Đại dịch Covid-19 là cơ hội để tăng cường quyền lực

Selam Gebrekidan

Các chế độ chuyên chế coi đại dịch Covid-19 là cơ hội để tăng cường quyền lực

Tại Hungary, thủ tướng hiện có thể cai trị bằng sắc lệnh. Ở Anh, bộtrưởng có quyền bắt giữ người dân và đóng cửa biên giới. Thủ tướng Israel đã đóng cửa tòa án và bắt đầu giám sát công dân. Chile đưa quân đội đến các quảng trường công cộng từng bị người biểu tình chiếm đóng. Bôlivia đã hoãn bầu cử.

Quân đội và cảnh sát kiểm soát một chốt ra vào thành phố Santiago, Chile, cuối tuần qua. Ảnh Martin Bernetti/Agence France-Presse

Khi đại dịch coronavirus khiến thế giới ngừng hoạt động và người dân lo lắng đòi hỏi phải hành động, các nhà lãnh đạo trên toàn cầu đang gia tăng quyền lực hành pháp và nắm giữ quyền lực gần như độc tài với sự phản đối yếu ớt.

Chính phủ và các nhóm nhân quyền đồng ý rằng ở những thời điểm khẩn cấp này đòi hỏi các biện pháp đặc biệt. Chính phủ cần quyền lực mới để đóng cửa biên giới, kiểm dịch và theo dõi những người bị nhiễm bệnh. Nhiều hành động trong số này được các quy tắc quốc tế bảo hộ, luật sư về hiến pháp nói.

Nhưng các nhà phê bình nói rằng một số chính phủ đang sử dụng cuộc khủng hoảng y tế cộng đồng để che giấu việc tiếm quyền mới chẳng liên quan đến sự bùng phát của dịch bệnh trong khi chỉ chẳng có biện pháp bảo đảm quyền lực mới này sẽ không bị lạm dụng.

Các đạo luật khẩn cấp đang được thực thi ở nhiều hệ thống chính trị - ở các quốc gia độc tài như Jordan, các nền dân chủ đang thụt lùi như Hungary và các nền dân chủ truyền thống như Anh. Và có gần như không điều khoản đảm bảo quyền lực mới sẽ bị thu hồi một khi dịch bệnh qua đi.

Fionnuala Ni Aolain, Báo cáo viên đặc biệt của Liên Hợp Quốc về chống khủng bố và nhân quyền cho biết, chúng ta có thể có một dịch bệnh song song với các biện pháp độc đoán và đàn áp.

Khi các luật mới mở rộng sự giám sát của nhà nước, cho phép các chính phủ giam giữ người dân vô thời hạn và vi phạm các quyền tự do hội họp và biểu đạt, chúng cũng có thể định hình cuộc sống dân sự, chính trị và kinh tế trong nhiều thập kỷ tới.

Đại dịch đã định nghĩa lại các tiêu chuẩn. Các hệ thống giám sát công dân ở Hàn Quốc và Singapore, trong điều kiện bình thường thì bị chỉ trích nay đã được khen ngợi vì kìm hãm lây nhiễm. Các chính phủ ban đầu chỉ trích Trung Quốc vì đã khiến hàng triệu công dân của họ bị phong toả, nhưng sau đó đã học cách làm này.

Thủ tướng Benjamin Netanyahu của Israel đã ra lệnh cho cơ quan an ninh theo dõi công dân thông qua dữ liệu điện thoại di động bí mật được phát triển để chống khủng bố. Bằng cách truy xét sự di chuyển của người dân, chính phủ có thể trừng phạt những người chống lệnh cách ly với án tù tối đa sáu tháng.

Và khi ra lệnh đóng cửa tòa án quốc gia, ông Netanyahu đã trì việc ra tòa vì tham nhũng.

Ở một số nơi trên thế giới, luật khẩn cấp mới đã làm sống lại những lo ngại cũ về giới nghiêm. Quốc hội Philippines đã thông qua đạo luật vào tuần trước, trao cho Tổng thống Rodrigo Duterte quyền hạn khẩn cấp và 5,4 tỷ đô la để đối phó với đại dịch…

"Trao quyền lực tuyệt đối tương đương chế độ chuyên chế", một nhóm quyền của Philippines mang tên Những Luật sư về Quyền Tự do Dân sự, nói trong một tuyên bố. Các luật sư lưu ý rằng ông Duterte đã từng so sánh hiến pháp của Philippines với giấy vệ sinh.

