vào buổi sáng trên đường Tây Sơn ở Hà Nội ngày 25/09/2018 (Ảnh Linh Pham for The Washington Post)
Bắt giữ các nhà hoạt động
Trong các cuộc đàm phán TPP, Osius đã liên tục nhấn mạnh sự cần thiết phải có được hiệp ước thương mại được Nghị Viện phê chuẩn, và ông sẽ chuyển thư của các Nghị sỹ cho chính phủ Việt Nam nhấn mạnh sự chú ý của họ đối với nhân quyền.
"Đó là một thông điệp rất mạnh mẽ", Osius, một nhà ngoại giao chuyên nghiệp do Obama bổ nhiệm làm đại sứ nói. "Điều đó không có nghĩa là họ đã mở hết cửa nhà tù, nhưng họ đã xem xét quan điểm của Hoa Kỳ khi họ đưa ra quyết định. Tôi không nghĩ vậy nữa kể từ khi chúng ta rút khỏi TPP".
Nhưng ở Việt Nam, các lực lượng khác đang hoạt động.
Cuộc biểu tình đã nổ ra vào mùa xuân năm 2016 sau khi một vụ tràn chất thải gây ra thảm họa môi trường tồi tệ nhất của đất nước, khi cá chết tràn dọc dài theo bờ biển. Sự cố tràn chất thải từ một nhà máy của Đài Loan, nhưng sự giận dữ đã hướng vào chính phủ Việt Nam vì phản ứng chậm chạp, thiếu minh bạch và tham nhũng.
Đó là cơn giận dữ lớn nhất trong bốn thập kỷ cai trị của Đảng Cộng sản.
Trong Bộ Chính trị cầm quyền của Việt Nam, những người bảo thủ cứng rắn đã giành được ưu thế trong giai đoạn chuyển tiếp lãnh đạo vào tháng 1 năm 2016, trong khi Obama vẫn còn ở Nhà Trắng. Họ không định bỏ qua một cuộc nổi dậy.
Chỉ dấu đầu tiên cho cuộc đàn áp thậm chí xảy ra trước khi Trump thắng cuộc đua tổng thống với việc giam giữ blogger Mẹ Nấm vào tháng 10 năm 2016. Nhưng đến mùa hè năm 2017, việc bắt giữ các nhà hoạt động bắt đầu trở nên dày và nhanh.
Mẹ Nấm, tên thật là Nguyễn Ngọc Như Quỳnh, đã bị bắt giữ trước đó, nhưng lần này thì khác, với một bản án 10 năm được tuyên vào tháng 6 năm 2017 vì "tuyên truyền chống nhà nước xã hội chủ nghĩa". Bà là một trong ít nhất 29 nhà hoạt động Việt Nam đã bị bắt giữ trong năm 2017 vì các bài viết và vận động nhân quyền, môi trường và dân chủ, theo Tổ chức Ân xá Quốc tế.
Một tháng sau, vào tối ngày 24 tháng 7 năm 2017, nhà hoạt động môi trường Nguyễn Văn Lượng đang trên đường về nhà thị bị hơn một chục nhân viên an ninh mặc thường phục chặn lại, đánh đập ta và đưa anh đi, vợ anh ta nói. Lượng là một doanh nhân thành công trở thành nhà tổ chức cộng đồng và blogger.
"Anh ấy muốn giúp đỡ người khác, người yếu thế và người nghèo, để chống lại sự bất công", Nguyễn Thị Quý, người vợ 53 tuổi của anh cho biết trong một cuộc phỏng vấn tại Hà Nội. Con trai và con dâu của họ đã bị đánh đập khi hỏi cảnh sát về cha mình, bà nói.
Ông Lường, 52 tuổi và bị bệnh gút, bị kết án 20 năm tù vì "thực hiện các hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân".
Luật sư Nguyễn Văn Đài, người sáng lập Hội anh em dân chủ và giờ đang tỵ nạn chính trị tại Đức.
