2023, năm đen tối cho các chế độ độc tài
Từ Nga cho tới Trung Quốc, Iran và kể cả Thổ Nhĩ Kỳ đều đang đứng trước nguy cơ phải đối mặt với những cuộc khủng hoảng lớn trong năm 2023. Vladimir Putin có thể bại trận ở Ukraine, Tập Cận Bình lao đao với Covid… Việc triệt tiêu phản biện nhằm tập trung quyền lực vào tay một con người duy nhất, là nguyên nhân của những sai lầm. Liệu các chế độ độc tài này có thể sống sót ?
Người dân Ukraine đồng ca những bài hát Giáng Sinh trong một trạm xe điện ngầm ở Kiev ngày 25/12/2022 trong lúc bị báo động không kích. Reuters - Valentyn Ogirenko
Ukraine lan tỏa sự can trường
Trong bài viết đầu năm "Chúc mừng 2023 : Từ ngưỡng mộ đến cảm hứng", Les Echos cho rằng sự hứng khởi mà người Ukraine, phụ nữ Iran và phong trào phản kháng ở Trung Quốc mang lại là một món quà cho năm 2023.
Chừng như năm này qua năm nọ, mức độ những xáo trộn ngày càng rộng lớn hơn. Trong năm 2022, chúng ta phải đối mặt với cuộc chiến tranh Ukraine, lạm phát và lãi suất tăng lên, giá năng lượng tăng vọt, và năm qua thời tiết nóng chưa từng thấy. Nhưng năm 2022 cũng mang lại những thông điệp rất tích cực về khả năng con người đối phó với nghịch cảnh.
Trước hết là người dân Ukraine. Bị xâm lăng, tra tấn, bạo hành, họ vẫn trụ vững. Họ quyết tâm bảo vệ tổ quốc, bình thản đối phó trong điều kiện không được sưởi ấm, không điện và thường là không có nước sinh hoạt. Tiếp đến là nữ giới Iran dám đương đầu với chế độ của các giáo sĩ Hồi giáo từ nhiều tháng qua. Cuối cùng là người biểu tình Trung Quốc, đã buộc Tập Cận Bình phải từ bỏ chính sách "zéro Covid". Tất cả cho thấy lòng can đảm có thể lây lan, bắt đầu từ một ít cá nhân và rồi lan rộng cho quần chúng.
Trung Quốc khó thể ngoi lên thành siêu cường số 1 thế giới
Bài xã luận "Chào mừng năm 2023" của La Croix ghi nhận nếu năm 2023 bắt đầu trong không khí lễ hội với pháo bông tưng bừng và một triệu người chen chúc trên đại lộ Champs-Élysées, thì chiến tranh vẫn tiếp diễn ở Ukraine, di dân tiếp tục ra khơi ở Địa Trung Hải. Les Echos cho rằng vẫn có "những lý do để tin tưởng", sau một mùa đông Covid dài dằng dặc làm đông cứng nền kinh tế, một năm của chiến tranh, khủng hoảng năng lượng.
Một năm mới mở ra với mối đe dọa suy thoái, biến thể mới của Covid ; cuộc chiến ở Châu Âu vẫn tiếp diễn và biết đâu mai này đến lượt Đài Loan… Nhưng bên cạnh đó có một số điều chắc chắn : Ấn Độ sẽ vượt qua Trung Quốc thành nước đông dân nhất thế giới, và một nỗi đau khác cho chế độ Tập Cận Bình là từ nay Trung Quốc khó thể hy vọng soán ngôi đại cường số một thế giới của Hoa Kỳ, mà Bắc Kinh vẫn mơ đến để chứng tỏ tính ưu việt đối với một phương Tây đang "suy tàn". Ở phương Tây, Châu Âu đương nhiên là yếu đi vì cuộc chiến tranh Ukraine, nhưng không còn quá ngây thơ. Và trong bối cảnh rối ren hiện nay, những chế độ toàn trị cho thấy họ đang đi vào ngõ cụt.
Giáo hoàng Benedicto XVI, nhà thần học khiêm nhu
Nhân dịp đầu năm mới, Les Echos nêu ra những thách thức cho tổng thống Emmanuel Macron trong năm 2023 : cải cách chế độ hưu, sức mua, năng lượng. Libération đăng hình vẽ ông Macron mặc veste, thắt cà vạt nói lời chúc mừng năm mới, nhưng nửa người lộ ra phía dưới bàn là quần short đi biển, và hai quạt máy hai bên đang thổi vào đôi chân trần mang dép. Tờ báo chạy tựa "Khí hậu : Quá nóng trong tương lai".
