1. Lý do quân đội Myanmar đảo chính

Sáng ngày 1/2/2021 quân đội Myanmar (Tatmadaw) tiến hành một cuộc đảo chính lật đổ chính quyền dân sự hợp hiến của Myanmar và ban bố tình trạng khẩn cấp trên toàn quốc trong thời gian một năm. Tổng thống Win Myint, cố vấn nhà nước Aung San Suu Kyi và các thành viên chính phủ đã bị quân đội bắt giữ, quyền lãnh đạo đất nước thuộc về Tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang, tướng Min Aung Hliang. Lý do mà phe đảo chính đưa ra là cuộc bầu cử trước đó (vào tháng 11/2020) bị gian lận với kết quả là Liên Minh Dân Chủ (National League for Democracy-NLD) chiến thắng áp đảo khi dành được 80% số ghế tại Quốc hội.

Phong trào phản kháng của người dân Myanmar vẫn tiếp tục và không có dấu hiệu nhượng bộ...

Tatmadaw đưa ra cáo buộc gian lận bầu cử nhưng không có bằng chứng sau đó họ buộc tội bà Suu Kyi với các tội danh khác như tàng trữ hàng cấm, nhận hối lộ, thiếu trách nhiệm trong việc đối phó với nạn dịch Covid-19. Theo các nhà phân tích thì lý do thật sự của cuộc đảo chính đến từ việc tướng Min Aung Hliang 64 tuổi sắp phải về hưu theo qui định (65 tuổi). Ông ta muốn tạo ra tình trạng khẩn cấp để duy trì quyền lực của mình thêm một thời gian nữa. Chúng ta đều biết là trong cuộc bầu cử dân chủ năm 2015, đảng NLD của bà Suu Kyi đã dành được chiến thắng vang dội và trở thành đảng cầm quyền tuy nhiên quân đội vẫn nắm giữ quyền lực với hai bộ quan trọng là quốc phòng và nội vụ.

Các cuộc đàn áp người Rohingya vào năm 2016-2017 đã làm tổn hại nghiêm trọng đến uy tín của bà Suu Kyi và đảng NLD trên trường quốc tế. Mặc dù vậy thì ảnh hưởng của Tatmadaw còn giảm sút hơn. Người dân Myanmar bắt đầu thích nghi với cuộc sống dân chủ dù còn sơ khai. Lo lắng bị mất quyền lực và quyền lợi đã khiến quân đội tiến hành cuộc đảo chính hôm 1/2/2021.

2. Phản ứng dữ dội của người dân Myanmar

Tatmadaw đã không lường trước được sự phản đối dữ dội của người dân. Các cuộc biểu tình đã nổ ra trên toàn quốc, bao gồm mọi thành phần và tầng lớp dân chúng. Phe đảo chính đã sai lầm khi quyết định đàn áp người dân bằng vũ lực. Đến hôm nay đã có 248 người chết do quân đội dùng đạn thật bắn vào đám đông biểu tình. Các sắc tộc thiểu số của Myanmar trong đó có cả người Hồi giáo Rohingya cũng tham gia biểu tình. Các hội đoàn, công chức, tôn giáo cũng đã tham gia đình công và lên tiếng ủng hộ cho Hội đồng Đối lập - CRPH (Committee Representing Pyidaungsu Hluttaw). Hội đồng này bao gồm các đảng viên cấp trung của NLD và một số nhà hoạt động chính trị độc lập.

Mặc dù bị quân đội đàn áp dã man nhưng phong trào phản đối của người dân Myanmar không hề suy giảm. Giới trẻ đã nhập cuộc với biểu tượng giơ cao ba ngón tay giữa, giống phong trào phản kháng ở Thái Lan. Đình công trên toàn quốc đã làm đất nước tê liệt. Thậm chí ngay cả các bà bầu cũng đã xuống đường biểu tình. Một mạng lưới báo chí độc lập tại Myanmar đã ra đời để cung cấp thông tin cho người dân và cộng đồng quốc tế.

Thế giới đã phản ứng gay gắt và lên án mạnh mẽ phe đảo chính. Mỹ, EU và các nước dân chủ đã đưa ra những phản ứng chế tài đầu tiên như phong tỏa tài sản của giới quân đội Myanmar và các tướng lĩnh đảo chính. New Zealand hôm 9/2 đã tuyên bố cắt mọi quan hệ với Tatmadaw. Thậm chí ngay cả các nước ASEAN như Singapore, Malaysia, Indonesia cũng đã lên tiếng bày tỏ quan ngại và yêu cầu phe đảo chính chấm dứt đàn áp người dân. Các biện pháp trừng phạt từ cộng đồng quốc tế lên phe đảo chính sẽ tiếp tục được đưa ra trong thời gian tới.

