Xuất khẩu "tiểu ngạch" là thủ phạm chính
Ngày 07/01/2022, tỉnh Quảng Tây Trung Quốc cho mở thêm một cửa khẩu, để tăng tốc thông quan, giảm lượng xe nông sản Việt Nam bị tắc nghẽn từ nhiều tuần nay, do chính sách siết chặt phòng dịch của Trung Quốc. Việt Nam lo ngại hàng không giải tỏa hết trước Tết Nguyên đán. Tuy nhiên, đây cũng là dịp để chính phủ Việt Nam một lần nữa nhấn mạnh đến nguyên nhân sâu xa : buôn bán "tiểu ngạch", chiếm tỉ trọng quá lớn trong thương mại với Trung Quốc.
Xe hàng chờ thông quan tại cửa khẩu Hữu Nghị Quan, Lạng Sơn. Ảnh chụp tháng 2/2020. © Reuters/Kham
Theo Courrier du Vietnam, cửa khẩu Bình Mãng (tỉnh Quảng Tây) đối diện với cửa khẩu Sóc Giang (tỉnh Cao Bằng) đã được mở lại. Cặp cửa khẩu Bình Mãng/Sóc Giang là một trong 6 cửa khẩu chính, và là một trong 76 cửa khẩu, lối mở trên đường biên giới Việt – Trung. Với cửa khẩu Sóc Giang, theo thứ trưởng bộ Công Thương Trần Quốc Khánh, tính đến ngày 08/01, tổng cộng mới có 10 trên tổng số 76 cửa khẩu, lối mở biên giới trở lại hoạt động.
Hy vọng giải tỏa hết hàng trước Tết
Báo chí trong nước cho hay, trong cuộc họp của chính phủ Việt Nam về tình hình xử lý hàng ùn tắc ở các cửa khẩu biên giới phía Bắc, ngày 08/01 số lượng xe tải chờ xuất hàng sang biên giới vẫn còn hơn 3.600, giảm khoảng 2.500 xe so với thời gian cao điểm vào cuối năm ngoái. Trong đó nhiều nhất là tại hai tỉnh Lạng Sơn và Quảng Ninh, 2.015 chiếc và 1.260 chiếc. Lãnh đạo tỉnh Lạng Sơn hy vọng, với tốc độ thông quan hiện tại từ 80-100 xe mỗi ngày, dự kiến đến Tết, tất cả số xe tồn đọng sẽ qua được biên giới.
Trở lại với vấn đề nguyên nhân. Cho dù mức độ tắc nghẽn hàng hóa của năm nay được đánh giá là nghiêm trọng hiếm thấy, với lý do chính thức là phía Trung Quốc siết chặt các quy định phòng chống dịch Covid-19, nhưng chính quyền Việt Nam cũng một lần nữa thừa nhận gốc rễ chính của vấn đề là xuất khẩu của Việt Nam sang Trung Quốc chủ yếu là qua đường "tiểu ngạch", khiến phía Việt Nam luôn bị đặt vào thế bị động. Tình trạng tắc nghẽn hàng nông sản tại các cửa khẩu đã xảy ra liên tục nhiều năm nay.
Chính phủ Việt Nam : Cần giảm mạnh xuất khẩu "tiểu ngạch"
Vốn là một loại hình buôn bán, trao đổi hàng hóa giữa các cư dân vùng ven biên giới sau khi Việt Nam và Trung Quốc nối lại quan hệ đầu thập niên 1990, buôn bán "tiểu ngạch" dần dần được chính quyền Việt Nam chấp nhận như là một phương thức hoạt động "thương mại qua biên giới" mang tính toàn quốc, cho dù theo luật, thương mại tiểu ngạch vốn chỉ để phục vụ đời sống và các hoạt động kinh doanh nhỏ của cư dân vùng ven biên giới. Loại hình buôn bán này mang lại một số lợi thế, như phải chịu thuế rất thấp, thậm chí trốn thuế, hay thủ tục đơn giản hơn nhiều, đòi hỏi về chất lượng thấp hơn nhiều. Tuy nhiên đi cùng cái lợi ngắn hạn này là những tổn hại ghê gớm, trong đó có việc hàng hóa thường xuyên bị ách tắc, tùy theo chính sách của chính quyền Trung Quốc, và thái độ của thương lái Trung Quốc.
Trong một cuộc họp với ngành Công Thương ngày 09/01, phó thủ tướng phụ trách kinh tế Lê Văn Thành nhấn mạnh là "không thể xuất khẩu mãi sang Trung Quốc theo đường tiểu ngạch" (bài "Không thể xuất sang Trung Quốc theo đường tiểu ngạch mãi" , VnExpress, ngày 09/01/2021). Hiện tại hàng "tiểu ngạch" chiếm đến 70% hàng xuất khẩu của Việt Nam sang Trung Quốc. Theo phó thủ tướng Lê Văn Thành, tỉ lệ quá lớn này "gây rủi ro lớn cho người sản xuất", đồng thời yêu cầu ngành Công Thương phối hợp với ngành Nông Nghiệp tăng xuất khẩu chính ngạch, giảm xuất khẩu tiểu ngạch.
Các thị trường tiêu chuẩn cao : Áp lực và cơ hội
Trước đó, hồi tháng 8/2021, bộ Công Thương đã đề xuất mục tiêu giảm đến mức tối đa xuất khẩu tiểu ngạch trong thương mại biên giới, để tiến tới "xóa bỏ" (bài "Tiến tới xóa bỏ xuất khẩu tiểu ngạch trong thương mại biên giới" , báo chính phủ, 16/08/2021). Nhiều chuyên gia kinh tế đã liên tục lên tiếng về vấn đề này. Kinh tế gia Trần Đình Thiên, nguyên viện trưởng Viện Kinh Tế Việt Nam, nhận định : Thương mại "biên mậu (hay "thương mại tiểu ngạch") là nhập nhèm giữa (thương mại) chính ngạch và buôn lậu" và "Chính sách biên mậu là chính sách cực kỳ nguy hiểm, kéo cấu trúc kinh tế Việt Nam xuống rất thấp" (bài "Rủi ro giao thương biên mậu" , báo Thanh Niên, ngày 09/01/2015).
Các thỏa thuận thương mại với nhiều thị trường lớn như EVFTA với Châu Âu (có hiệu lực từ tháng 8/2020) hay CPTPP (Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương) (có hiệu lực từ cuối 2018) mở ra cơ hội cho hàng nông sản xuất khẩu Việt Nam. Và ngay cả các tiêu chuẩn ngày càng khắt khe hơn của thị trường nội địa 1,4 tỉ dân của Trung Quốc gần đây, cùng với Hiệp định RCEP vừa có hiệu lực từ đầu năm 2022, cũng là một áp lực chủ yếu buộc hàng hóa nông sản Việt Nam xuất khẩu phải sớm tìm cách chia tay với thương mại "tiểu ngạch".
Trọng Thành