Hình ảnh Giáo hoàng Benedicto XVI vừa tạ thế vào ngày cuối cùng trong năm ở tuổi 95 được Le Figaro và La Croix hôm 02/01/2023 cùng đưa lên trang nhất. Tờ báo cánh hữu nhấn mạnh đến "Đức tin và trí tuệ", nhật báo công giáo chạy tít "Benedcito XVI : Giáo hoàng và nhà thần học", dành hẳn 12 trang báo khổ lớn. Thụ phong linh mục ngay sau khi đại chiến thế giới kết thúc, giảng dạy đại học trong suốt ba thập niên, Joseph Ratzinger chú tâm cho nghiên cứu thần học và rất bất ngờ khi được phong tổng giám mục rồi Hồng y, và rốt cuộc được bầu làm Giáo hoàng.
La Croix cho rằng Benedicto XVI là "Giáo hoàng của những nghịch lý". Sẽ là bất công nếu chỉ nhớ đến việc từ chức của ngài – một quyết định bất ngờ mang tính lịch sử cách đây mười năm. Không ai hình dung ra một nhân vật được cho là bảo thủ lại có hành động hiện đại như thế. Là người trung thành với Công đồng Vatican II, lẽ ra ngài phải bênh vực di sản truyền thống. Một nhân vật nhiều ảnh hưởng, nhưng chưa bao giờ tìm kiếm quyền lực. Một nhà thần học vĩ đại, nhìn thấy trước các tệ nạn tham nhũng, lạm dụng tình dục, nhưng không ngăn cản nổi.
Bắc Kinh đại bại sau ba năm "zero Covid"
Trang nhất Le Monde nói về "Covid-19 : Tại Trung Quốc, ba năm chính sách y tế thảm hại", và ở trang trong nhấn mạnh đến "Thất bại của những năm zero Covid tại Trung Quốc". Bắc Kinh đã phải đột ngột từ bỏ một chính sách y tế không thể chịu đựng nổi về mặt tài chánh và xã hội. Sự im lặng của bộ máy tuyên truyền đôi khi nói lên nhiều điều, chính sách này không hề được báo chí nhà nước nhắc đến từ ngày 07/12. Mỗi một ngày trôi qua, Trung Quốc càng trượt dài xuống vực thẳm.
Tờ báo ví von, cũng như mọi bi kịch, sự việc diễn ra theo ba hồi : chiến thắng năm 2020, hoang mang năm 2021 và thất bại đau đớn năm 2022. Tập Cận Bình từng lên mặt tuyên bố : "Covid là trắc nghiệm lớn cho năng lực quản lý đất nước" khi phương Tây lao đao vì virus từ Vũ Hán. Trung Quốc dùng "ngoại giao vac-xin", "ngoại giao khẩu trang" để bắt bí các nước.
Và như để cố chứng minh Covid đến từ bên ngoài, sau khi đóng cửa không phận ngày 27/03/2020, Bắc Kinh lần lượt khẳng định tìm thấy dấu vết con virus trên các sản phẩm nhập khẩu. Cá hồi Na Uy rồi Chile, thịt bò Argentina hay New Zealand, thịt heo Mỹ, tôm và cá nục Ecuador, chân gà và mực của Nga, cá Indonesia và ngay cả những lon bia Mỹ… không thể kể hết. Trung Quốc thi hành một chính sách không giống ai là chỉ chích ngừa cho người 18-59 tuổi, thay vì ưu tiên cho người lớn tuổi và nguy cơ cao.
Nay các nhà tang lễ ở nhiều thành phố Hoa lục đều quá tải, một cái tát cho chế độ. Đổ ra quá nhiều tiền của, công sức cho việc xét nghiệm và phong tỏa cư dân, chính quyền địa phương không còn có thể đầu tư vào các đơn vị chăm sóc đặc biệt, thuốc men cũng thiếu thốn. Đảng đang trong ngõ cụt, nhưng không thể nhìn nhận. Lãnh đạo thì "không bao giờ sai", và đáng buồn thay, không hề chuẩn bị kế hoạch B.
