‘Giáo dục Việt Nam đang rất cần một nhà lãnh đạo tầm cỡ quốc gia !’ (RFA, 19/09/2018)
Công trình giáo dục của giáo sư Hồ Ngọc Đại được gọi tên là chương trình Công nghệ Giáo dục với cách đánh vần "vuông, tròn, tam giác" là đề tài được tranh luận rất sôi nổi trong những tuần vừa qua. Rất nhiều ý kiến chỉ trích về chương trình có thời gian thực nghiệm trong suốt 40 năm qua. Động thái này cho thấy người dân trong nước đang thể hiện sự hoang mang về nền giáo dục của nước nhà.
Hình ảnh ngày khai giảng của một trường học ở Việt Nam - AFP
Từ đó, câu hỏi lớn được đặt ra là Giáo dục ở Việt Nam đang ở đâu và đang cần gì ?
RFA có dịp trao đổi với Tiến sĩ Nghiêm Thúy Hằng, Phó Giám đốc trung tâm Nghiên cứu Trung Quốc, khoa Đông Phương học, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội và được bà chia sẻ ý kiến về vấn đề này qua thư điện tử như sau.
RFA : Một công trình giáo dục vốn đã được thực nghiệm trong suốt 40 năm, đến nay mới bùng nổ '1 cơn địa chấn" và những phản biện. Điều này cho thấy sự hoang mang của xã hội, của người dân có chính đáng hay không, liệu họ có đang thật sự là nạn nhân của công nghệ giáo dục ?
Nghiêm Thúy Hằng : Trong bối cảnh Quốc hội Việt Nam đang bàn thảo việc chỉnh sửa luật Giáo dục, thảo luận, trưng cầu ý kiến chuyên gia và ý kiến nhân dân để có quyết định cuối cùng về hai vấn đề cực kỳ thiết thân với hàng chục triệu gia đình Việt Nam, đó là vấn đề tổ chức kỳ thi phổ thông trung học, lấy kết quả vào đại học và vấn đề chương trình, sách giáo khoa mới 2020, không khó hiểu tại sao cuốn sách Tiếng Việt công nghệ giáo dục lớp 1 của Giáo sư Tiến sĩ khoa học Hồ Ngọc Đại gần đây đã trở thành một chủ đề rất nóng, "một cơn địa chấn" tiếp ngay sau cơn địa chấn gian lận thi cử hiện vẫn chưa hết chấn động và bàng hoàng trong xã hội, kéo theo những phản biện trên mạng xã hội và trên báo chí cả trong và ngoài nước từ cả những người trước đây rất ít khi lên tiếng.
Sau 40 năm thực nghiệm, công nghệ giáo dục của Giáo sư Tiến sĩ Ngọc Đại đã phần nào khẳng định được vị thế của mình với tư cách một " phòng thí nghiệm" đổi mới, đào tạo sản phẩm con người tự do, có tư duy khai phóng, " là chính nó" theo lời của chính Giáo sư Đại, không chịu sự áp chế của bố mẹ hay thầy cô. Đây đồng thời cũng là một kênh thử nghiệm những cái mới trong giáo dục của Bộ giáo dục Việt Nam. Chính từ cái nôi ban đầu này đã đào tạo ra một thế hệ học trò tài năng và thành đạt, có những đóng góp nhất định cho xã hội, góp phần khẳng định sự thành công của mô hình thực nghiệm này trong hoàn cảnh kinh tế xã hội đặc thù từ thập kỷ 70-80, với phân khúc học sinh có bố mẹ phần lớn là những trí thức và quan chức trong xã hội Việt Nam thời đó. Hay nói cách khác, mô hình này từng được coi là nhóm học sinh được hưởng ưu đãi và đặc quyền đặc lợi từ mô hình thực nghiệm với các thày cô giỏi, được tuyển chọn rất kỹ từ trường sư phạm, nhiều thày cô đồng thời là cán bộ của Viện Khoa học giáo dục trực thuộc Bộ Giáo dục.
