Với nỗ lực tiêm chủng nhanh và áp dụng chiến thuật dùng phần lớn số vaccine tiếp nhận được trong tháng 9 để phủ mũi 1 cho đa số người dân ở các thành thị, chính quyền đã quyết định "mở cửa" vào ngày 1 tháng 10 dù tỉ lệ tiêm chủng hiện vẫn còn rất thấp. Quyết định này được đưa ra sau hơn 150 ngày phong tỏa nghiêm ngặt ở nhiều tỉnh thành trên cả nước, thông tin dường như đã được đón nhận với tâm trạng hồ hởi từ truyền thông báo chí nhà nước cho đến người dân trên các trang mạng xã hội.
Đang có một tiến trình mở cửa không bình thường và bất hợp lý được dọn đường từ Công văn 6837 của văn phòng Chính phủ. Những gì đang diễn ra tồn tại quá nhiều điều khó hiểu, thiếu khoa học và người dân chưa thể biết điều gì thật sự sẽ diễn ra trong những ngày tới. Tình hình dịch bệnh ở mỗi tỉnh thành hiển nhiên là rất khác nhau về quy mô và mức độ lấy nhiễm; năng lực và khả năng kiểm soát dịch; mật độ dân cư và điều kiện khí hậu; tỉ lệ lây nhiễm và tỉ lệ tiêm chủng vaccine; hệ thống y tế và điều kiện kinh tế. Tuy nhiên, chính quyền đang áp dụng chung một quyết tâm mở cửa ngày 1 tháng 10 cho cả nước, mặc cho mỗi địa phương mỗi hoàn cảnh. Tình huống không khác gì một màn vượt sông tập thể với mỗi người mỗi khả năng bơi khác nhau trong tình trạng thể lực khác nhau, có người chưa chuẩn bị sẵn sàng, có người đã phải chờ đợi quá lâu.
Việc tháo bỏ những hình thức phong tỏa cực đoan là điều đáng ra phải làm từ lâu và thậm chí không được phép áp dụng ngay từ đầu vì hậu quả đã thấy từ cuộc sống khốn khổ của người dân. Cả chính phủ lẫn người dân đều đang mệt mỏi, kiệt quệ nên có lẽ quyết định nới lỏng phong tỏa để tiến tới "bình thường mới" theo cách nói của chính quyền đã là số ít quyết định người dân không phản đối trong thời gian gần đây. Tuy nhiên chính quyền cho đến nay vẫn chưa trình bày một kế hoạch cụ thể nào cả, người dân có nhận thấy được những gì sẽ đối mặt sắp tới?
Công văn 6837/VPCP-KGVX của chính phủ qui định "người có app xanh được di chuyển, người có app vàng hạn chế di chuyển, người có app đỏ thì không được di chuyển (ở nhà)".
Đời sống người dân có thật sự được cởi trói ?
Công văn 6837/VPCP-KGVX được ban hành ngày 24 tháng 9 vừa qua đáng chú ý với hai vấn đề: Một là, chính phủ ông Phạm Minh Chính vẫn lấy cách làm của Trung Quốc làm kinh nghiệm chống dịch với việc ứng dụng công nghệ thông tin trong phòng chống Covid-19. Hai là, quy định "người có app xanh được di chuyển, người có app vàng hạn chế di chuyển, người có app đỏ thì không được di chuyển (ở nhà)".
Quy định trên cho thấy, chính quyền đang muốn thực hiện việc cấp chứng nhận với các màu app theo quyền di chuyển khác nhau, như là một loại giấy phép thông hành dựa trên khả năng miễn dịch Covid-19.
