Từ nhiều tháng qua, hầu như tất cả mọi người, bên phò Putin cũng như bên ủng hộ Ukraine đều hóng tin về đợt phản công của Ukraine nhằm giải phóng nốt những vùng bị Nga chiếm đóng.

Lực lượng không quân của Nga có thể cản trở được cuộc tổng phản công hay là làm thay đổi tình hình trên chiến trường Ukraine không ? Đố là một ẩn số !

Tình hình chung kể từ đầu cuộc chiến đến nay là quân Nga càng ngày càng thất bại thảm hại, tinh thần quân lính xuống thấp, nội bộ thì chửi bới lẫn nhau, thiệt hại về người và vũ khí thì không đếm xuể, khí tài thì lạc hậu và không đủ để thay thế và ngày càng được thay thế bằng các vũ khí lạc hậu hơn. Tất cả các con bài đã được tung ra nhưng hoàn toàn không thay đổi được tình thế. Tên lửa Kinzhal bây giờ cũng rụng 100%. Tình trạng sa sút này của quân đội Nga là không thể chối cãi. Chỉ có lũ đà điểu rúc đầu vào cát mới có thể nói ngược lại. Trước tình thế thảm hại này, trả lời phỏng vấn các đài TV nước ngoài, một đại biểu quốc hội diều hâu của Nga đã phải thốt lên "Một nước có vũ khí hạt nhân không thể bại trận". Tình hình chiến sự tại Ukraine có thế nào thì mới nói như thế. Cuối cùng Nga chỉ còn lá bài chót là hù dọa.

Tuy nhiên, những người ủng hộ Ukraine cũng không nên lạc quan tếu. Hôm nay, tôi xin nói đến một con bài vẫn còn là ẩn số, một ẩn số chẳng có gì chắc chắn nhưng vẫn là một ẩn số, một ẩn số lớn nhất đối với cuộc tổng phản công sắp tới của Ukraine. Đó là lực lượng không quân của Nga (Bоздушно-космические силы, viết tắt theo tiếng la tinh là VKS), Lực lượng này bao gồm cả máy bay chiến đấu và vật thể bay trên không gian vũ trụ, được gọi chung là không quân Nga.

Một điều cũng rất rõ ràng là không quân Nga mạnh hơn hẳn lực lượng không quân Ukraine. Thực tế thì không quân Nga ít bị thiệt hại nhất kể từ đầu cuộc chiến và cũng chưa bao giờ tìm cách thống trị bầu trời Ukraine vì những lý do chiến lược hay cách đánh nhau riêng của Nga. Theo các nguồn số liệu đáng tin cậy, không quân Nga bị thiệt hại 82 máy bay chiến đấu, chủ yếu là Su 25, Su 34 và 87 máy bay lên thẳng dạng Ka-52. Những con số này nghe có vẻ to nhưng so với tổng số máy bay mà không quân Nga hiện có (trên giấy) thì cũng không có gì là lớn. Theo niên giám Military Balance của Anh quốc thì trước khi đánh Ukraine, Nga có hơn 1.300 máy bay chiến đấu (so với Pháp 225). Như vậy về con số thì lực lượng không quân Nga vẫn còn gần như nguyên vẹn.

Liệu lực lượng không quân của Nga có thể cản trở được cuộc tổng phản công hay là làm thay đổi tình hình trên chiến trường Ukraine không ? Đó cũng là một câu hỏi lớn vừa mang tính lo ngại cho Ukraine vừa mang tính nghi vấn vì chẳng có gì chắc chắn.

Máy bay kiểm soát và cảnh báo trên không A-50U của Nga đã được nâng cấp như một phần của chương trình nâng cấp hạm đội AEW&C chuyên sâu của chính phủ theo hợp đồng quốc phòng liên bang.