Trong bối cảnh năm 1978, Việt Nam bị bưng bít thông tin và vô cùng khó khăn do bị Mỹ cấm vận, Trung Quốc quay lưng, mô hình công nghệ giáo dục có thể coi là một luồng gió mới tươi mát cho giáo dục đào tạo Việt Nam thời đó. Trong muôn vàn ý kiến phản biện từ phụ huynh và cựu học sinh cũ của trường Thực nghiệm, trong đó có cả một đại biểu quốc hội công khai bênh vực, không khó để nhận thấy phần đông họ đều tỏ ý hài lòng, mến trường mến lớp, nhớ ơn thày cô. Thậm chí ngày nay có nhiều cựu học sinh lại tiếp tục tín nhiệm gửi con cho trường thực nghiệm hoặc hệ thống CDG hiện vẫn đang sử dụng bộ sách công nghệ giáo dục của Giáo sư Hồ Ngọc Đại. Với bộ phận học sinh trước đây do thày Đại trực tiếp dạy dỗ và quản lý, không có cơ sở để cho rằng họ là nạn nhân của công nghệ giáo dục, trái lại họ là người hưởng lợi và có vẻ rất thỏa mãn, hài lòng.
Biểu cảm của một cậu bé học sinh trong ngày khai giảng năm học mới AFP
Một số thày cô từng tham gia dạy thực nghiệm thời kỳ đầu cho công nghệ giáo dục như Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Minh Thuyết và một số cộng sự đã tham gia làm bộ sách cải cách năm 2000 và hiện đang được tham gia làm tổng chủ biên bộ sách giáo khoa mới với kỳ vọng góp phần "đổi mới cơ bản toàn diện giáo dục Việt Nam". Trước tiên cần sơ bộ khẳng định, việc hiện nay giáo dục Việt Nam có một số đổi mới theo xu thế của Phương Tây như không chấm điểm tiểu học, việc chuyển đổi từ mô hình học Văn kèm theo học làm người trước đây sang mô hình học như một nhà Việt ngữ học, ngôn ngữ học nhí, có sách Tiếng Việt riêng, sách tập làm văn riêng, được Giáo sư Tiến sĩ khoa học Nguyễn Xuân Hãn nhận xét rất hài hước là ‘không giống ông cha vẫn dạy mà giống như dạy cho người ngoài hành tinh" có dấu hiệu ban đầu là xuất phát từ thực tiễn dạy thực nghiệm của Giáo sư Tiến sĩ khoa học Hồ Ngọc Đại và thành quả nghiên cứu của đội cán bộ giáo dục đi học từ Nga về. Điều này nếu muốn khẳng định có hay không, chắc cũng cần Bộ giáo dục đứng nghiên cứu, kiểm chứng thêm mới rõ được. Đây có thể coi như một lần tổng kết kinh nghiệm thực nghiệm 40 năm, phàm là làm khoa học trăm năm trồng người, nhất định cần phải có tổng kết nghiêm túc, huống hồ mô hình này giờ đã thành đại trà, lan ra tận 800.000 cháu, không thể không nghiên cứu cẩn thận nghiêm túc và trả lời cho bố mẹ các cháu rõ.
Triết lý giáo dục " Đi học là hạnh phúc" của Giáo sư Hồ Ngọc Đại nghe có vẻ hấp dẫn, có ai trên đời này từ lớn đến nhỏ không truy cầu hạnh phúc đâu. Triết thuyết "Mỗi buổi sáng học sinh đi từ nhà đến trường rồi lại đi từ trường đến nhà" đã chỉ rõ yếu tố thời gian là tuyến tính, mất là mất không bao giờ quay trở lại, vậy nên cần trân trọng từng giai đoạn phát triển, khai mở đúng lúc phẩm chất và năng lực của trẻ em, triết thuyết này cũng hoàn toàn phù hợp với đường hướng giáo dục nâng cao phẩm chất năng lực người học hiện nay. Thế nhưng, cái dở chết người của hệ thống này là tính không toàn vẹn, không thành chỉnh thể, lỗ mỗ đỗ lạc, điển hình kiểu tư duy làm khoa học theo kiểu tiểu nông, đánh trống bỏ dùi, thiếu tinh thần khoa học. Tuy rất kính trọng tâm huyết của Giáo sư Đại, nhưng mới thiết kế lên đến được lớp 3 thì làm sao giúp người học tiếp tục leo lên đỉnh cao của lâu đài trí tuệ và cảm xúc. Nó khiến tất cả các học sinh từng đi theo Giáo sư Đại tiếp tục phải bò trên những cái thang khác, nhờ những người thày khác mới có tương lai và có hôm nay. Menđen nghiên cứu với đậu Hà Lan, Pieget nghiên cứu ngay với chính ba đứa con của mình, cả hai ông đều phải ghi chép cẩn thận rồi công bố quốc tế, đó mới là tinh thần vì con người và tinh thần khoa học chân chính.