Nguyễn Văn Đài, một luật sư, đã thành lập Hội Anh em Dân chủ vào năm 2013 cùng với một số nhà hoạt động, và đi diễn thuyết khắp đất nước về cách bảo vệ quyền lợi của người dân.
Vào ngày 5 tháng Tư, sau một phiên tòa với năm lãnh đạo khác của nhóm, Đài bị kết án 15 năm tù. Ông Đài và một trong những đồng nghiệp của ông hiện sống lưu vong tại Đức - một phần trên sức khoẻ và một phần nhờ áp lực quốc tế, ông nói.
Nếu chính phủ Mỹ ở lại TPP, "Việt Nam sẽ phải thực hiện nhiều cam kết về cải thiện nhân quyền, cải thiện tình hình cho người lao động", ông Đài nói trong một cuộc phỏng vấn tại căn nhà hai phòng khiêm tốn ở ngoại ô Frankfurt. "Đó sẽ là một cơ hội để thay đổi đất nước của tôi".
Việt Nam vẫn có ý định tham gia phiên bản TPP không có Hoa Kỳ. Nhưng thỏa thuận đó loại trừ nhiều bước khó khăn mà Việt Nam đã cam kết, kể cả quyền của người lao động.
Một cửa hàng bán cờ và phù hiệu tại Hà Nội.
Hai phong cách Tổng thống
Khi sự đàn áp gia tăng, phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Heather Nauert đã nhiều lần nói rằng chính quyền "vô cùng quan ngại" với sự kết tội và tuyên án của các nhà hoạt động Việt Nam, kêu gọi chính phủ cho phép cá nhân "thể hiện quan điểm của họ một cách tự do, biểu tình một cách ôn hòa mà không sợ bị trả thù".
Chính quyền Trump cũng nhấn Việt Nam phải tôn trọng tự do tôn giáo, một trợ lý cao cấp ẩn danhcủa Nhà Trắng cho biết vì ông không được phép bình luận về hồ sơ này. Nhưng chính thức thừa nhận rằng Hà Nội đã phần lớn bỏ qua áp lực bên ngoài.
"Tình hình trở nên tồi tệ", viên chức này nói. "Tôi nghĩ đó là một trở ngại cho mối quan hệ hợp tác chặt chẽ hơn với Việt Nam".
Adams, tại Tổ chức Theo dõi Nhân quyền, cho biết chính quyền Cộng sản hiện nay không còn coi trọng các ý kiến của Bộ Ngoại giao.
Adams nói : "Khi họ nhìn Trump, họ thấy một tổng thống Hoa Kỳ, hết lần này tới lần khác tỏ rõ rằng ông không quan tâm đến nhân quyền và dường như như những người mạnh mẽ.
Câu chuyện đằng sau sự bùng nổ của Hoa Kỳ đối với TPP cũng là một trong hai phong cách tổng thống khác nhau đáng kể.
Mặc dù có những lo ngại lâu dài về kỷ lục về nhân quyền của Việt Nam, Obama quyết định rằng ông muốn đất nước này trong TPP, để thoát khỏi Trung Quốc.
Cựu Tổng thống Barack Obama đã tiếp Tổng bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọng (thứ hai bên trái) tại Tòa Bạch Ốc ngày 7/07/2015 với hai thông dịch viên (Saul Loeb/AFP/Getty Images)
Vào tháng 7 năm 2015, Obama đã phá vỡ tiền lệ để gặp Tổng thư ký Đảng Cộng sản Việt Nam tại Washington. Tổng thống Mỹ đã dành bốn giờ chuẩn bị cho cuộc họp và có một thông điệp quan trọng để truyền đạt. Ông nói với Nguyễn Phú Trọng rằng Hoa Kỳ"tôn trọng" các hệ thống chính trị khác nhau, theo ba người tham dự.