Canada đối đầu trực diện với Trung Quốc
Trên lãnh vực ngoại giao, Le Figaro cho biết quan hệ giữa Ottawa và Bắc Kinh sẽ còn căng thẳng lâu dài. Bắt đầu từ vụ Canada bắt giữ Mạnh Vãn Châu (Meng Wanzhou), giám đốc tài chánh của Hoa Vi (Huawei) theo yêu cầu của Mỹ. Bắc Kinh bèn bắt giữ một doanh nhân và một nhà cựu ngoại giao Canada, đồng thời đe dọa trả đũa công dân nước này sống tại Hồng Kông. Cộng đồng Duy Ngô Nhĩ, Tây Tạng, Pháp Luân Công, các nhà đấu tranh dân chủ gốc Hoa trên khắp Canada bị sách nhiễu. Bắc Kinh lũng đoạn chính trường, gián điệp kỹ nghệ Trung Quốc len lỏi vào các trường đại học. Sinh học dược phẩm, y tế, trí thông minh nhân tạo, công nghệ lượng tử, công nghệ hải dương và không gian bị dòm ngó nhiều nhất.
Ottawa quyết định không thể để Trung Quốc tiếp tục lộng hành. Bắc Kinh lệ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên Canada, trong khi 72% xuất khẩu của Canada là vào Hoa Kỳ. Ngoại trưởng Canada công bố chiến lược Ấn Độ-Thái Bình Dương nhằm cắt đứt với Trung Quốc, tái định hướng thương mại sang Ấn Độ và Đông Nam Á.
Quốc hội Nga lập kỷ lục : Thông qua trên 650 đạo luật
Tại Nga, Le Monde nhận thấy Viện Duma (Quốc hội Nga) trong năm 2022 đã vội vã thông qua một loạt kỷ lục những đạo luật trấn áp, liên quan đến cuộc xâm lăng Ukraine. Ở một đất nước mà tổng thống quyết định hầu như tất cả, có những chuyện khó thể hình dung. Trong năm qua, Duma đã thông qua 653 dự luật, "số lượng lớn nhất trong lịch sử Quốc hội, một kỷ lục kể từ khi Liên Xô không còn tồn tại" - chủ tịch Vyacheslav Volodin tự hào tuyên bố trong kỳ họp cuối. Phiên họp mùa đông năm nay giống như một cuộc chạy đua nước rút, để đưa ra hàng loạt đạo luật được coi là ưu tiên.
Chẳng hạn một luật bỏ tù có thể đến chung thân về việc xúi giục phá hoại, được soạn để chống lại các vụ đốt những trung tâm tuyển mộ của quân đội, hoặc một luật khác cho phép cơ quan tình báo FSB được tham khảo dữ liệu các ứng dụng gọi taxi để theo dõi sự di chuyển của công dân. Trong vòng một tuần lễ, ba dự luật khác được đồng loạt thông qua : cấm sử dụng từ nước ngoài nếu tiếng Nga có tương đương, phạt đến 5 năm tù nếu xúc phạm ruy-băng Saint-George thời Sa hoàng. Hoặc coi việc đưa ra những bản đồ trình bày biên giới Nga không đúng đắn là "cực đoan", tuy những đường biên này vẫn co giãn trước cuộc phản công của quân đội Ukraine tại những lãnh thổ vừa bị Putin sáp nhập.
Năm mới 2023 và viễn cảnh u ám cho các chế độ toàn trị
Nhìn chung, Les Echos cho rằng năm nay sẽ là một năm đen tối cho các chế độ độc tài. Từ Nga cho tới Trung Quốc, Iran và kể cả Thổ Nhĩ Kỳ, bốn chế độ này cùng đối mặt với mối đe dọa về sự tồn tại, như một trò đùa éo le của lịch sử. Tờ báo đặt câu hỏi, ai có thể chắc chắn rằng Vladimir Putin, Tập Cận Bình, Ali Khamenei và Recep Tayyip Erdogan vẫn có thể nắm quyền trong vòng một năm nữa ? Tất cả đang đứng trước những cuộc khủng hoảng lớn, tuy tính chất khác nhau nhưng có cùng một nguyên nhân.
Trước hết, ông chủ điện Kremlin có nguy cơ lớn sẽ bại trận ở Ukraine. Quân đội Nga với vô số khuyết điểm từ tổ chức, hậu cần, thiếu thốn trang bị vì nạn trộm cắp và tham nhũng, đã bị mất đến phân nửa số xe tăng. Số lính tử trận trong 10 tháng qua cao hơn cả 10 năm can thiệp vào Afghanistan, và không chiếm nổi một địa phương quan trọng nào kể từ cuối tháng Sáu. Vũ khí cuối cùng còn hiệu quả là pháo binh thì đã phải vét cạn kho, những hỏa tiễn bắn đi trong những tuần lễ gần đây còn lớn tuổi hơn những người sử dụng chúng. Và nhất là Nga chỉ dựa vào các hỏa tiễn do Iran cung cấp, đế đối phó với Ukraine được trang bị bởi liên minh phương Tây chiếm đến 62% GDP toàn cầu.