Thày thiết kế, trò thi công thì người biết thiết kế vẫn chỉ là thày, nguy hại hơn nữa, chỉ một mình ông Hồ Ngọc Đại thiết kế, không cho các thày cô khác hay bố mẹ can dự vào thiết kế, trò chỉ có thi công thôi, mà mới thi công được đến tư duy lớp 3, làm được mấy vần thơ non nớt, học được thêm mấy cái cơ số khác ngoài cơ số 10, biết đến ánh xạ thôi thì sau làm nên được trò trống gì đây ? Sự thành công nếu có của người học có lẽ nằm nhiều ở môi trường giáo dục và thày cô, thậm chí có thể nằm ở yếu tố gene vì theo nghiên cứu của Mỹ, gene chiếm tới 70% yếu tố thành công của người học, chưa chắc đã nằm ở bản thân công nghệ giáo dục.
Một tác dụng phụ nữa có thể có của công cuộc thực nghiệp và lôi lý thuyết giáo dục của Liên Xô cũ áp dụng vào để cải cách giáo dục Việt Nam, góp phần khiến giáo dục Việt Nam đi chệch quỹ đạo lành mạnh và tiến bộ trước đó, làm mất đi sức mạnh Việt Nam đến từ triết lý giáo dục tiến bộ " Học đi đôi với hành" do chủ tich Hồ Chí Minh đề xướng tại Miền Bắc và triết lý "Nhân bản, Dân tộc, Khai phóng" rất được người dân ca ngợi tại Miền Nam. Đây là một điều thực sự đáng tiếc, từ đây các cuộc cải cách giáo dục có một số biểu hiện mất phương hướng, đi chệch đường lối giản tiện dễ học và hiệu quả, hun đúc hồn cốt Việt, tinh thần yêu nước, nhường cơm sẻ áo của người Việt. Chương trình cải cách 2000 tốn rất nhiều tiền của, hơn nữa còn là tiền bóp bụng đi vay nước ngoài, nhưng ngày càng bị người dân phàn nàn quá tải, khó học khó nhớ, sinh ra tệ nạn tái mù chữ, ngồi nhầm lớp diện rộng lên tới 650.000 em trên tổng số 2.000.000 vào thời năm 2006 và vấn nạn học thêm khá nhức nhối xã hội Việt Nam suốt cho đến bây giờ chưa dứt.
Cần ghi nhớ, mỗi học sinh vào trường thực nghiệm Giáo sư Hồ Ngọc Đại đều đo nghiệm cẩn thận, không phải cháu nào cũng có tư duy và năng lực phù hợp, những cháu bị loại là những cháu có nguy cơ không phù hợp với công nghệ giáo dục, Theo trí nhớ của một bạn có chồng học thực nghiệm kể lại, năm bạn đó học, trường thực nghiệm có 4 lớp, 2 lớp học công nghệ giáo dục, 2 lớp dạy sách giáo khoa đại trà, mỗi lớp khoảng 40 bạn, thế nhưng khi bạn rời trường thực nghiệm để lên cấp 3, cả 4 lớp chỉ còn lại vẻn vẹn 27 bạn, như vậy số lượng các bạn chuyển sang trường khác khá nhiều, cần tìm hiểu nguyên nhân chuyển đi mới đánh giá đúng hiệu quả của chương trình công nghệ giáo dục. Theo nhà toán học Phan Hà Dương, những kiến thức đại số mà trường Thực nghiệm dạy cho con cô, con cô đều quên hết chứ không đọng lại được trong đầu.
