Trở thành điểm tham quan khó có thể bỏ qua khi đến đất Thăng Long kinh kỳ, ngôi nhà cổ 87 Mã Mây là thành quả của dự án trùng tu công trình cổ đầu tiên hợp tác giữa hai thành phố Hà Nội và Toulouse (Pháp) năm 1999. Công trình giúp du khách trong và ngoài nước hình dung ra được không gian sống và sinh hoạt của khu 36 phố phường bên kinh thành xưa với kiến trúc đặc trưng của nhà hình ống : chiều rộng nhỏ và chiều sâu lớn.
Tầng hai ngôi nhà cổ 87 Mã Mây, Hà NộiRFI / Tiếng Việt
Phố Mã Mây nằm trong khu vực đất cao bên bờ sông Hồng, nơi "trên bến, dưới thuyền" với các hoạt động giao thương sầm uất, tấp nập. Trả lời ban tiếng Việt, đài RFI, kiến trúc sư Nguyễn Phú Đức, thuộc Ban quản lý phố cổ Hà Nội, cho biết thêm : Phố Mã Mây nối với Hàng Buồm và gồm ba phố : Hàng Mã (không phải là phố Hàng Mã ngày nay), Hàng Mây, Hàng Buồm.
Đây là con phố có hình dáng uốn cong, giống hình móng ngựa, từ chỗ chạy theo hướng bắc-nam ở phố tiếp giáp với Hàng Bạc, sang Hàng Buồm lại chuyển theo hướng đông-tây và kết thúc ở điểm Hàng Buồm giao với Hàng Ngang. Thời Pháp thuộc, phố Mã Mây còn được gọi là phố Cờ Đen (rue des Pavillons Noirs) và trở thành nơi buôn bán, sinh sống của nhiều tiểu thương người Việt và nước ngoài.
Ngôi nhà 87 Mã Mây là một trong 14 ngôi nhà cổ ở Hà Nội được xây dựng khoảng cuối thế kỷ XIX. Ngôi nhà đã thay đổi chủ nhiều lần. Năm 1945, một thương gia bán thuốc bắc mua lại ngôi nhà. Từ năm 1954 đến năm 1999, đã có 5 gia đình lần lượt sinh sống tại đây.
Mặt tiền ngôi nhà cổ 87 Mã Mây, Hà Nội - RFI / Tiếng Việt
Kiến trúc sư Nguyễn Phú Đức nêu một vài nét đặc trưng của phố phường Hà Nội xưa :
"Ngôi nhà 87 Mã Mây là một ngôi nhà cấu trúc cổ nằm trong tổng thể của khu 36 phố phường Hà Nội. Đặc trưng của ngôi nhà hàng phố tuy riêng lẻ về ô đất nhưng các ngôi nhà thường lại buôn bán chung một loại mặt hàng, theo dạng phường hội, nên quen gọi là Phố Phường. Đây là khu vực các phường hội sản xuất sản phẩm phục vụ cho kinh thành nên còn gọi là phố thị : "thị" bên "thành" phía Đông.
Trước đây, lòng đường chỉ để cho xe tay, xe kéo và người đi bộ. Chính vì thế, trong quy định của lớp nhà ngoài, thì phần mái đua ra phía ngoài phải thấp hơn kiệu vua. Sau khi mở rộng đường ra, không theo cấu trúc đường dạng Trung cổ nữa, nên lớp nhà phía ngoài đã bị phá bỏ, các cổng ngăn tại mỗi phường vì thế cũng bị dỡ bỏ theo. Tuy nhiên, đến nay, trên một số tuyến phố vẫn còn các ngôi nhà đầy đủ cấu trúc xưa với lớp nhà phía ngoài thấp hơn kiệu vua khi rước qua khu phố phường này".
Kiến trúc nhà hình ống đặc trưng của nhà hàng phố khu phố cổ Hà Nội
Ngôi nhà 87 Mã Mây có tổng diện tích đất là 157,6 mét vuông, trong đó mặt ngoài phố rộng 6 mét, bề mặt phía trong là 5 mét và chiều dài là 28 mét.
