Lời cảnh báo không dễ bỏ qua !
Lê Thế Hùng, RFA, 05/02/2021
Ưu tiên địa-chính trị và chiến lược
Vậy là Đại hội XIII Đảng cộng sản Việt Nam chỉ là một cột mốc mang tính ước lệ. Dư luận trong và ngoài Việt Nam hầu như không ai chờ đợi đột phá nào theo hướng tiến bộ từ đường lối đối nội lẫn đối ngoại. Tuy nhiên, trước, trong và sau thời gian Đại hội đã lần lượt bùng nổ hàng loạt các biến cố quốc tế mà theo giới phân tích sẽ có ảnh hưởng đến tầm nhìn của dàn lãnh đạo mới đối với cục diện khu vực và thế giới. Thay đổi chính quyền ở Mỹ, làn sóng biểu tình chống Putin, ủng hộ nhà đối lập Navalny ở nước Nga, đảo chính quân sự tại Myanmar và lập trường ngược nhau của các nước lớn đối với cuộc đảo chính ấy. Việt Nam vừa tăng cường đàn áp các nhà bất đồng chính kiến, vừa theo dõi chặt chẽ các sự kiện liên quan.
Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng phát biểu tại phiên bế mạc (trên màn hình) Đại hội 13 Đảng cộng sản Việt Nam ở Hà Nội hôm 1/2/2021 - Reuters
Không phải ngẫu nhiên, đúng vào ngày 3/2/2021, Đài phát thanh VOA (Hoa Kỳ) có bài phân tích "Vì sao chính quyền Trump không lên án hay trừng phạt Việt Nam ?". Trong khi giữa nhiệm kỳ của mình, Tổng thống Trump đã từng lên tiếng chỉ trích Việt Nam một cách công khai rằng nước này "lợi dụng Mỹ còn tệ hại hơn cả Trung Quốc". Vào cuối nhiệm kỳ, chính quyền của ông sau nhiều lần hăm dọa cuối cùng cũng đã liệt Hà Nội vào danh sách "thao túng tiền tệ". Tuy nhiên, chỉ mới dán mác thao túng thôi, chứ trên thực tế chưa tiến hành áp đặt bất kỳ một biện pháp trừng phạt nào.
Theo các chuyên gia, đằng sau lời cáo buộc để lại cho tân Nội các Biden xử lý tiếp, đã diễn ra hàng loạt các cuộc gặp gỡ và điện đàm giữa giới lãnh đạo Hà Nội với các nhân vật chủ chốt trong chính quyền Trump, với mục đích là nhằm chuyển tải thông điệp hai bên cố gắng "duy trì đối tác toàn diện", trong đó phía Hà Nội thì nỗ lực "biện hộ", "xoa dịu", còn Washington thì vừa "dọa", vừa "ve vãn". Có hai nguyên nhân quen thuộc xưa nay được VOA tái khẳng định nhân dịp này để đưa ra lời giải đáp cho câu hỏi nói trên.
Nguyên nhân thứ nhất, qua 25 năm bình thường hóa quan hệ, chính phủ Mỹ coi nhẹ yếu tố ý thức hệ xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa của Việt Nam. Trong cái nhìn thuộc về bản chất, Mỹ nhận ra Việt Nam không còn là một thể chế cộng sản nữa, cho nên người Mỹ có cách ứng xử khá thực tế ! Nguyên nhân thứ hai, về mặt địa-chính trị và chiến lược, Hoa Kỳ và các đồng minh cần tranh thủ Việt Nam, vì Việt Nam có vị thế địa-chính trị và tầm quan trọng chiến lược ở Đông Nam Á, để từ đó Mỹ có thể mở rộng phạm vi ảnh hưởng trật tự thế giới dựa trên nguyên tắc luật lệ.
Tổng thống Mỹ Donald Trump và Tổng bí thư kiêm Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng ở Hà Nội hôm 27/2/2019. Reuters
Trump lên án chủ nghĩa cộng sản Trung Quốc tại Liên Hiệp Quốc, chỉ trích các mô hình chính trị ở Venezuela, Cuba là do lợi ích chiến lược của Mỹ đối với các nước này không song trùng. Mỹ phê phán các mô hình chính trị và nêu đích danh các nhà cầm quyền của mấy nước ấy là để gây sức ép, phục vụ cho ý đồ của Mỹ. Trường hợp Việt Nam, tuy Việt – Mỹ có hệ thống chính trị và ý thức hệ khác nhau, nhưng về ý đồ chiến lược, giữa Việt Nam và Hoa Kỳ có nhiều quyền lợi song trùng, đặc biệt trong việc đối phó với Trung Quốc. Vì vậy, cho đến nay, Mỹ không đề cập nhiều về mặt ý thức hệ trong bang giao với Việt Nam.