Với mô hình xuất phát điểm là thực nghiệm, sau đó thí điểm dạy cho các cháu dân tộc thiểu số, việc chương trình được chuyên gia nhận xét đánh giá là " không phù hợp lứa tuổi", "trái với nguyên tắc dạy hoc tiếng mẹ đẻ", có những quan niệm lệch lạc như "chân không về nghĩa" mà Bộ Giáo dục và đào tạo, cụ thể là các ông nguyên thứ trưởng và Bộ trưởng Phạm Vũ Luận, Nguyễn Vinh Hiển và sau này là ông Bộ trưởng Phùng Xuân Nhạ ký phê duyệt cho đưa ra sử dụng đại trà ồ ạt tại nhiều tỉnh thành dưới hình thức "tự nguyện" qua các Sở, Phòng giáo dục là việc làm rất không thận trọng, nếu không nói là rất tắc trách và đáng trách. Với đội ngũ giáo viên chất lượng chưa cao, dạy nhiều khái niệm, thuật ngữ chưa chính xác, lại không công khai minh bạch trong việc bán sách với giá đắt hơn nhiều so với chương trình phổ thông, điều này là tước mất quyền tự quyết của bố mẹ các cháu và có thể gây ra rủi ro cho nhiều cháu trong số 800.000 cháu đang theo học, một con số không hề nhỏ. Việc bỏ tiền túi ra "lách luật" nếu có của nguyên Bộ trưởng Phạm Vũ Luận là việc làm "chưa đúng qui trình" và tắc trách của quan chức Bộ giáo dục. Có thể nói trong điều kiện thầy cô không bảo đảm nghiệp vụ, không ít trong số này có thể tiềm tàng rủi ro và trở thành nạn nhân của Công nghệ giáo dục.
RFA : Theo Tiến sĩ, câu chuyện "tròn, vuông, tam giác" đã thể hiện một thực tế như thế nào về bản chất của nền giáo dục sau 40 năm thực nghiệm ?
Nghiêm Thúy Hằng : Ở đây cần phân biệt rạch ròi mô hình công nghệ giáo dục của Giáo sư Tiến sĩ Hồ Ngọc Đại trên tư cách cá nhân một nhà khoa học làm thực nghiệm giáo dục trên con người với mục đích đào tạo ra con người mới, là chính nó, không bị áp đặt từ bố mẹ hay thầy cô với công cuộc cải cách giáo dục của Việt Nam 40 năm qua. Hai tiến trình này song song đồng hành với nhau nhưng đặt nền tảng trên những lý thuyết nền và mô hình giáo dục rất khác nhau, không nên đánh đồng hay lẫn lộn với nhau, cũng không dùng cái nọ để đánh giá hay chỉ trích bản chất của cái kia, không râu ông nọ cắm cằm bà kia được.
Các chuyên gia và dư luận chỉ ra rằng các hình vuông, hình tròn, tam giác trong sách bắt nguồn từ mô hình Elconin dạy cho trẻ có khó khăn trong nhận diện ngôn ngữ hoặc có thể dùng cho trẻ câm điếc. Điều này có thể khiến một số người dị ứng, không thích, nhưng nhìn bằng con mắt của các nhà ngôn ngữ học, ký hiệu học thì thấy nó "vẽ rắn thêm chân", "phù phiếm", không cần thiết do tiếng là đơn vị hiển nhiên trong Tiếng Việt, trẻ nào cũng nhận thức được. Nếu nói đây là phương pháp để dạy trẻ đọc thơ lục bát và các thể thơ khác, dạy trẻ tập đếm số tiếng, tăng thêm hứng thú học tập của trẻ thì cũng không sao. Điều đáng nói ở đây là tính chưa chặt chẽ, nghiêm túc trong tư duy khoa học, các hình tròn, hình vuông, hình tam giác như các "vật thật" này được dùng lẫn lộn với nhau, chưa rõ lý do tại sao những câu thơ này dùng hình tròn biểu đạt, câu khác lại do tam giác biểu đạt. Công nghệ giáo dục chú trọng dạy trẻ tư duy độc lập, nhưng tư duy với hình khối kiểu này là tư duy tùy tiện ngẫu hứng, chưa phải tư duy khoa học thật sự.
Sách dùng màu giống nhau để dạy cho trẻ những tiếng có nghĩa giống nhau, nhưng ngược lại, nhiều chữ khác có nghĩa khác nhau lại có dùng một màu. Hệ thống ngôn ngữ vốn là vật thay thế cho hiện thực khác quan, nhưng thôi cứ tạm coi ngôn ngữ là tín hiệu, là vật thật còn chữ là vật thay thế thì các hình vuông, hình tròn tam giác này chưa thể hiện được sự khu biệt giữa các ký hiệu ngôn ngữ khác nhau. Nếu trẻ hỏi tại sao thì rất khó giải thích tại sao câu thơ này dùng toàn hình vuông, câu thơ khác lại toàn hình tam giác, tại sao nhiều chữ nghĩa khác nhau mà màu lại giống nhau, các ông bố bà mẹ thấy hoang mang là chính đáng.