Một điều cũng rất rõ ràng là ngay từ đầu cuộc chiến, không quân Nga đã thất bại nặng nề, không tạo được cầu hàng không để mang binh lính và súng đạn đến sát nách Kiev và đó cũng là nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng thảm hại của quân đội Nga hiện nay. Từ đó máy bay của Nga chỉ lảng vảng từ xa từ vài chục đến vài trăm cây số bắn tên lửa vào đất Ukraine. Lực lượng phòng không của Ukraine hiện nay hoạt động vô cùng hiệu quả, bắn rụng gần như 100% các máy bay không người lái và cả UAV của Nga. Tuy nhiên, như các bạn biết, gần đây, Nga đã dùng chiến thuật bắn ồ ạt vào các thành phố lớn của Ukraine, tuy không đạt được kết quả có ý nghĩa nào nhưng cũng làm cho Ukraine hao tổn rất nhiều "đạn" và tốn kém. Phương Tây đã phải tăng cường cung cấp thêm "đạn" cho Kiev, nhưng dù sao thì lực lượng phòng không của Ukraine cũng không được bắn vãi đạn như mưa và có khi phải lựa chọn giữa hai thế : bảo vệ thành phố hay dành đạn cho chiến dịch. Cho đến giờ thì chúng ta thấy là các thành phố vẫn được bảo vệ. Hy vọng là vẫn đủ đạn để duy trì mọi hoạt động quân sự cần thiết.

Nếu không quân Nga vẫn có vẻ không bị thiệt hại lớn, thì nó cũng để lộ nhiều yếu điểm.

Các phi công của Nga, hầu như không có sự yểm trợ của mặt đất. Sự phối hợp giữa "trời" và "đất" rất kém, đúng như kiểu chuyện trên trời. Sự phối hợp giữa những lực lượng bộ binh với nhau trên chiến địa đã chẳng ra gì (theo một nhà báo Nga, cuồng Nga), mong gì đến sự kết hợp giữa "trời" và "đất".

Về kỹ thuật, không quân Nga rất kém trong việc định vị các mục tiêu tấn công, họ không có nhiều thiết bị để làm việc này. Việc định vị các mục tiêu di động lại càng kém, họ chủ yếu dùng kỹ thuật laser, chỉ tiện khi thời tiết tốt và khi gần mục tiêu.

Một vấn đề nữa cũng vô cùng quan trọng liên quan đến sức mạnh của không quân Nga, đó là vấn đề bảo dưỡng. Ngay từ đầu cuộc chiến, người ta đã thấy được các nhược điểm của quân đội Nga nói chung trong vấn đề bảo dưỡng trang thiết bị, hậu cần do quản lý kém, tham nhũng và thiếu kinh phí. Nhưng không quân Nga cũng không phải ngoại lệ. Theo nhiều nghiên cứu khác nhau, tỷ lệ máy bay sẵn sàng chiến đấu của Nga là dưới 50%, một tỷ lệ rất thấp so với các nước phương Tây (Pháp 81%). Tỷ lệ này của Nga lại càng tồi hơn sau hơn một năm đánh nhau.

Trình độ kỹ thuật, tinh thần binh lính, khả năng làm kẻ thù bị bất ngờ có thể còn quan trọng hơn nhiều các con số về số lượng. Như các bạn có thể đã biết, rất nhiều binh lính Ukraine đang được đạo tạo tại chỗ trong nước và đặc biệt là ở nước ngoài. Tất cả đều tập trung học về kỹ thuật quân sự tiên tiến. Ukraine đã tuyên bố là sẽ có các yếu tố bất ngờ, sẽ không sử dụng những phương pháp hay kỹ thuật đã dùng để đánh ở Kharkiv hay Kherson. Anh quốc đã rất tích cực trong việc đào tạo các binh sĩ Ukraine, đặc biệt trong lĩnh vực trinh sát…, Có những đơn vị đặc biệt có trọng trách cản trở không quân Nga trong đợt tổng phản công. Một trong những đơn vị đó có tên gọi Vii. Họ đã từng tấn công một căn cứ không quân ở thành phố Engel), nằm sâu trong lãnh thổ Nga cách biên giới Ukraine 650 Km. Trong nhiều tháng qua, quân Nga chỉ bỏ chạy và phòng thủ, điều đó cũng giúp cho Ukraine có thời gian để đào tạo thêm cho binh lính. Khoảng 50.000 lính tinh nhuệ đã được rút về phía sau để học tập ở trong nước và nước ngoài để chuẩn bị cho tổng phản công.