Tuy nhiên, trong quá trình chuẩn bị cho Đại hội XIII, Tổng bí thư Đảng cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọng vẫn yêu cầu xử lý vấn để biển, đảo ngang với đối phó các thế lực thù địch chống phá Đảng và Nhà nước (tức nguy cơ từ Tàu và Mỹ là ngang nhau). Tại Đại hội XIII, Đại tướng – Bộ trưởng Công an Tô Lâm cũng nhấn mạnh ba thách thức đe dọa đến sinh mệnh của đảng cộng sản và sự tồn vong chế độ cộng sản. Qua đó có thể thấy, dàn lãnh đạo mới hậu đại hội nhiều khả năng sẽ đặt nguy cơ chuyển hóa, tự chuyển hóa về chính trị nội bộ và nhiệm vụ đàn áp xã hội dân sự cao hơn nguy cơ đánh mất chủ quyền biển đảo vào tay Trung Quốc.
Đặc biệt năm 2021 này, có thể chính phủ Biden sẽ triệu tập "Hội nghị thượng đỉnh các nền dân chủ" nhằm mục đích khẳng định tinh thần và quyết tâm chung của các quốc gia trong thế giới tự do đối với tiến trình dân chủ hóa trên toàn cầu. Với tư cách là một chế độ độc tài và độc tôn, Hà Nội nhiều khả năng sẽ không được mời tham dự sự kiện nhân văn như vậy. Mà có được mời Việt Nam chưa chắc đã dám tham gia. Như giới phân tích cảnh báo, bản thân sự kiện không phải là vấn đề, mà vấn đề là ở chỗ, nó báo hiệu một điều gì đó mới mẻ về thế giới quan của tân Tổng thống Biden. Thông điệp có thể là, Hoa Kỳ sẽ hợp tác ít hơn với các quốc gia độc tài, toàn trị ; nhiều hơn với các đối tác dân chủ.
Liệu quan hệ có bị trật đường ray ?
Trong khi đó, việc không tìm ra người kế vị chức Tổng bí thư, cho thấy sự mất phương hướng và chia rẽ nghiêm trọng trong nội bộ Đảng cộng sản Việt Nam. Điều này là kết quả tất yếu của quá trình đổi mới tư duy kinh tế suốt mấy chục năm qua nhưng về chính trị thì càng ngày càng phản tiến bộ và đi vào ngõ cụt. Sau hàng trăm cuộc hội thảo, cho đến nay Đảng cộng sản Việt Nam vẫn chưa đưa ra được một định nghĩa rạch ròi, tường minh, kinh tế thị trường định hướng XHCN là cái gì. Tầng lớp kỹ trị gia tăng trong hàng ngũ lãnh đạo đã khiến cho nhóm giáo điều cảm thấy bất an. Dư luận quốc tế đánh giá việc ông Trọng bám giữ quyền lực đến cùng, bằng mọi thủ đoạn, cho thấy hệ thống chính trị Việt Nam đang bị "xơ cứng động mạch", hệ thống ấy đang ngăn dòng máu mới dẫn tới não bộ (có thể gây ra chứng bại não).
Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc (hàng dưới bên trái) và Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng (hàng dưới bên phải) tại Đại hội 13 ở Hà Nội hôm 1/2/2021. Hai người đều được bầu lại vào Bộ Chính trị khóa 13 dù đã quá tuổi quy định.
Tiếp tục nhìn vào cơ cấu nhân sự sau Đại hội lần này, thấy khá rõ sự hội tụ của nhiều nhân tố bất bình thường có thể dẫn tới thời mạt của một triều đại sau 55 năm. Đặc biệt, sự nổi lên của các nhóm quyền lực địa phương trong cơ cấu nhân sự hậu đại hội sẽ là mầm móng cho những trận thư hùng đoạt vị tiếp theo, trong đó nhóm Nghệ Tĩnh đứng đầu các nhóm địa phương với 24 ủy viên trung ương chiếm 13%, 5 ủy viên Bộ chính trị chiếm 28%. Nhóm miền Bắc tính từ Thanh Hóa trở ra, đứng đầu các nhóm vùng miền với 91 ủy viên trung ương chiếm 51% và 9 ủy viên Bộ Chính trị chiếm 50%. Nếu bộ gen "trí-phú-địa-hào đào tận gốc trốc tận rễ", "công bằng không bằng công nông" nổi trội, thì dưới tác động của nhóm Nghệ Tĩnh, chưa biết ban lãnh đạo mới có cứng lên trong quan hệ với Mỹ hay không.