3. Trung Quốc, nạn nhân bất đắc dĩ ?

Như thường lệ Trung Quốc, Nga và một số nước trong đó có cả Việt Nam đã ngăn chặn một nghị quyết của Liên Hợp Quốc lên án đảo chính tại Myanmar. Hành động này của Trung Quốc khiến dân chúng Myanmar phẫn nộ, họ cho rằng Trung Quốc đã đồng lõa với phe đảo chính. Mặc dù Trung Quốc đã thay đổi giọng điệu từ việc xem đây là "chuyện nội bộ của Myanmar" sang tuyên bố "Trung Quốc không đứng về phía nào" trong cuộc đảo chính nhưng người dân Myanmar vẫn trút giận lên các công ty của Trung Quốc tại đây. Ít nhất 32 nhà máy của Trung Quốc đã bị đốt phá tại Yangon. Nhiều người Myanmar còn đe dọa cho nổ tung đường ống dẫn dầu của Trung Quốc nối từ Vân Nam đến vịnh Bengal và dự án xây dựng thành phố mới của Trung Quốc tại Yangon.

Nhiều nhà máy của Trung Quốc tại Myanmar bị đốt phá trong thời gian qua

Theo Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên thì Trung Quốc không có lợi lộc gì trong cuộc đảo chính này, thậm chí họ còn bị mất rất nhiều trong và sau cuộc đảo chính. Đừng quên Trung Quốc là một trong những nhà đầu tư lớn nhất tại Myanmar. Trung Quốc có nhiều quyền lợi tại đây, ngoài kinh tế ra thì Trung Quốc rất cần Myanmar trong kế hoạch "vành đai và con đường". Myanmar có vị trí chiến lược rất quan trọng trong việc mở rộng ảnh hưởng của Trung Quốc ra thế giới. Ngoài con đường giao thông huyết mạch trên Biển Đông thì Myanmar là lối mở cho Trung Quốc đi ra vịnh Bengal và thế giới.

Vai trò và vị thế của Trung Quốc sẽ bị ảnh hưởng và suy giảm lớn sau cuộc chính biến này khi phong trào dân chủ Myanmar dành được chiến thắng. Thái độ nước đôi của Trung Quốc đang làm cho Trung Quốc trở nên bất lợi. Ý kiến cho rằng Trung Quốc đứng sau cuộc đảo chính này là không thuyết phục.

4. Lối thoát nào cho Myanmar ?

Không ai biết chính xác khi nào cuộc khủng hoảng tại đây sẽ chấm dứt. Phe đảo chính đã không còn đường lùi sau khi lấy quyết định dùng bạo lực để đối phó với người dân. Về phía người dân thì cũng không có dấu hiệu nào cho thấy họ sẽ dừng biểu tình và chống đối. 5 năm sống dưới chế độ dân chủ dù không trọn vẹn nhưng cũng đã đủ cho người dân Myanmar thấy rõ những ích lợi mà dân chủ mang lại. Đám cháy đã quá lớn để có thể dập tắt. Cũng cần biết Myanmar là một nhà nước liên bang bao gồm nhiều sắc dân thiểu số khác nhau và quân đội không kiểm soát được hoàn toàn đất nước.

Tất cả các nhà quan sát đều đồng ý là phe đảo chính cần thỏa hiệp với NLD và phong trào biểu tình thay vì đối đầu như hiện nay. Tuy nhiên làm thế nào để thỏa hiệp là một việc không dễ dàng trong tình trạng đối đầu và căng thẳng như đang diễn ra. Theo phân tích và nhận định của Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên thì tướng Min Aung Hliang phải ra đi thì hai bên mới có thể ngồi lại với nhau, và để tướng Hliang ra đi thì chỉ có mỗi cách là phe quân đội phải làm thêm một cuộc đảo chính nữa.

Phe quân đội không thể thắng trong cuộc đối đầu với người dân Myanmar. Tướng Hliang thay vì bảo vệ "nồi cơm" của Tatmadaw thì chính ông đã đập bể nồi cơm của họ. Ngoài việc lật đổ tướng Hliang ra họ không còn con đường nào khác.

