Nhân dịp, chép lại bài thơ Quốc Tộ của thiền sư Pháp Thuận (914-990), bài thơ được coi là một trong những áng thơ đầu tiên của Phật giáo Việt Nam, mang tư tưởng chính trị.
Bài thơ Quốc Tộ của thiền sư Pháp Thuận
Pháp Thuận thiền sư ( 915-990 ) họ Đỗ, không rõ tên thật và quê quán, thuộc thế hệ thứ mười dòng thiền nam phương. Ảnh minh họa (daophatngaynay.com)
Khi được vua Lê Đại Hành (941-1005) hỏi về vận nước (quốc tộ), thiền sư Pháp Thuận đã đề xuống mấy dòng :
Quốc tộ như đằng lạc
Nam thiên lí thái bình
Vô vi cư điện các
Xứ xứ tức đao binh.
Bản dịch :
Vận nước như dây mây leo quấn quýt,
Ở cõi trời Nam [mở ra] cảnh thái bình.
Vô vi ở nơi cung điện,
[Thì] khắp mọi nơi đều tắt hết đao binh.
Chép lại Quốc Tộ, giữa lúc đất nước thời bình trong mùa Phật Đản, mà nghe đâu đây như vẫn vọng âm đao binh hỗn loạn, chúng sanh oán thán.
Cao kiến của người xưa, nay chắc gì đã thấu được tâm kẻ phàm phu, hơn nữa lại là những kẻ cầm quyền thói thường kiêu ngạo.
--------------------------------
1. Câu thứ nhất : Quốc tộ như đằng lạc
Quốc tộ là khái niệm chỉ vận mệnh đất nước do vua nắm quyền và chi phối toàn bộ cuộc sống con người. Cho nên, người ta cũng gọi là quốc tộ là quốc vận nước nhà, là ngôi vua. Lại nữa, các vua anh minh thường vời những bậc tiên tri làm cố vấn và thường hỏi họ Quốc tộ như thế nào ? Nghĩa là, vua rất muốn biết, đất nước này, ngôi vị này tốt hay xấu, có biến cố hay không có biến cố, thế tạm thời hay cố định, nước vận suy hay thịnh, yên hay nguy,… ? Một lần, vua Lê Đại Hành hỏi Pháp sư : quốc tộ trường đoản. Pháp sư trả lời : Quốc tộ như đằng lạc !
Vậy, như đằng lạc có ý nghĩa gì ?
Trước hết, nói về cây đằng lạc. cây này do thiên nhiên sinh ra và từ lâu vẫn được gọi là đằng lạc hoặc như dằng lạc. Về hình thức, chúng bám vào cây cao và to, vươn tới 20 mét, thậm chí còn bào trùm toàn bộ một cây cổ thụ lớn. Đặc biệt, lá và ngọn đằng lạc vươn lên như ở thế đang xông thẳng trời. Vì thế, người xưa lấy cây đằng lạc làm biểu tượng văn chương và thư pháp. Nhiều sách cổ đã miêu tả cầy đằng lạc tung hoành, vươn cao và bò xa, tựa như con người đang ở thế thịnh vượng bao trùm. Bởi thế, quốc tộ sẽ kéo dài mãi mãi. Nhưng thú vị hơn, đằng lạc lại là cây thuộc y dược quan trọng mà người xưa đã phát hiện ra tính chất đặc quý của chúng. Y dược viết rằng, các loại thuốc công hiệu đặc biệt, như tử hà xa, hai cẩu thận, có " ích khí bổ tinh" ; loại có hình dây dài giống loại đằng lạc, như nhẫn đụng đằng, kể huyết đằng có thể thông mạch kinh lạc. Nếu dùng tử hà xa, hải cẩu thận cùng với các đăng lạc như nhẫn đồng đằng, kê huyết đằng… sẽ làm mạch máu chuyển lưu, khiến thân thể tráng kiện, da đẹp, tóc đen và đặc biệt thọ trường, vạn bệnh hồi xuân, cho nên câu trả lời Quốc tộ như đằng lạc của Pháp sư vừa chỉ ra sự thực vận mệnh đất nước ta, ngôi vị vua ta, đồng thời cũng là câu chúc tụng Hoàng đế Lê Đại Hành : thượng thọ vĩnh hằng.