Về ứng dụng công nghệ thông tin trong phòng chống Covid-19, hiện tại người dân mỗi tỉnh thành đang dùng nhiều loại app (ứng dụng điện thoại) khác nhau với mục đích khác nhau như khai báo y tế, đăng ký tiêm chủng và xác nhận tình trạng tiêm chủng. Các app cũng khác nhau với các đơn vị phát triển khác nhau từ chính quyền địa phương đến bộ y tế, từ công ty tư nhân, quân đội đến bộ công an. Thực tiễn áp dụng cho thấy nhiều bất cập mà người chịu hậu quả luôn là người dân, tình trạng khai báo y tế qua app của tỉnh này nhưng khi qua tỉnh khác không được chấp nhận chỉ là một bất cập điển hình. Tính ổn định của mỗi ứng dụng cũng là một vấn đề khác, sự việc người dùng gặp trục trặc kỹ thuật khi dùng app nhiều đến mức trở thành đề tài lâu dài cho báo chí. Mãi đến ngày 30 tháng 9, app PC-Covid được kỳ vọng sẽ thay thế toàn bộ "mê cung" ứng dụng trước đó mới được ra mắt để kịp cho ngày mở cửa 1 tháng 10. Có thể thấy rằng, chính quyền thật sự rất kém cỏi khi lúng túng và không thể thực hiện một vấn đề chỉ thuần túy về mặt kỹ thuật và dữ liệu.
Về quy định "người có app xanh được di chuyển, người có app vàng hạn chế di chuyển, người có app đỏ thì không được di chuyển (ở nhà)" được đưa ra dường như ít chịu sự phản đối từ người dân và cả giới chuyên gia. Phần lớn người dân đồng ý là dễ hiểu vì thoạt qua quy định có vẻ hợp lý vì phân loại các loại màu là sẽ trực quan về khả năng an toàn khác nhau về dịch bệnh của mỗi loại màu. Quy định để phân loại ‘màu app' từ [1], bắt đầu trích :
"Thẻ xanh" Covid dành cho cá nhân đáp ứng một trong các điều kiện : Đã tiêm đủ 2 mũi vaccine đối với loại vaccine tiêm 2 mũi và đủ 14 ngày sau khi tiêm mũi thứ 2 ; đã tiêm một mũi vaccine đối với loại vaccine tiêm một mũi và đủ 14 ngày sau khi tiêm ; F0 được điều trị tại cơ sơ y tế đã khỏi bệnh và đã được cơ sở y tế cấp giấy ra viện hoặc giấy chứng nhận hoàn thành điều trị (không quá 6 tháng kể từ ngày được cấp giấy) ; F0 điều trị tại nhà đã khỏi bệnh và đã được Trung tâm Y tế cấp giấy chứng nhận hoàn thành điều trị theo đề nghị của trạm y tế xã (không quá 6 tháng kể từ ngày được cấp giấy).
Riêng với các đối tượng như giáo viên, công nhân lao động, phải thực hiện xét nghiệm kiểm tra định kỳ. Khi đủ điều kiện "Thẻ xanh" Covid, những người này vẫn phải thực hiện xét nghiệm định kỳ theo quy định.
"Thẻ vàng" Covid dành cho cá nhân đáp ứng một trong các điều kiện : Đã tiêm một mũi vaccine đối với loại vaccine phải tiêm 2 mũi và đủ 14 ngày sau khi tiêm.
Riêng những người làm việc trong môi trường quy định phải thực hiện việc xét nghiệm định kỳ (giáo viên, công nhân lao động...), khi đủ điều kiện "Thẻ vàng" Covid, vẫn phải thực hiện việc xét nghiệm định kỳ theo quy định; có kết quả xét nghiệm PCR định kỳ âm tính, tần suất xét nghiệm là 3 ngày/lần và đã được cập nhật trên hệ thống cơ sở dữ liệu điện tử.
"Thẻ xanh" và "Thẻ vàng" Covid có giá trị thay thế giấy đi đường. Người đáp ứng điều kiện "Thẻ xanh" Covid được di chuyển trong phạm vi địa bàn cấp tỉnh, trừ các địa bàn đang áp dụng biện pháp hạn chế sự di chuyển để phòng, chống dịch. Người đáp ứng điều kiện "Thẻ vàng" Covid được di chuyển trong phạm vi địa bàn cấp huyện, trừ các địa bàn đang áp dụng biện pháp hạn chế di chuyển (hết trích).