Một số quốc gia đang sử dụng đại dịch để trấn áp bất đồng chính kiến. Tại Jordan, sau khi có luật bảo vệ khẩn cấp, Thủ tướng Omar Razzaz nói rằng chính phủ của ông sẽ xử lý kiên quyết với bất cứ ai truyền bá tin đồn, bịa đặt và tin tức giả gây hoang mang.

Thủ tướng Prayuth Chan-ocha của Thái Lan được trao quyền áp đặt lệnh giới nghiêm và kiểm duyệt các phương tiện truyền thông. Nhiều nhà báo ở nước này đã bị kiện và đe dọa vì chỉ trích phản ứng của chính phủ trong vụ dịch.

Trong khi virus có thể đã hạn chế người biểu tình tụ tập ở các quảng trường, Chile tuyên bố về tình trạng khẩn cấp và sự hiện diện của quân đội trên các đường phố trong thành phố đã bịt miệng giới bất đồng chính kiến trong nhiều tháng.

Đại dịch cũng đã làm ngưng trệ nhiều cuộc bầu cử. Trong tháng này, Bolivia đã đình chỉ bầu cử tổng thống dự định vào đầu tháng Năm. Cuộc bầu cử tranh cãi năm ngoái đã đưa đến nhiều cuộc biểu tình bạo lực và buộc Tổng thống Evo Morales phải từ chức.

Tổng thống lâm thời, hứa sẽ chỉ tại vị trong thời gian ngắn, kể từ đó đã củng cố quyền lực và tuyên bố kế hoạch tranh cử. Tòa án bầu cử của đất nước nói hôm thứ Năm rằng họ sẽ tổ chức cuộc bầu cử vào khoảng giữa tháng Sáu và tháng Chín.

Tại Hoa Kỳ, Bộ Tư pháp đã yêu cầu Quốc hội cho phép quyền mới, bao gồm cả kế hoạch loại bỏ các biện pháp bảo vệ pháp lý cho những người xin tị nạn và giam giữ vô thời hạn mà không cần xét xử. Sau khi đảng Cộng hòa và Dân chủ bác bỏ, bộ này đã thu nhỏ lại và đệ trình một đề nghị khiêm tốn hơn.

Nhiều nhóm nhân quyền cho biết các chính phủ có thể tiếp tục thâu tóm nhiều quyền lực hơn trong khi công dân bị phân tâm. Họ lo lắng rằng mọi người có thể không nhận ra các quyền mà họ đã nhượng lại cho đến khi quá muộn để đòi lại chúng.

Một số dự luật khẩn cấp đã được chấp thuận nhanh đến mức các nhà lập pháp và các nhóm nhân quyền không có thời gian để đọc, chứ đừng nói đến việc tranh luận về sự cần thiết của chúng. Nhiều nhà bảo vệ nhân quyền cũng đã đặt câu hỏi về tốc độ soạn thảo luật.

Một số chính phủ nhất định có một tập hợp các quyền lực mong muốn, sẵn sàng trình ra trong trường hợp khẩn cấp hoặc khủng hoảng, bà Aolain, báo cáo viên đặc biệt của Liên Hợp Quốc cho biết. Họ soạn thảo luật trước và chờ đợi khủng hoảng để đưa ra bỏ phiếu, bà nói.

Số phận của các luật khẩn cấp là không rõ ràng khi khủng hoảng qua đi. Trong quá khứ, nhiều đạo luật được ban hành một cách vội vàng, như Đạo luật Yêu nước sau vụ tấn công ngày 11 tháng 9, vẫn tồn tại cho dù cuộc khủng hoảng đã qua đi.

Theo thời gian, các nghị định khẩn cấp được đưa vào hệ thống pháp lý và trở nên bình thường hóa, Douglas Rutzen, chủ tịch Trung tâm Quốc tế về Luật Phi lợi nhuận ở Washington, đang theo dõi các luật và nghị định mới trong đại dịch.

"Rất dễ dàng để đưa ra các quyền lực để giải quyết khủng hoảng nhưng rất khó để hủy bỏ chúng", ông nói.

Đại dịch có thể là một cơ hội tốt cho các chính phủ với khuynh hướng chuyên quyền.