Đúng vậy ! Ta hãy xem, Ngô Vương Quyền khi lên ngôi đã ở 42 tuổi, làm vua chỉ có 6 năm và mất vào tuổi 47 ; vua Đinh Tiên Hoàng lên ngôi đã 45 tuổi, nằm quyền 12 năm và mất 56 tuổi. Nhưng, nếu so 2 vị vua trên với Lê Đại Hành thì sẽ hiểu được câu Quốc tộ như đằng lạc. Đó là vì, nằm 980, khi vua Lê Đại Hành mới 36 tuổi tráng kiện mà đã lên ngoi và lúc Pháp sư nói Quốc tộ như đằng lạc thì vua Lê Đại Hành vẫn ở tuổi 43 ! Có lẽ Lê Văn Hưu đánh giá rất đúng : "Lê Đại Hành giết Đinh Điền, bắt Nguyễn Bặc, bắt Quân Biện, Phụng Huân dễ như lùa trẻ con, như sai nô lệ, chưa đầy vài năm mà cõi bờ yên tĩnh, cái công đánh lấy tuy nhà Hán, Đường cũng không hơn được(…). Về mặt dẹp gian bên trong, đánh giặc bên ngoài để làm mạnh nước Việt ta và ra uy với người Tống thì Lý Thái tổ công không bằng…"(Toàn thư, tr.167). Đó là chưa kể đến công lao của Lê Đại Hành khai thác đất nước, đào song, vét kênh, mở rộng ngoại giao với Trung Hoa và đưa đất nước ta bùng lên nền văn học.
2. Câu thứ hai : Nam Thiên lí thái bình
Nam Thiên là Trời Nam, chỉ Thiên tử nước Nam. Đúng như Nguyễn Giác đã viết : Thiên ngoại hữu Thiên. Nếu câu đầu, chủ ngữ là Quốc tộ thì câu 2 có chủ ngữ là Nam Thiên và có động từ lí, thuộc bộ y, bao quát toàn bộ đất nước ; nghĩa là đất nước ta hoàn toàn thái bình. Ta cứ xem, bắt đầu lên ngôi năm 980, Lê Đại Hành đã dẹp yên nội nạn( giết Đỗ Thích ở Hoa Lư, chém Đinh Điền tại Ái Châu, bắt Nguyễn Bặc đem chém, bắt sống Phạm Hạp tại Bắc Giang, Ngô Nhật Khánh bị chết chìm ở cửa biển,…). Rồi cùng một lúc, Ngài đánh Tống 2 năm( Canh Thìn 980 – Tân Tị 981), dẹp tan Chiêm Thành năm Quý Mùi 983. Quả đúng như Ngô Sĩ Liên nhận xét : vua Đại Hành "đẩy lùi ngoại khấu để an dân, trong nước thì yên vui, Bắc Nam vô sự"[8].
3. Câu thứ ba : Vô vi cư điện các
Trước hết là điện các. Đây là cơ quan Chính phủ, nơi vua và triều đình điều hành đất nước. Còn động từ cư chỉ hành xử, cư xử của bậc Hoàng đế ; Nghĩa là, vua Lê Đại Hành điều hành đất nước ta : Cư điện các. Riêng vô vi thuộc khái niệm triết học. Vả chăng,đã là thuật ngữ khoa học thì chúng chỉ có một nghĩa, không thể có nghĩa đen và nghĩa bóng như soạn giả ngữ văn 10 tập một đã viết trong phần Tiểu dẫn[9]. Về cơ bản, ở Việt Nam thời trung đại có ba học thuyết Nho, Phật, Lão và chúng đều có thuật ngữ vô vi. Song mỗi học thuyết đều dùng nghĩa vô vi khác nhau. Nhưng, rõ rang Pháp sư nói với vua Lê Đại Hành rất đàng hoàng : Vô vi cư điện các. Điện các là cơ quan hành pháp. Cho nên, đây không phải là khái niệm vô vi của nhà Phật, cũng không phải thuộc vô vi của Đạo gia. Nho gia chủ trương chọn người hiền, giao chức tước cho người tài đức. Bởi vậy, vô vi của nhà nho lấy đức để giáo hóa con người. Việc lấy đức để giáo hóa con người, chọn và giáo chức tước cho người tài đức sẽ đưa đất nước tới đích :
Quốc tộ như đằng lạc :
Nam Thiên lí thái bình.
4. Câu cuối cùng : Xứ xứ tức đao binh
Đây cũng là điều pháp sư mong mỏi khắp nơi sẽ chấm dứt việc đao binh, cũng có nghĩa là, toàn quốc thái bình. Toàn quốc thái bình thì "quốc tộ" sẽ "như đằng lạc" mãi mãi dài lâu.
Lời nói của Đỗ Pháp sư dung dị như những lời nói thường ngày, ý tứ rõ ràng, hình ảnh dễ hiểu và dễ nhớ. Đấy cũng là đặc điểm của văn học chức năng hành chính được dưới hình thức thơ ngũ ngôn.
Tuấn Khanh
Nguồn : RFA, 10/05/2017 (tuankhanh's blog)