Cách làm thiếu khoa học này có thể có nguy cơ làm hủy hoại tư duy logic về sự tương đồng và khác biệt, về tính tầng bậc của trẻ.
Trong ngữ âm học, âm tiết phải khác với âm vị, một chữ cái phải khác với một từ ở trong tiếng Việt, nhưng sách của thày Đại không phân biệt âm là âm tiết, đâu là âm vị, cho chung vào một rọ là âm, chưa kể trang 79 tập 2 dạy sai kiến thức ngữ âm tiếng Việt cơ bản.
Sách dùng mô hình giải thích ua trong cua là nguyên âm đôi, nhưng không thể hiện đúng âm trị của nguyên âm đôi này trong mô hình dạy cho trẻ. Nghiêm trọng hơn nữa sách còn dạy sai cách đọc, dạy trẻ ua trong cua đọc là /ua/ (/ua / không phải nguyên âm đôi, đúng ra đây là nguyên âm đôi /uo/).
Cũng trang 79, sách dạy ua trong qua là hai âm khác nhau, không phải nguyên âm đôi, nhưng ghi sai âm trị, dạy cho trẻ ua trong qua đọc là /oa/. Kỳ thực đây là hiện tượng lẫn chữ viết với âm vị, từ đó ghi sai âm vị, đúng ra giải thuyết âm vị học hợp hệ với chữ quốc ngữ cho đây là chữ qu, là một âm vị độc lập, khi đọc có nét tròn môi, ký kiệu ghi âm âm vị học là /kw/, người miền Bắc có thể không nhạy cảm với âm này, nhưng người miền Nam thì phân biệt rất rõ, đánh chết nhiều người cũng không thể đồng ý qu đọc thành cờ, hơn nữa q không bao giờ đi một mình, chữ quốc ngữ không có ký tự q đi một mình, chỉ có ký tự qu.
Kỳ lạ là mấy chục năm, những học sinh học thực nghiệm và các phụ huynh không ai để tâm đến việc lộn xộn, tùy tiện, thiếu logic khoa học này ngay từ những bài học đầu tiên hoặc để ý đến những lỗi sai này. Thật sự không chỉ cha mẹ không hiểu gì mà các nhà ngôn ngữ học, ngữ nghĩa học cũng "không hiểu gì" về trật tự của các hình vuông, tròn, tam giác và tại sao khi thì có màu, khi thì không.
Giáo sư Hồ Ngọc Đại và bộ sách giáo khoa Công nghệ Giáo dục - Courtesy of vietnamnet.vn
Việc 3 chữ c/k/qu đều đọc là cờ/k/ hàm ẩn nguy cơ rối loạn chuẩn chính âm. Hiện tại Việt nam về cơ bản đã hình thành chuẩn chính tả trong nhà trường nhưng vẫn chưa qui định chuẩn chính âm. Trên thực tế, chữ quốc ngữ là công cụ siêu phương ngữ ghi âm tiếng Việt toàn dân, thống nhất cho cả 3 miền, thể hiện sự đối lập âm vị học giữa các phụ âm, nguyên âm, vần và thanh điệu tiếng Việt. Sau này, khi điều kiện cho phép, giải thuyết âm vị học đằng sau chữ quốc ngữ sẽ chính là chuẩn chính âm của Việt Nam, là thứ mang hồn núi sông ngàn năm và thiêng liêng với mỗi người Việt.
RFA : Điều cần thiết nhất và tối ưu nhất để thực hiện 1 công cuộc cải cách giáo dục cho hiện tại ?