Tại Hungary, một đạo luật mới đã trao cho Thủ tướng Viktor Orban quyền lực để vượt qua Nghị viện và đình chỉ các luật hiện hành. Ông Orban, người đã tuyên bố tình trạng khẩn cấp trong tháng này, giờ đây là người duy nhất có quyền lực để chấm dứt tình trạng khẩn cấp. Nghị viện, nơi hai phần ba số ghế do đảng của ông kiểm soát, đã phê chuẩn luật này vào thứ Hai.

Các nhà phê bình cho rằng luật mới có thể cho phép chính phủ của ông Orban làm xói mòn thêm các thể chế dân chủ và đàn áp các nhà báo và thành viên của phe đối lập. Luật sẽ sửa đổi vĩnh viễn hai điều của bộ luật hình sự, cho phép tiếp tục hạn chế quyền tự do ngôn luận và phạt người dân nếu vi phạm lệnh cách ly. Nó cũng sẽ đình chỉ tất cả các cuộc bầu cử và trưng cầu dân ý.

Theo một biện pháp, bất cứ ai phổ biến thông tin có thể cản trở phản ứng của chính phủ đối với dịch bệnh có thể phải đối mặt với án tù 5 năm. Luật pháp đưa ra giới hạn rộng cho công tố viên để xác định những gì được coi là thông tin sai lệch hoặc bóp méo.

"Dự thảo luật này rất đáng báo động", theo ông Daniel Karsai, một luật sư tại Budapest cho cho rằng luật mới đã tạo ra một nỗi sợ hãi lớn đối với người Hung rằng chính quyền Orban sẽ là một chế độ độc tài thực sự.

"Không có đủ niềm tin vào chính phủ về mặt này", ông nói.

Những người khác chỉ vào hồ sơ theo dõi của chính phủ về việc kéo dài luật pháp khẩn cấp rất lâu sau một cuộc khủng hoảng. Một nghị định như vậy, được ban hành ở đỉnh điểm của cuộc khủng hoảng di cư Châu Âu năm năm trước, vẫn còn hiệu lực.

Các nền dân chủ mạnh mẽ cũng đang sử dụng đại dịch để mở rộng quyền lực.

Nước Anh có một lịch sử lâu dài về dân chủ và phong tục dân chủ được thiết lập tốt. Tuy nhiên, một dự luật virus corona đã được Quốc hội thông qua với tốc độ chóng mặt, cho phép các bộ của chính phủ có quyền giam giữ và cô lập người dân vô thời hạn, cấm các cuộc tụ họp công cộng bao gồm các cuộc biểu tình, và đóng cửa các cảng và sân bay, và có ít sự chút giám sát.

Giới thiệu dự luật tại Nghị viện, Bộ trưởng Y tế Matt Hancock gọi đó là một sự khởi đầu từ cách chúng ta làm mọi việc trong thời bình. Ông nói rằng các biện pháp sẽ là tạm thời nghiêm ngặt và tương xứng với mối đe dọa mà chúng ta phải đối mặt.

Nhưng một số điều khoản - sẽ trao cho chính phủ quyền không bị kiểm soát. Các đạo luật cung cấp quyền lực tuyệt đốicho các cơ quan quản lý biên giới và cảnh sát, điều này có thể dẫn đến việc giam giữ vô thời hạn và củng cố chính sách thù địch của đối với người nhập cư.

"Mỗi điều khoản cần sự thảo luận hàng tháng nhưng đã được chấp thuận chỉ trong vài ngày", theo ông Adam Wagner, một luật sư tư vấn cho một ủy ban quốc hội về nhân quyền.

"Mọi người cố gắng để đọc hết dự luật chứ không có thời gian để phản biện", ông nói về dự luật dài 340 trang.

"Đây là những quyền đáng kinh ngạc mà trước đây không thể tưởng tượng được trong thời bình ở đất nước này", theobà Silkie Carlo, giám đốc của tổ chức nhân quyền Big Brother Watch. Bà coi các biện pháp đó là vô cùng hà khắc.

Bà Carlo lo sợ rằng nước Anh sẽ "chuyển từ khủng hoảng này sang khủng hoảng khác, hoảng loạn về sức khỏe đến hoảng loạn về sức khỏe và sau đó mởi thấy rằng chúng tôi đã đánh mất".

"Chúng tôi dễ dàng mạo hiểm khi gặp những tình huống khẩn cấp liên tục".