Ngoài ra, "thẻ đỏ" là những người chưa được tiêm một mũi vắc-xin nào.
Đọc qua hết đoạn trích ở trên, có lẽ phần lớn chúng ta sẽ thấy rằng để nắm được hết quy định màu thẻ app ở trên là điều vô cùng khó khăn cho tất cả mọi người. Trong dịch tễ học, các quy định thực thi đối với cơ quan ứng phó dịch lẫn người dân cần phải dễ nhớ dễ hiểu. Dễ hiểu để ai cũng có thể hiểu và thực hiện bởi đại dịch là vấn đề của cộng đồng, không phải ai cũng có khả năng tiếp cận và thực thi như nhau đối với các hoạt động phức tạp. Việc áp dụng các quy định ở trên ngoài tính cứng nhắc về thủ tục thì còn bất khả thi về mặt kỹ thuật cho những đối tượng yếu thế như trẻ em, người già, người tàn tật, người nghèo không có điện thoại thông minh, người vô gia cư và cả người bị sa sút trí tuệ.
Những vấn đề ở trên chỉ là một phần nhìn từ góc độ kinh tế xã hội. Xét ở khía đạo đức và dịch tễ học, quy định trên còn vướng phải những rào cản lớn ảnh hưởng đến quyền con người và mức độ khả thi về khoa học.
Việc áp dụng các quy định (thẻ xanh, thẻ vàng, thẻ đỏ) ở trên ngoài tính cứng nhắc về thủ tục thì còn bất khả thi về mặt kỹ thuật cho những đối tượng yếu thế như trẻ em, người già, người tàn tật, người nghèo không có điện thoại thông minh, người vô gia cư và cả người bị sa sút trí tuệ. (Ảnh : Hàng trăm người ở Thành phố Hồ Chí Minh chờ xét nghiệm Covid-19)
Những vấn đề dịch tễ và đạo đức
Ngay từ đầu năm 2020, đã có những cuộc tranh cãi xoay quanh vấn đề cấp Giấy phép dựa trên miễn dịch Covid-19 giữa các nhà khoa học, giới chính trị gia và những nhà hoạch định chính sách ở các nước. Cùng quan điểm với những người phản đối Giấy phép dựa trên miễn dịch Covid-19, WHO đã cảnh báo rằng những loại giấy phép tương tự sẽ không đảm bảo độ chính xác về mức độ an toàn trước dịch của người được cấp các loại giấy thông hành đó [2].
Về thực tế đối với khả năng miễn dịch và năng lực xét nghiệm. Những ghi nhận về các ca nhiễm đột phá đối với những người đã tiêm chủng do biến thể Delta gây ra đã cho thấy, những người dù được tiêm chủng đầy đủ và được cấp thẻ xanh vẫn có thể bị lây nhiễm và là nguồn lây cho những người chưa được tiêm chủng. Sự suy giảm về lượng kháng thể ngay cả với những người đã tiêm vắc-xin sau một thời gian cũng là một cơ sở làm suy yếu giá trị của các loại chứng nhận thông hành dựa trên khả năng miễn dịch.
Trong bối cảnh các bộ xét nghiệm nhanh được nhập về Việt Nam với đủ chủng loại không những về giá cả đang gây bức xúc dư luận mà còn về chất lượng, tính hiệu quả của các xét nghiệm cũng là một vấn đề lớn. Tần suất phải xét nghiệm 3 ngày/lần là điều không thể vì ai cũng thấy đây là điều bất khả thi với một khối lượng công việc xử lý rất lớn, không thể có quốc gia nào dù là Mỹ có thể làm được. Các xét nghiệm nhanh còn cho thấy một vấn đề lớn ảnh hưởng đến độ chính xác của các loại Giấy phép thông hành dựa trên miễn dịch Covid-19 là hiện tượng dương tính giả (không bị nhiễm nhưng cho kết quả nhiễm virut) và âm tính giả (bị nhiễm nhưng lại cho kết quả không bị nhiễm) cao.