Tóm lại, trong hơn một năm qua, quân đội Ukraine đã hoàn toàn đổi mới trên mọi phương diện, từ tiếp nhận, cập nhật đến sử dụng các vũ khí hiện đại. Trong khi đó quân Nga bị tổn thất nặng nề cả về trang bị và quân số, không được đổi mới và thay thế.

Không biết Nga sẽ dùng cái gì để thắng trong cuộc chiến này. Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia quân sự, Nga rất khó chấp nhận thất bại, trong khi đó Ukraine cũng không chấp nhận bị chiếm đóng và bị đô hộ. Phương Tây chắc chắn cũng không để Ukraine thua.

Vậy lối thoát nằm ở đâu ? Theo tôi lối thoát duy nhất và nhanh nhất là Ukraine tiếp tục thắng trận nhiều hơn làm cho nội bộ của Nga phải tìm cách giải quyết chế độ độc tài hậu cộng sản này. Nước Nga đang suy kiệt, Putin phải bị hạ bệ, quân đội Nga buộc phải rút lui về nước.

Hoàng Quốc Dũng

(03/06/2023)

Sau 15 tháng chiến tranh, trái với các dự báo ban đầu, không quân Nga vẫn không "làm chủ" được bầu trời Ukraine nói chung và Kiev nói riêng. Chẳng những thế, phi đội của Nga dường như vẫn "mất hút", không mấy khi "xuất đầu lộ diện".

Chiến đấu cơ Sukhoi Su-35 của Nga tại Diễn đàn Kỹ thuật Quân sự Quốc tế "Army-2020", ở căn cứ không quân Kubinka, vùng Moskva, Nga, ngày 25/08/2020. Reuters – Maxim Shemetov

Có nhiều ý kiến cho rằng đây là một trong những điều bất ngờ trong chiến tranh Ukraine, bởi không quân Nga từ trước tới nay vẫn được xem là có khả năng ồ ạt tấn công đối phương, nhờ sức mạnh vượt trội hơn so với không quân Ukraine.

Vincent Tourret, nhà nghiên cứu hợp tác với Quỹ Nghiên Cứu Chiến Lược (FRS) của Pháp, phân tích trên đài France Culture ngày 19/05/2023 :

"Có thể đạt được ưu thế chiến lược nhờ không quân. Nhưng trên không, quan trọng là các thiết bị cảm biến hiệu quả đến đâu (…), có thể phát hiện một thiết bị đang tiến về phía mình hay không ? Phía Ukraine đã chứng tỏ họ rất giỏi về việc này. Thế nhưng, ở phía bên kia, các phi đội của Nga đông hơn nhiều, có thể tiếp cận và phát hiện các mục tiêu Ukraine ở khoảng cách xa hơn nhiều.

Phi đội của Nga, về lý thuyết, lẽ ra đã phải thắng lớn trong cuộc xung đột, thế nhưng họ đã tỏ ra thiếu năng lực, tự vô hiệu hóa mình. Không quân Nga cũng cho thấy những yếu kém về công nghệ, cho thấy họ không thể điều khiển thiết bị chính xác. Trái với ước đoán ban đầu, phi đội của Ukraine vẫn tiếp tục chiến đấu và trụ được".

Nhìn lại 1 năm chiến tranh, trang Futura Sciences ngày 16/02 nhận thấy rất hiếm khi không quân Nga tham chiến. Cả Nga và Ukraine đều không bên nào thực sự chiếm ưu thế trên không. Về phía Nga, các cuộc giao tranh chủ yếu do các lực lượng pháo binh và xe thiết giáp đảm nhiệm. Không giống như các phương tiện trên bộ và đặc biệt là xe tăng, mà theo ước tính là một nửa số xe của Nga hoạt động trên chiến trường Ukraine đã bị phá hủy, hoặc bị đối phương thu giữ, lực lượng Không quân - Vũ trụ Nga (VKS) vẫn còn gần như nguyên vẹn. Trên thực tế, chiến đấu cơ và oanh tạc cơ của Nga được sử dụng chủ yếu để phóng tên lửa tầm xa ngay từ lãnh thổ Nga.