Nhân quyền và tự do dân chủ vẫn còn quan trọng, Obama nói, nhưng Washington không tìm cách lật đổ Đảng Cộng sản.
Cuộc họp đó đã mở đường cho một loạt các thỏa thuận song phương đột phá, theo Evan Medeiros, sau đó là giám đốc cấp cao cho các vấn đề châu Á tại Hội đồng An ninh Quốc gia.
Trong đó bao gồm việc dỡ bỏ lệnh cấm vận vũ khí vào năm 2016 và một lá thư phụ cho thỏa thuận TPP, trong đó Hà Nội hứa sẽ sửa đổi luật để cho phép các tổ chức công đoàn độc lập.
Tom Malinowski, người từng là trợ lý Bộ Ngoại Giao về dân chủ, nhân quyền và lao động dưới thời Obama, cho biết : "Tiền đề cơ bản dưới sự cai trị độc đảng là đảng kiểm soát mọi thứ. Để thiết lập các hiệp hội độc lập về mặt chính trị ngoài đảng có lẽ sẽ là cuộc cách mạng khá đẹp".
Việt Nam dự trù tiếp tục tham gia Hiệp định TPP phiên bản không có Hoa Kỳ. Nhưng hiệp định mới này không buộc Việt Nam phải tuân thủ những cam kết về quyền thành lập nghiệp đoàn lao động. Ảnh cho thấy đường vào trung tâm Hà Nội qua cầu Long Biên tháng 9 vừa qua (Linh Pham for The Washington Post)
Các dấu hiệu của Trump
Những phản đối ban đầu của Trump đối với TPP là TPP sẽ là một thoả thuận xấu đối cho các doanh nghiệp, công nhân và người đóng thuế ở Mỹ. Trong một cuộc tranh luận tổng thống đảng Cộng hòa vào tháng 11 năm 2015, ông phàn nàn rằng việc thất bại trong việc giải quyết thao túng tiền tệ của Trung Quốc - mặc dù Bắc Kinh không phải là một phần của thỏa thuận. Sau đó, ông đã tweet rằng ý ông là Trung Quốc sẽ "đi vào cửa sau sau đó".
Vào thời điểm Trump nhậm chức, việc rút lui là một "kết luận bỏ qua", Thomas Shannon, một nhà ngoại giao lâu năm, người đã từng là thư ký của nhà nước vào thời điểm đó.
Trump "đã đánh giá rõ ràng rằng TPP đã chết khi đến Nghị Viện", Shannon nói. "Tại sao ông ấy lại đầu tư vốn chính trị để hỗ trợ một thỏa thuận mà ông ta không thương thảo và đã nhận được rất nhiều lợi thế chính trị bằng cách tấn công việc đàm phán bí mật chính sách ngoại giao ?".
Cách tiếp cận của chính quyền Trump đối với Việt Nam tương tự như Obama theo hai cách : nhấn mạnh đáng kể mối quan hệ quân sự và an ninh ngày càng tăng, và nó đã giúp các nhà lãnh đạo Việt Nam tiếp cận các cấp cao nhất của chính phủ Hoa Kỳ.
Nhưng nói cách khác, cách tiếp cận cũng đã rất khác nhau.
Vào tháng 5 năm 2017, Trump đã tiếp thủ tướng Việt Nam, Nguyễn Xuân Phúc, tại Nhà Trắng. Cố vấn an ninh quốc gia sau đó, H.R McMaster chỉ có năm phút để tóm tắt cho Trump, Osius người có mặt ở đó cho biết. Một số các điều tóm tắt đã được thực hiện khi Trump kể một câu chuyện bỡn nhạt nhẽo, ông nói.
"Rõ ràng là tổng thống không biết ai sẽ đến gặp ông ta, không biết cuộc họp về điều gì và thậm chí không quan tâm chút nào", Osius nói.