Nghiêm Thúy Hằng : Điều cần thiết nhất và tối ưu nhất để thực hiện một công cuộc cải cách giáo dục cho hiện tại, phù hợp với bối cảnh hiện tại là cần thực sự phân tầng, phân cấp quản lý giáo dục kèm theo cải tổ toàn bộ hệ thống tài chính giáo dục. Việt Nam chuyển đổi thể chế từ kinh tế kế hoạch sang kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa nhưng hệ thống quản lý giáo dục và hệ thống tài chính cho giáo dục vẫn giữ nguyên như thời quan liêu bao cấp trong khi đất nước láng giềng Trung Quốc đã thay đổi nhanh và mạnh, cải tổ toàn bộ hệ thống tài chính cho giáo dục từ mấy chục năm trước, có thế họ mới thực sự giải được bài toán cho phát triển.
Với thực trạng Bộ Giáo dục chỉ nắm được 5% ngân sách giáo dục, Bộ Giáo dục có chưa tới trăm con người nhưng có đến mười mấy đội dự án như hiện nay thì tư duy tiểu nông ham cái lợi nhỏ, buông lỏng kỷ cương thi cử quốc gia, đưa trách nhiệm về địa phương, gạt nhiệm vụ quản lý nhà nước đi để làm dự án sẽ ngày càng trở nên nghiêm trọng.
Tình hình Việt Nam hiện nay đang rất cần một nhà lãnh đạo tầm cỡ quốc gia, tốt nhất là ông Thủ tướng, Phó Thủ tướng, ông Tổng Bí thư hoặc bà Chủ tịch quốc hội đương nhiệm, những người có có đủ uy tín và uy lực cầm chich, đại diện được cho ý chí xã hội, huy động toàn bộ sức mạnh của thể chế nhà nước Cộng hòa của dân, do dân và vì dân cho công cuộc cải cách giáo dục toàn diện.
Muốn thực sự cải cách phải kiên định mục tiêu, có cải cách tổng thể, phải có cá nhân đứng đầu, tập thể lãnh đạo chịu trách nhiệm, có kế hoạch và tài chính hùng hậu kèm theo, quan trọng nhất là phải có cái tâm trong sáng, có chính kiến, định hướng rõ ràng và phải "biết lắng nghe".
Cải cách nên bắt đầu từ khu vực đại học với những triết lý từng làm nên sức mạnh Việt : "học phải đi đôi với hành", đại học nghiên cứu phải gắn với nghiên cứu phát triển, gắn với doanh nghiệp, chịu trách nhiệm đầu tầu cho phát triển và tư vấn chính sách quốc gia. Khối Đại học sư phạm cần thay máu toàn bộ, sư phạm cũng phải gắn với khoa học cơ bản, với nghiên cứu bên cạnh việc nâng cao nghiệp vụ sư phạm. Các thày cô đi dạy cần được nâng lương để đảm bảo cuộc sống, yên tâm giảng dạy. Tối ưu nhất thì là như vậy, nhưng nhìn tình hình thực tế thì nhiều người vẫn đang hoang mang, không biết vận nước đã đến chưa.
Chiến tranh đã chấm dứt hơn 40 năm, nhưng những vấn đề về chuẩn chính âm chính tả tiếng Việt vẫn chưa hết nhạy cảm, những vấn đề cải cách thể chế vẫn đặt ra nóng hổi. Hiện tại, cải cách kinh tế, cải cách giáo dục, cải cách thể chế khoa học ký thuật đều là những vấn đề đặt ra nóng hổi trong thực tế xã hội hiện nay.
Kết thúc buổi trao đổi, Tiến sĩ Nghiêm Thúy Hằng có chia sẻ thêm với chúng tôi là, chiến tranh đã chấm dứt hơn 40 năm, nhưng những vấn đề về chuẩn chính âm chính tả tiếng Việt vẫn chưa hết nhạy cảm, những vấn đề cải cách thể chế vẫn đặt ra nóng hổi.
Hiện tại thì theo bà, cải cách kinh tế, cải cách giáo dục, cải cách thể chế khoa học ký thuật đều là những vấn đề đặt ra nóng hổi trong thực tế xã hội hiện nay. Hơn lúc nào hết, Đảng và Chính phủ Việt Nam rất nên củng cố khối đại đoàn kết toàn dân phục vụ cho phát triển, "Dễ trăm lần không dân cũng chịu, khó vạn lần dân liệu cũng qua".
Cát Linh
*****************
Hơn trăm ngàn cử nhân đại học thất nghiệp, sai từ đâu ? (RFA, 20/09/2018)
Bộ Lao động, thương binh và xã hội hôm 18 tháng 9 cho biết trong qúy II năm nay, cả nước có số người thất nghiệp trình độ đại học là 126.900 người, chiếm 2,47%, có giảm 15.400 người so với qúy I.