Ngôi nhà theo kiểu kiến trúc đặc trưng của nhà cổ xưa Hà Nội : Dạng hình ống và có nhiều lớp nhà, giữa các lớp nhà có sân để lấy ánh sáng và không khí. Sân là nơi bày cây cảnh, uống nước, ngắm trăng.
Công trình được sử dụng để ở, buôn bán. Lớp ngoài là cửa hàng, không làm tường vách mà mở thông ra phố để bày hàng. Khu vực nhà chính gồm hai tầng : tầng dưới là nơi buôn bán. Sạp hàng được chủ nhà kê từ "những lớp cửa xếp bằng gỗ dễ tháo lắp (kiểu cửa bức bàn) vừa tiết kiệm diện tích, vừa tối giản mà đa chức năng", theo nhận xét của kiến trúc sư Nguyễn Phú Đức. Khu gác xép phía trên cửa hàng thường cao chừng 2,2 mét, dành làm gian thờ và cũng là nơi chứa hàng hoá, với cầu thang dốc 70-75 độ dẫn lên.
Tầng hai ngôi nhà cổ 87 Mã Mây, Hà Nội - RFI / Tiếng Việt
Sau khu nhà chính là sân trời. Tiếp đến là gian nhà hậu, kho hàng và nhà bếp. Gian nhà hậu cũng có hai tầng. Tầng một làm nơi tiếp đón bạn hàng, khách giao dịch hoặc là nơi sản xuất. Trên tầng hai, gian phía ngoài thường dành đón tiếp cố nhân hoặc người thân từ quê lên chơi. Kiến trúc sư Nguyễn Phú Đức giải thích :
"Chúng ta đang ở gian hai, chỉ có những người thân thiết mới được lên đến đây. Gian hai là gian của chủ nhà, tức là nơi kín đáo nhất. Đây là khu vực mà ông chủ thường ngồi tiếp trà, tiếp rượu, chơi cờ. Đây còn được gọi là khu vực khách cố nhân, trong trường hợp thân thiết, họ có thể ở lại. Vì những người ở khu phố cổ đều có gắn bó với làng quê của họ nên họ hàng thăm thú hoặc giúp đỡ công việc nhiều, nên đây là nơi tiếp đón họ hàng thân thiết, đồng môn, đồng nghiệp".
Gian tiếp theo là phòng ngủ, không gian riêng tư của chủ nhà và không có gia nhân đi qua. Đằng sau là không gian sân cuối cùng và cũng chỉ có chủ nhà mới được sử dụng để thư giãn hoặc tập thể thao. Từ sân thượng có thể nhìn thấy mái ngói của khu bếp và vệ sinh, chỉ có một tầng.
Phòng ngủ của chủ nhà. RFI / Tiếng Việt
Cho đến sau năm 2000, mới dần dần bỏ được việc một số nhà cổ sử dụng xí thùng, với việc xây thành bệ cao, bên dưới là một thùng lớn chứa chất cặn bã. Chính vì vậy, sau mỗi dãy nhà luôn có một lớp đường đi rộng 2 mét, được gọi là "đường kỹ thuật" để dọn vệ sinh và cũng giúp khí từ nhà vệ sinh thoát nhanh, không bị ám mùi.
Hai lớp sân trong là nơi lấy ánh sáng cho hai gian ở hai bên và tạo ra khoảng cách biệt với không gian bên ngoài, thường được trồng cây cao hoặc thậm chí là giếng khơi. Ngoài ra, ngôi nhà luôn có luồng khí đối lưu và không bị nóng nực nhờ vào lớp cửa gỗ và mái nhà được lợp bằng ngói mũi hài, tạo ra các lỗ thoát khí ở giữa.