Các quan chức Nhà Trắng phủ nhận rằng Trump không chuẩn bị. Trợ lý cao cấp của Nhà Trắng cho biết tổng thống được thông báo về các cuộc họp sắp tới với các nhà lãnh đạo nước ngoài trong các phiên họp ngắn, tập trung trong nhiều tuần. Việc chuẩn bị với McMaster là việc rà soát lại lần cuối cùng, người phụ tá cho biết.
Tổng thống Donald Trump và cố Chủ tịch nước Việt Nam Trần Đại Quang tại Hà Nội.
Vào tháng 11 năm 2017, Trump gặp Tổng thống Trần Đại Quang tại Hà Nội trong một phần của chuyến công du 5 nước châu Á. Một tuyên bố chung nói rằng "hai nhà lãnh đạo công nhận tầm quan trọng của việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền".
Nhưng rõ ràng Trump đã tập trung ở nơi khác. Trong khi Obama, trên một chuyến đi đến Việt Nam vào năm 2016, đã gặp gỡ với các nhà hoạt động xã hội dân sự và thanh niên, Trump nhấn mạnh việc giảm thâm hụt thương mại và bán thiết bị quân sự của Mỹ.
"Chúng tôi muốn Việt Nam mua hàng của chúng tôi, và chúng tôi phải loại bỏ sự mất cân bằng thương mại", Trump nói. "Ngoài ra, tôi nghĩ chúng ta sẽ có một mối quan hệ tuyệt vời".
Cải hai Tổng thống Donald Trump và Barack Obâm đều đx iếng thăm Việt Nam. Trong chuyến viếng thăm năm 2016, Obama đã gặp xã hội dân sự và gioasibtrer Việt Nam. Trump chỉ nhấn mạnh vào giảm thâm hụt mậu dịch và bán vũ khí cho Việt Nam (Linh Pham for The Washington Post)
'Không bao giờ bỏ cuộc'
Người Việt Nam luôn nghi ngờ Trung Quốc, đặc biệt vì hai nước quyết liệt tranh giành đảo ở Biển Đông. Dù ai ở trong Nhà Trắng, các nhà lãnh đạo Hà Nội sẽ tiếp tục tìm đến Hoa Kỳ để cân bằng ảnh hưởng của Bắc Kinh.
Vào cuối tháng 7, Ngoại trưởng Mike Pompeo đã tới thăm Đông Nam Á đưa ra ý tưởng thay thế TPP bằng "Tầm nhìn kinh tế Thái Bình Dương", hứa hẹn sự tham gia kinh tế lớn hơn dựa trên các nguyên tắc "tự do và cởi mở" và do các công ty Mỹ dẫn dắt.
Trong khi đó tại Việt Nam, phát ngôn viên Đại sứ quán Mỹ Pope Thrower cho biết chính phủ Mỹ đã duy trì cam kết lâu dài để làm việc với các đối tác chính thức và phi chính phủ để nâng cao quyền lao động ở Việt Nam.
Nhưng Minh Hạnh, nhà hoạt động lao động nhận thấy mọi thứ hơi khác một chút.
Cô rất biết ơn sự hỗ trợ của Hoa Kỳ đã giúp cô được tự do sau khi thụ một nửa án tù bảy năm vào năm 2014 nhưng giờ đây cô cảm thấy cô đơn hơn.
"Thực tế là Hoa Kỳ ít quan tâm đến công đoàn hơn khiến nhiệm vụ của một nhà hoạt động của tôi khó khăn hơn một chút", cô nói. "Nhưng các nhà hoạt động sẽ không bao giờ rút lui, không bao giờ từ bỏ chiến đấu, dù có hoặc không có sự hỗ trợ của Mỹ".
Denyer and David Nakamura
Nguyên tác : How a Trump decision on trade became a setback for democracy in Vietnam, Washington Post, 11/10/2018
Phương Thảo chuyển ngữ
Nguồn : VNTB, 14/10/2018