Tập Cận Bình thì buộc lòng phải thối lui trước người dân Trung Quốc đã quá chán ngán sau ba năm phong tỏa. Những cuộc biểu tình chưa từng thấy đòi "tự do, dân chủ, Nhà nước pháp quyền" đã nổ ra, với quy mô lớn nhất kể từ 1983. Chủ tịch Trung Quốc vẫn chưa thoát khỏi chiếc bẫy : đại dịch có thể bùng mạnh trong dân số có mức độ lão hóa thứ năm thế giới, ít miễn dịch tự nhiên và được chích ngừa bằng vac-xin nội địa kém hiệu quả.
Về phần Iran, "ông thần" dường như đã ra khỏi cái chai với cuộc nổi dậy chống lại khăn quàng Hồi giáo, và nay còn muốn lật đổ chế độ. Một con số nói lên nhiều điều : GDP trên đầu người của quốc gia giàu dầu lửa này chỉ tăng gấp đôi kể từ Cách mạng Hồi giáo 1979, trong khi cả thế giới tăng gấp sáu. Cũng có thể kể luôn chế độ Erdogan, 21 năm cầm quyền, lạm phát lên đến 85%.
Dập tắt phản biện : Các nhà độc tài tự hại chính mình
Tất nhiên những chế độ này vẫn có thể may mắn sống sót. Kremlin có thể cho động viên và huấn luyện hàng trăm ngàn tân binh để "đóng băng" các chiến tuyến. Đợt dịch Covid có thể sát hại ít người hơn ở Hoa lục, các giáo sĩ khủng bố được người dân, nhất là ở Iran không có một tổ chức chính trị nào có khả năng giành được quyền lực. Tại Thổ Nhĩ Kỳ, đối thủ chính của Erdogan sắp bị tư pháp cấm tham chính, và bản thân ông đã thắng 14 cuộc bầu cử liên tiếp…
Nhưng lý lẽ cho rằng độc tài hiệu quả hơn dân chủ - vì phải đối phó với phản biện và tìm kiếm thỏa hiệp - trong những cuộc khủng hoảng lớn, đã hoàn toàn sụp đổ. Bởi vì chế độ Moskva, Bắc Kinh, Tehran, Ankara hoàn toàn chịu trách nhiệm về những cuộc khủng hoảng nay đang đe dọa họ. Các chế độ này tự húc đầu vào tường : Putin quyết định xâm lăng Ukraine với lý lẽ "dân tộc Nga và Ukraine là một", Bắc Kinh tự bập vào chiếc bẫy zero Covid vô nghĩa, các giáo sĩ bám chặt lấy giáo điều về khăn choàng Hồi giáo dù dân chúng không còn chấp nhận. Còn chủ thuyết "Erdoganomic" - chống lạm phát bằng cách giảm lãi suất – cũng chẳng khác nào thuật chiêm tinh.
Trong mỗi quốc gia trên, chính việc triệt tiêu phản biện nhằm tập trung quyền lực vào tay một con người duy nhất, là nguyên nhân của những sai lầm. Tập Cận Bình là tổng bí thư kiêm chủ tịch nước, vừa là chủ nhiệm Quân ủy Trung ương. Erdogan là tổng thống kiêm chủ tịch đảng AKP chiếm đa số trong chính phủ và Quốc hội, giáo chủ Ali Khamenei nắm quyền tối thượng trên cả nước. Còn Vladimir Putin, tổng thống Nga, trên thực tế thâu tóm mọi quyền hành và không nghe bất kỳ ai. Trước khi xâm lăng Ukraine, chủ trì một cuộc họp với các bộ trưởng và cố vấn nói năng lắp bắp vì sợ, ông ta bỏ ngoài tai khuyến cáo của các nhà kinh tế giỏi nhất, cảnh báo về thảm họa.
Les Echos cho rằng năm 2023 có thể nhắc nhở các nhà độc tài câu nói của nhà sử học cổ đại Hy Lạp Hérodote về sự ngạo mạn : "Hãy nhìn những ngôi nhà và cả những cây cao nhất : tia sét luôn giáng xuống chúng vì ông trời buộc những gì nhô cao quá đáng phải hạ mình xuống".
Thụy My