"Hầu hết các lớp cửa được chạm trổ và luôn luôn tạo ra đối lưu ánh sáng. Khi cần thiết có thể mở lớp này ra, ngôi nhà sẽ có được toàn bộ ánh sáng, cũng như là khe gió tùy thuộc theo khí hậu. Đây cũng là điều đặc biệt, trụ khớp cửa cũng rất đơn giản, chỉ cần nhấc lên là xong.
Mái ngói của các lớp nhà có độ dốc 30°, nhờ thế, tạo nên luồng không khí luôn luôn đối lưu. Việc đun nóng các loại thức ăn của người Châu Á bốc lên trên và không bao giờ lan mùi ra phía ngoài, vì vậy tạo ra một không gian luôn luôn thoáng".
Khu vực tiếp khách thân quen và họ hàng. RFI / Tiếng Việt
Gắn bó với làng nghề cổ truyền
Dù sinh sống và buôn bán ở kinh kỳ, nhưng người dân luôn nhớ công ơn tổ nghề của họ. Điều này được thể hiện rõ trong không gian thờ ở mỗi nhà và đình ở mỗi khu phố, theo giải thích của kiến trúc sư Nguyễn Phú Đức :
"Mỗi phố nghề trong khu phố cổ Hà Nội thường gắn kết với một làng quê có nghề. Ví dụ nghề trên phố Hàng Đồng thì gắn với Đồng Xâm ở Thái Bình, nghề làm trống ở phố Hàng Trống gắn với Đọi Tam ở Hà Nam, thêu gắn với Quất Động, nghề bạc phố Hàng Bạc gắn với Châu Khê (Hải Dương)…
Các nghệ nhân lập phường hội trên kinh kỳ thì yêu cầu sản phẩm phải tinh xảo. Chính vì thế, những thợ vụng, thợ vườn sau một thời gian sẽ tự bị đào thải, không thể cạnh tranh. Chỉ còn lại những người làm đúng và lành nghề. Vì thế, những ngôi nhà này, không chỉ thờ tổ tiên, mà còn thờ nghề của mình ở quê.
Và cũng thường trên mỗi phường, phố nghề trong khu phố cổ Hà Nội đều có đình tổ nghề, nơi thờ vọng các tổ nghề. Chính vì thế, trong các lễ hội thờ tổ nghề tại các đình trong khu phố cổ thì thường tái hiện lại việc làm nghề thủ công đó như một cách báo cáo vị thần tổ nghể ở quê nghề gốc, sau đó mới bắt đầu đến phần hội. Đó cũng là đặc trưng lễ hội đình ở trong phố cổ, khác với lễ hội đình ở quê".
Với mục tiêu khôi phục ngôi nhà ống truyền thống, số nhà 87 Mã Mây được lựa chọn là công trình đầu tiên thực hiện trong khu Phố cổ Hà Nội. Ngôi nhà bắt đầu được trùng tu từ cuối năm 1998, hoàn thành vào ngày 27/10/1999. Năm 2013, ngôi nhà lần thứ 2 được cải tạo chống xuống cấp và vẫn giữ nguyên vẹn kiến trúc cổ. Ngôi nhà 87 Mã Mây được xếp hạng Di tích Quốc gia (Quyết định số 06/2004/QĐ-BVHTổng thống ngày 18/2/2004 của Bộ Văn hóa Thông tin).
Ngôi nhà di sản 87 Mã Mây đã trở thành địa chỉ giới thiệu về kiến trúc ngôi nhà ống đặc trưng và lối sinh hoạt truyền thống trong Khu Phố cổ Hà Nội. Thành công của việc trùng tu nhà cổ Mã Mây đã mở đường cho nhiều dự án khác, nổi bật là đền Quan Đế (28 Hàng Buồm), đình Kim Ngân (42-44 Hàng Bạc), đình Đồng Lạc (38 Hàng Đào).
Giữa lòng Hà Nội vội vã vẫn còn những điểm lặng, đưa khách tham quan về những nơi tái hiện nên hình bóng phố phường Hà Thành xưa.
Thu Hằng
Nguồn : RFI, 17/03/2017