Số lượng dồi dào 

Ngoài những loại máy bay cũ đôi khi có từ thời Liên Xô, chẳng hạn như Su-25 và Su-30, Nga còn có một số "ngôi sao" mang tính biểu tượng như Sukhoi Su-57, còn được gọi là Felon. Được thử nghiệm vào năm 2018 tại Syria và chính thức được triển khai từ năm 2020, loại máy bay siêu thanh thế hệ thứ 5 này rất đa năng, tương tự như Rafale của Pháp. Sukhoi Su-57 đã được triển khai từ khi xung đột bắt đầu nổ ra, nhưng không tiếp cận các vùng chiến. Nga sợ rằng Sukhoi Su-57 sẽ bị bắn hạ và đối phương có thể phân tích, tìm hiểu về loại phi cơ này dựa trên các mảnh vỡ. Vả lại, chỉ cần một máy bay Sukhoi Su-57 bị hư hại hoặc bị bắn rơi cũng đủ làm hoen ố vĩnh viễn danh tiếng của loại máy bay này, cũng như việc xuất khẩu chúng.

Về oanh tạc cơ, "ngôi sao" của Nga là máy bay ném bom BlackJack nổi tiếng, tức là Tu-160, còn được người Nga gọi là "Thiên nga trắng". Được đưa vào hoạt động vào cuối những năm 1980, BlackJack là oanh tạc cơ siêu thanh có năng lực hạt nhân có tải trọng nặng nhất hiện nay. Tốc độ tối đa của loại máy bay này khi ở chế độ siêu thanh là Mach 2,1, khoảng 1.000 km/h. Tu-160 có thể chở theo 40 tấn đạn dược. Đây chính là một trong những máy bay phóng tên lửa vào các cơ sở quan trọng ở Ukraine, có thể chở theo tới 12 tên lửa Kh-55. Tu-160 cũng có khả năng phóng tới 24 tên lửa Kh-15P. Đây là 2 loại tên lửa có thể được trang bị đầu đạn hạt nhân, biến Tu-160 thành máy bay ném bom hạt nhân chiến lược.

Dù là Felon hay "Thiên nga trắng", Moskva đều muốn quảng bá các máy bay hiện đại này để chứng tỏ khả năng chiến đấu của Nga. Tuy nhiên, hiện tại, theo Futura Sciences, điện Kremlin không mạo hiểm điều những phi cơ này đến quá gần các vùng chiến trận, vì sợ mang tiếng nếu chúng bị bắn hạ hoặc trúng đạn.

Trong khi đó, báo Pháp Le Monde cũng có nhiều bài viết phân tích những lý do khác làm hạn chế khả năng tiêu diệt đối phương của lực lượng Không quân - Vũ trụ Nga, cho dù số phi cơ của Nga dồi dào hơn Ukraine rất nhiều. Lực lượng VKS chưa bao giờ thực sự tìm cách chinh phục bầu trời Kiev, do đó cũng "chỉ" mất 82 chiến đấu cơ, chủ yếu là Sukhoï Su-25 và Sukhoï Su-34, và 87 máy bay trực thăng, nhất là Kamov Ka-52 "Alligator", theo trang Oryx, chuyên thống kê các thiệt hại vật chất của Nga và Ukraine, và được Le Monde ngày 19/05 trích dẫn.

Military Balance, báo cáo do Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (IISS) của Anh xuất bản, hàng năm vẫn nêu chi tiết về tình trạng kho vũ khí quân sự trên thế giới, cho biết, trước khi nổ ra chiến tranh Ukraine, Nga có một phi đội gồm hơn 1.300 chiến đấu cơ. 

Sai lầm về chiến thuật ?

Theo các chuyên gia, vấn đề nằm ở chiến thuật và năng lực, chứ không phải về số lượng. Về chiến thuật, khác với Tây phương, vốn dĩ coi việc kiểm soát bầu trời là điều kiện tiên quyết cho bất kỳ hành động nào trên mặt đất, Nga chủ yếu coi lực lượng không quân là lực lượng hỗ trợ cho pháo binh. Do đó, Moskva đã không cho lực lượng không quân thực hiện các chiến dịch tấn công lớn vào thời điểm đầu chiến tranh Ukraine, điều mà theo Le Monde, lẽ ra đã có thể triệt phá năng lực phòng không, không quân của Ukraine. Vì thế, khi có máy bay địch thì tính cơ động của lực lượng Nga bị hạn chế. Yohann Michel, nhà nghiên cứu tại IISS, nhận định : "Các phi công Nga sẽ luôn gặp khó khăn khi tiếp cận mặt trận, nếu họ không ngăn cản được không quân Ukraine hoạt động, ít nhất là ở một vùng trời".