Các sinh viên chụp hình kỷ niệm lễ tốt nghiệp ở Văn Miếu Hà Nội hôm 18/11/2014- AFP
Mặc dù đây là một tín hiệu được bộ này đánh giá là đáng mừng, tuy nhiên số lao động trình độ đại học thất nghiệp đến nay vẫn được đánh giá là quá cao, ở mức báo động.
Ngoài hơn một trăm ngàn cử nhân thất nghiệp ra, còn có 70.800 người trình độ cao đẳng chưa có việc làm.
Chị Thu, một người đã tốt nghiệp đại học hơn 10 năm nay, nhưng do không xin được việc làm đúng ngành học, hiện nay đang kinh doanh nhỏ tại Hà Nội cho biết :
Trước tôi nghĩ rằng mình học đại học có tấm bằng sẽ được hưởng mức lương cao hơn. Song khi tốt nghiệp thì mãi cũng chẳng tìm được việc làm phù hợp với tấm bằng mà mình học. Chính vì thế mà tôi lựa chọn một nghề phổ thông khác phù hợp với khả năng của tôi.
Hiện nay có rất nhiều sinh viên đồng cảnh ngộ với chị Thu, tốt nghiệp đại học, nhưng không đáp ứng đủ yêu cầu của nhà tuyển dụng đành phải chấp nhận ở nhà chờ việc, hoặc làm các công việc khác, thậm chí cá biệt còn có người phải chọn lao động tay chân để trang trải cuộc sống, đó là điều hết sức phổ biến. Cũng có những người bỏ bằng Đại học để đi học nghề với hy vọng để có việc làm.
Chúng tôi nêu câu hỏi vì sao tỷ lệ lao động trình độ đại học thất nghiệp đến nay vẫn còn cao như vậy với Tiến sĩ Đào Quang Vinh – Viện trưởng Viện Khoa học Lao động và Xã hội, thuộc Bộ Lao động, thương binh và xã hội. Tiến sĩ Đào Quang Vinh cho biết nguyên nhân là do các chính sách của Nhà nước bên cạnh những biện pháp hiệu quả, vẫn còn nhiều điểm bộc lộ yếu kém :
Các chính sách tốt cần duy trì đó là tiếp tục thúc đẩy để chuyển đổi cơ cấu kinh tế, tức là chuyển sang các ngành nghề có sức cạnh tranh lớn hơn, có giá trị gia tăng cao hơn. Đẩy mạnh những ngành có các khâu cần lao động tay nghề cao. Điều này được cho thấy rất rõ là trong qúy II số doanh nghiệp mới được thành lập nằm trong ngành công nghệ mới nhiều hơn.
Những điểm mà chưa được là hiện nay trong khâu đổi mới giáo dục đào tạo bởi vì một số ngành, lĩnh vực hiện nay thị trường lao động vẫn còn thiếu. Hệ thống giáo dục đào tạo vẫn chưa bắt kịp được nhu cầu của thị trường. Vẫn còn tình trạng một số doanh nghiệp khi tuyển dụng lao động vẫn còn khó khăn, ví dụ như các lĩnh vực công nghệ mới, công nghệ thông tin, các kỹ sư về cơ khí chế tạo.
Một điểm nữa đó là các cơ sở giáo dục nghề nghiệp cũng cần thay đổi chương trình đào tạo, bám sát hơn với nhu cầu thị trường bởi vì vẫn còn tình trạng nhiều học sinh học nghề xong, khi được tuyển dụng vào các doanh nghiệp mất nhiều thời gian đào tạo bổ sung cho họ thì mới có thể làm việc được. Lý do là vì trong chương trình đào tạo vẫn còn nặng về lý thuyết so với thực hành, khác với nhu cầu công nghệ của doanh nghiệp. Hiện nay việc đổi mới công nghệ của các doanh nghiệp diễn ra rất nhanh, trong khi chương trình đào tạo chưa bắt kịp được nhu cầu thực tế.