Về khía cạnh đạo đức, việc quy định hạn chế di chuyển đối với người dân đã xâm phạm nghiêm trọng quyền con người. Đối với những người app đỏ, việc nới lỏng phong tỏa đối với họ không khác so với trước đây bởi họ vẫn không được phép ra ngoài đường. Họ có thể sẽ phải đối mặt với các biện pháp trừng phạt và lối hành xử thô vụng của lực lượng an ninh thực thi. Người dân, từ những người có app xanh, vàng cho đến đỏ, tất cả đều sẽ bị kiểm soát mọi hoạt động di chuyển và xâm hại quyền riêng tư từ các ứng dụng được áp dụng theo kinh nghiệm của Trung Quốc. Những kinh nghiệm đã cho thấy từ đầu những năm 2020 rằng, các dữ liệu cá nhân đều bị đánh cắp và theo dõi chặt chẽ. Những thông điệp trấn an người dân rằng ứng dụng PC-Covid "không được sử dụng vào bất kỳ mục đích nào khác" rõ ràng không có gì đảm bảo với một chính quyền luôn chống đối dân chủ.
Thực tế Kế hoạch triển khai và tiêm chủng quốc gia của Việt Nam đang không thể thực hiện đúng và ảnh hưởng lớn quyền lợi của nhiều người yếu thế trong xã hội. Những vụ việc "tham nhũng vắc-xin" khiến một lượng lớn vắc-xin được tiêm cho những người có địa vị, giàu có hoặc nằm trong các nhóm lợi ích và tư bản thân hữu đỏ, những người ít bị ảnh hưởng trong bối cảnh kinh tế khó khăn. Trong khi đó, nhiều người nghèo và yếu thế cho đến nay vẫn chưa được tiêm mũi vắc-xin nào, họ đối mặt với nguy cơ lây nhiễm và bị cấm đoán ra khỏi nhà để mưu sinh chỉ vì chưa được cấp app thông hành. Quy định mang tính kiểm soát và thực trạng triển khai tiêm chủng bất công cho thấy, những điều tệ hại nhất đang xảy ra và nạn nhân luôn là những người yếu thế.
Trong một xã hội vốn dĩ đã có khoảng cách giàu nghèo quá lớn và sự chia rẽ âm ỉ trong mọi giai tầng của xã hội, việc phân chia các cấp độ quyền tự do cũng sẽ mang đến sự phân biệt đối xử giữa người dân với người dân, giữa người dân với cán bộ thực thi giám sát.
Về thực tiễn triển khai, với số lượng an ninh dù đông đảo thì kiểm soát xã hội với nhiều yếu tố kỹ thuật như xét duyệt cấp và kiểm soát qua ứng dụng, tự nó đã là bất khả thi về tính hiệu quả. Các biện pháp phong tỏa cực đoan trước đó rõ ràng đã làm đời sống người dân trở nên khốn đốn, giờ đây, những người app đỏ vẫn sẽ phải ra đường. Họ không thể chịu đựng thêm được nữa, trước mặt họ sẽ là con đường mưu sinh và một lực lượng sẵn sàng hạch sách khi có cơ hội.
Hơn 4 tháng qua chịu cảnh phong tỏa cực đoan không khác gì một nhà tù lớn tạm thời, nay khoảng gần 70% dân số sẽ tiếp tục ở trong nhà tù đó lâu dài.