Bà Suu Kyi vẫn đóng một vai trò quan trọng trong cuộc đàm phán sắp tới với phe đảo chính, tuy nhiên bà có thể sẽ rời chính trường sau khi cuộc binh biến kết thúc. Có hai lý do, thứ nhất bà đã tuổi cao sức yếu, thứ hai phong trào dân chủ Myanmar đã trưởng thành và lớn lên sau biến cố này. Họ không cần một biểu tượng nữa mà cái họ cần là một dự án chính trị cho đất nước. "Hình ảnh một cá nhân không thể thay thế cho một dự án chính trị và câu chuyện của một cá nhân dù đẹp đẽ, bóng bẩy tới mức nào đi nữa cũng không thể thay thế cho một truyện thuyết chung cho cả dân tộc" (1).

5. Mùa Xuân Đông Nam Á ?

Với sự thất bại của Donald Trump trong kỳ bầu cử vừa qua tại Mỹ thì phong trào dân túy trên toàn thế giới đang tàn lụi dần. Theo Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên thì làn sóng dân chủ thứ tư sẽ tiếp tục dâng trào sau khi khựng lại một thời gian bởi phong trào dân túy. Thế giới đang thay đổi sâu sắc. Đông Nam Á (ASEAN) có thể là điểm đến tiếp theo của làn sóng dân chủ thứ tư.

Phong trào dân chủ Thái Lan đang tấn công trực diện vào hoàng gia và vua Rama X

Một quốc gia sắp xảy ra những thay đổi rất lớn trong khu vực là Thái Lan. Suốt hơn một năm qua đã xảy ra nhiều cuộc biểu tình chống lại chính phủ quân đội do tướng Payuth Chan Ochah lãnh đạo. Không những thế, người biểu tình còn chỉ trích đích danh vua Rama X và hoàng gia Thái Lan. Đây là một thay đổi quan trọng chưa từng xảy ra tại Thái Lan, nơi mà nhà vua và hoàng gia là bất khả xâm phạm. Bất cứ một chỉ trích nào nhằm vào nhà vua và hoàng gia, dù đúng, vẫn bị trừng trị vì tội khi quân.

Vì sao hoàng gia Thái Lan lại thiêng liêng và quan trọng đến vậy ? Thật ra giới quân đội cầm quyền muốn lợi dụng nhà vua và hoàng gia làm tấm bình phong để duy trì sự lãnh đạo của họ. Ngoài ra giới quân đội Thái Lan còn lợi dụng Phật giáo Tiểu thừa, một tôn giáo thụ động và nhẫn nhịn để duy trì quyền lực của mình.

"Trong ba cột trụ : Tính chính đáng của đức vua, liên minh quyền - tiền giữa các tập đoàn quân phiệt - tài phiệt và sự gián tiếp của Phật Giáo Tiểu Thừa, giờ đây đã mất cả hai chân. Sau nhiều thập niên tiếp xúc và được tiếp sức bởi mô hình dân chủ tự do phóng khoáng và đeo đuổi một nền kinh tế thị trường hoang dại chỉ làm lợi cho một thiểu số, Thái Lan đã trở thành một trong những nước có mức độ chênh lệch giàu – nghèo lớn nhất thế giới. 50% bên dưới của Thái Lan chỉ nắm giữ duy nhất 1,7% tổng tài sản quốc gia, trong khi đó nhóm 10% tốp trên nắm giữ gần như toàn bộ : 85,7% của cải quốc gia" (2).

Một cuộc cách mạng tại Thái Lan là tất yếu và cần thiết để mang lại dân chủ thật sự cho đất nước này. Các cuộc biểu tình của người dân yêu cầu chính phủ quân đội từ nhiệm để tổ chức một cuộc bầu cử thực sự dân chủ và tự do đồng thời cải tổ hoàng gia để vương quyền tách bạch khỏi chính trị. Theo chúng tôi thắng lợi của phong trào dân chủ Thái Lan là tất yếu và không thể đảo ngược.

Sau Thái Lan và Myanmar sẽ là quốc gia nào trong khu vực ? Việt Nam hay Campuchia ? Dù là quốc gia nào thì làn sóng dân chủ thứ tư vẫn đang trào dâng. Người dân và trí thức Việt Nam cần chuẩn bị tinh thần để đón nhận những thay đổi sẽ sớm xảy ra trên đất nước ta.

Việt Hoàng

(22/03/2021)

(1) Nguyễn Việt Anh, "Myanmar, nốt trầm của làn sóng dân chủ", thongluan-rdp.org, 03/02/2021

(2) Việt Dân, "Khi tuổi trẻ Thái Lan dấn bước", thongluan-rdp.org, 16/11/2020