Một điểm nữa Tiến sĩ Đào Quang Vinh nêu ra đó là trong các chính sách kết nối cung-cầu lao động cũng cần phải cải thiện. Ví dụ như việc dự báo các ngành nghề, lĩnh vực sẽ cần tuyển dụng lao động để giúp học sinh, sinh viên hướng vào học những nghành thị trường còn có nhu cầu. Hệ thống thông tin thị trường lao động cũng cần được cập nhật nhiều hơn để cung cấp những thông tin chi tiết và đầy đủ hơn. Hệ thống dịch vụ việc làm cũng phải làm thế nào đó để đảm bảo học sinh, sinh viên, những người có nhu cầu việc làm tiếp cận dễ dàng hơn, đặc biệt ở khu vực nông thôn, các thành phố nhỏ để họ biết nhu cầu tuyển dụng, tìm việc nhanh hơn.
Đã từ lâu, các chuyên gia giáo dục cảnh báo về tình trạng chương trình giảng dạy ở các trường đại học, cao đẳng không bám sát với nhu cầu thực tế, khiến sinh viên ra trường cầm tấm bằng trên tay nhưng không thể xin được việc. Các chương trình đào tạo thường được giảng dạy hết năm này qua năm khác, trong khi nhu cầu của doanh nghiệp thay đổi theo từng năm.
Giới trẻ tìm việc làm. AFP
Một thống kê của mạng việc làm Jobstreet Việt Nam cho thấy ngoài việc sinh viên trình độ đại học thất nghiệp, có đến 90% đối tượng mới tốt nghiệp đại học không bằng lòng với công việc đang làm, 55% trong số này cho biết, lý do là vì công việc không mang lại hướng đi sự nghiệp rõ ràng.
Trong khi đó tại buổi trả lời chất vấn của Đại biểu Quốc hội vào tháng 6 vừa qua, Bộ trưởng Giáo dục Việt Nam ông Phùng Xuân Nhạ lại nói rằng tỷ lệ thất nghiệp trình độ đại học ở Việt Nam khoảng trên dưới 4%, tức tầm 200.000 sinh viên thất nghiệp, là con số không quá lớn.
Chúng tôi cũng nêu vấn đề với chuyên gia giáo dục Giáo sư Nguyễn Đăng Hưng, nguyên giảng viên trường đại học Liège - Bỉ, ông nhận định :
Các trường đại học ở Việt Nam trong những năm gần đây lại được mở ra khá thoải mái. Gần như tỉnh nào cũng có một trường đại học, trong khi đó thì chương trình giảng dạy và đội ngũ giảng viên không được chỉn chu và không có chất lượng. Cho nên những sinh viên ra trường sau 4 năm đại học rất đông đảo nhưng lại không đáp ứng được chất lượng. Hơn nữa, kiếm chỗ làm ở Việt Nam là một vấn đề khó, nhất là khu vực Nhà nước đang gặp cản trở rất lớn, đó là vấn nạn cửa quyền, một cái thói là phải chi cái gì đó thì mới có công ăn việc làm. Mà số tiền chi đó khá lớn, lên cả trăm triệu, cho nên con em của những gia đình khó khăn, hay kể cả bình thường, rất khó có được chỗ làm như vậy.
Không hiếm để bắt gặp những câu chuyện sinh viên tốt nghiệp đại học, thậm chí loại giỏi, ưu tú, nhưng lại thất nghiệp vì gia đình không có tiền xin việc. Vấn nạn chi tiền mua việc làm ngày càng gia tăng trong xã hội Việt Nam. Năm 2016, báo cáo Hiệu quả Quản trị và Hành chính của Việt Nam cho thấy có đến 54% số người dân cho biết họ phải hối lộ mới xin được việc trong cơ quan Nhà nước, cao hơn tỷ lệ 51% năm 2015 và 46% năm 2011. Đây cũng là nguyên nhân nguồn nhân sự ở nhiều cơ quan Nhà nước không đạt chất lượng, vì họ được tuyển dụng không chỉ dựa trên năng lực.
Tại Hội thảo Giáo dục 2018 tổ chức vào tháng trước, Bộ Tài chính đã đề xuất giảm bớt số lượng trường công, trường đại học vùng để tiết kiệm ngân sách và nâng cao hiệu quả giáo dục. Các chuyên gia chúng tôi tiếp xúc nói rằng đây là một đề nghị hợp lý, tuy nhiên đồng thời cũng cho thấy sự khủng hoảng trong hệ thống giáo dục hiện nay.