Cần có kế hoạch trước khi trở lại bế tắc
Với những vấn đề cả ở góc độ khoa học dịch tễ cho đến các đạo đức ở trên, quy định trong công văn 6387 là quá sức thiển cận và cần dẹp bỏ ngay. Quy định trên trong thực tế không giúp chính quyền kiểm soát dịch được tốt hơn vì chỉ tiếp tục làm xói mòn đời sống người dân vốn đã kiệt quệ, điều sẽ làm sức khỏe cộng đồng thêm suy kiệt và trở nên yếu kém trước dịch Covid-19.
Điều cần làm không phải là dỡ bỏ toàn bộ phong tỏa vì tùy theo mỗi địa phương với diễn biến dịch cụ thể, các biện pháp phong tỏa vẫn nên được áp dụng nhưng phải đảm bảo trợ cấp cuộc sống tối thiểu và tôn trọng quyền cơ bản của con người. Lộ trình sống chung lâu dài với sự lây nhiễm của Sars-Cov-2 đòi hỏi phải có sự phối hợp từ các chuyên gia dịch tễ và các nhà hoạch định chính sách. Kinh nghiệm của các nước trong việc áp dụng các quy định về app thông hành dựa trên miễn dịch Covid-19 cho thấy một nguyên tắc dịch tễ cần được duy trì từ bây giờ cho đến khi đã đạt được tỉ lệ tiêm chủng tối thiểu 70% dân số là không được tụ tập đông người.
Chứng nhận tiêm chủng đầy đủ là điều cần thiết nhưng áp dụng các quy định thiếu khoa học ảnh hưởng đến quyền con người là không được và chỉ làm chính quyền thêm mệt mỏi, còn doanh nghiệp sẽ tiếp tục khốn đốn. Thông tin chứng nhận tiêm chủng chỉ nên được áp dụng cho những nơi đông người trong không gian kín như nhà hàng, siêu thị và các không gian kín sử dụng máy lạnh khác. Biện pháp áp dụng chứng nhận tiêm chủng đầy đủ ở những không gian như vậy phù hợp với các nguyên tắc dịch tễ với dịch covid-19, tuy ảnh hưởng phần nào đến quyền tự do của người dân nhưng không quá đáng và chấp nhận được.
Tính đến ngày 30 tháng 9, một ngày trước khi những quy định trên được thực hiện, cả nước hiện nay chỉ có hơn 9% dân số tiêm đủ 2 mũi và hơn 23% đã tiêm 1 mũi. Nếu tính riêng một điều kiện tiêm chủng trong nhiều điều kiện để được cấp quyền đi lại thì hiện tại chỉ có khoảng hơn 8,6 triệu người được cấp app xanh và gần 22,2 triệu người được cấp app vàng. Như vậy còn hàng chục triệu người Việt Nam đang ở trạng thái app đỏ và tất nhiên không được ra khỏi nhà.
Người dân Việt Nam chưa bao giờ được sống trong một xã hội dân chủ nên dường như chưa nhận thức được thực tế bi đát về thân phận của chính mình, hơn 4 tháng qua chịu cảnh phong tỏa cực đoan không khác gì một nhà tù lớn tạm thời, nay khoảng gần 70% dân số sẽ tiếp tục ở trong nhà tù đó lâu dài.
Chính quyền cho đến nay vẫn chưa có một kế hoạch rõ ràng, minh bạch và được các tổ chức khoa học gồm những chuyên gia hỗ trợ sẽ làm gia tăng nguy cơ số ca nhiễm tăng nhanh trở lại. Hệ quả là các biện pháp phong tỏa cực đoan sẽ lại được áp dụng, lại quay trở lại những ngày bế tắc và tổn thất cả về nhân mạng lẫn kinh tế, thật sự là rất đáng lo.
Kỷ Nguyên
(3/10/2021)
Nguồn trích dẫn :
[1] Long An áp dụng thẻ xanh, thẻ vàng Covid-19
[2] https://www.who.int/news-room/commentaries/detail/immunity-passports-in-the-context-of-covid-19