Theo một nguồn tin quân sự Pháp, ngay cả một phi công dày dặn kinh nghiệm cũng không muốn bay vào vùng mà đối phương trang bị tốt hệ thống phòng thủ địa đối không, nhất là khi tỉ lệ đánh chặn của lực lượng phòng không Ukraine là trên 75%, được xem là "rất tốt". Nhờ viện trợ của phương Tây, quân đội của Kiev có các thiết bị có khả năng đánh chặn "đa tầng" và chắc chắn. Không quân Nga có lẽ sẽ càng ít cơ hội hơn khi Ukraine tiếp nhận phi cơ F-16 do Mỹ chế tạo.

Tệ hơn nữa, kể từ khi xung đột nổ ra, các phi công Nga đã để lộ những thiếu sót, yếu kém đáng kể trong việc hỗ trợ các lực lượng mặt đất. Các phi công muốn tránh xa mặt trận, chỉ phóng tên lửa vào các vị trí cố định phía đối phương. Điều này trước hết là do thiếu sự huấn luyện phối hợp giữa các lực lượng, vốn là một đặc điểm nổi bật của quân đội Nga. Ngoài ra, không quân Nga cũng gặp khó khăn trong việc nhắm vào các vị trí của đối phương. Chuyên gia Vencent Tourret nhấn mạnh với Le Monde : "Nga có ít phương tiện xác định mục tiêu và thường là dùng tia laser, vốn chỉ hoạt động được trong điều kiện thời tiết quang đãng và ở các cự li gần. Chính vì thế, lực lượng Không quân - Vũ trụ Nga VKS gặp rất nhiều khó khăn khi nhắm vào các mục tiêu di động". Việc thiếu sự phối hợp giữa các lực lượng vũ trang cũng làm tăng nguy cơ bắn nhầm vào đồng đội, một nỗi sợ hãi của các phi công Nga.

Năng lực kém ?

Giới phân tích cho rằng việc thiếu phi công có kinh nghiệm cũng làm giảm khả năng tác chiến của lực lượng VKS. Theo một báo cáo tổ chức tư vấn RUSI của Anh (Royal United Services Institute), được công bố hồi tháng 11/2022 : "Với số giờ bay hạn chế và thực tế huấn luyện tại các đơn vị, VKS bước vào cuộc xung đột chỉ với chưa đầy 100 phi công đã được huấn luyện đầy đủ và đang hoạt động. Kết hợp với chiến thuật quân sự thường giao nhiệm vụ nguy hiểm nhất cho phi hành đoàn dày dặn kinh nghiệm nhất, sự tiêu hao của lực lượng VKS đã ảnh hưởng mạnh đến đội hình, làm giảm hiệu quả tổng thể của lực lượng cũng như khả năng đào tạo đội ngũ phi công mới".

Những thiếu sót, yếu kém trong công tác bảo trì - vốn là "bảo trì trong điều kiện hoạt động" trong quân đội - cũng là một hạn chế của không quân Nga. Theo nhiều nghiên cứu, trước chiến tranh, tỷ lệ phi cơ sẵn sàng hoạt động được ước tính là dưới 50%, tương đối thấp so với ở các nước phương Tây. Tỉ lệ sẵn sàng hoạt động của phi đội chiến đấu cơ Pháp hồi năm 2021 là 81%, theo một báo cáo Quốc Hội Pháp công bố hồi tháng 02/2023. Le Monde trích dẫn nhà phân tích của IISS, "một cuộc chiến cường độ cao kéo dài 14 tháng là một thử thách đối với trang thiết bị và con người. Tỷ lệ sẵn sàng hoạt động của phi đội Nga từ trước chiến tranh đã không cao, và từ đó đến nay vẫn không được cải thiện".

Thùy Dương