Tuy nhiên, có lập luận lạc quan hơn, tuy cũng chưa hoàn toàn chắc chắn. "Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời". Câu ngạn ngữ này thuần Việt, không có trong tiếng Tàu. Theo triết lý ấy, đừng nghĩ là phe Nghệ Tĩnh vẫn nghèo mạt rệp như xưa và sẽ "cứng" đến cùng, không thỏa hiệp với "đế quốc Mỹ". Võ Kim Cự trước đây chả là gốc Hà Tĩnh đó sao. Nhưng y đã ôm cả va li tiền (tính chuồn ra nước ngoài) nhờ đưa được Fomosa vào Vũng Áng mà hệ luỵ và vết nhục của sự cố "rước voi về giày mả tổ" ấy thì đến "ba đời" Đảng cộng sản Việt Nam vẫn không thể gột rửa nổi. Nhưng dưới thể chế "kim tiền" hiện nay, cả trong đảng lẫn ngoài xã hội, chưa ai đoán trước được tới đây, Trung Quốc hay Mỹ sẽ chiếm thế thượng phong trong cuộc "đu dây" của Hà Nội.
Nhà nghiên cứu Derek J. Grossman được biết đến là chuyên gia cao cấp từ Trung tâm chính sách Châu Á – Thái Bình Dương thuộc RAND (một tổ chức phi lợi nhuận của Mỹ), trong bài viết mới đây đăng trên Tạp chí "The Diplomat" ngày 1/2/2021 có nêu ra một số tình huống đáng để suy nghẫm. Cùng với các kịch bản của Grossman, có thể bổ sung thêm một số tình huống khác khiến bang giao Mỹ – Việt tới đây quả là có nguy cơ "trật đường ray" thật.
Thứ nhất, tình hình nhân quyền ở Việt Nam ngày càng tồi tệ. Đảng, Nhà nước tiếp tục chiến dịch "khủng bố trắng hậu Đại hội" đối với xã hội dân sự dưới mọi hình thức. Thứ hai, triển khai "Báo cáo Quốc gia về Thực trạng Nhân quyền" hàng năm của Bộ Ngoại giao Mỹ, khiến Việt Nam từ bất chấp đến có phản ứng tiêu cực hơn, vì tự tin vào vị thế địa-chính trị và nghĩ rằng Mỹ phải "xuống nước" với mình. Thứ ba, thái độ ngược nhau giữa Mỹ và Tàu trong phản ứng trước xu hướng thụt lùi dân chủ ở Myanmar, gây hoang mang cho Hà Nội. Thứ tư, Hoa Kỳ có đường lối cứng rắn hơn đối với những đồng minh "ruột" của Việt Nam là Trung Quốc và Nga trong các vấn đề dân chủ nhân quyền.
Tình huống thứ năm, xẩy ra điều Mỹ đã cảnh báo : Các chính sách và thực tiễn không lành mạnh góp phần vào việc định giá thấp tiền tệ gây hại cho người lao động và doanh nghiệp Hoa Kỳ cần phải được chấm dứt. Nếu Washington quyết định trừng phạt Hà Nội vì lý do này thì thật rắc rối, nhất là trong mùa đại dịch Covid-19. Khi bị đánh vào cái "dạ dày" và cái "túi tiền" của Đảng và chính phủ mới thì Đảng và Nội các của chính phủ mới sẽ phải cầu viện phương Bắc. Nếu điều này xẩy ra, Việt Nam buộc phải thỏa hiệp và nhượng bổ nhiều hơn với Trung Quốc trong vấn đề biển đảo. Giá trị địa-chính trị của Việt Nam trong quan hệ với Mỹ hiển nhiên sẽ bị giảm đi đáng kể.
Một cách không may mắn – nếu nhìn từ tương lai của người dân trong nước – khi tất cả năm kịch bản nói trên xẩy ra cùng một lúc hoặc các kịch bản đan xen, tương tác với nhau, hệ luỵ thật khôn lường. Lúc ấy, không chỉ bang giao với Mỹ, mà ngay cả định hướng đối ngoại nói chung có thể biến dạng. Chưa biết được "nhà buôn" Trần Tuấn Anh sẽ chèo lái con thuyền ngoại giao Việt Nam theo hướng nào (Nếu tin đồn ông Tuấn Anh sẽ ngồi vào ghế của Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh là đúng).
Lê Thế Hùng
Nguồn : RFA, 05/02/2021
**********************
Những vấn đề nào có thể làm quan hệ Việt – Mỹ chệch đường ray ?
Derek Grossman, Nghiên cứu quốc tế, 03/02/2021
Giờ đây, khi Hoa Kỳ và Việt Nam đã có dàn lãnh đạo mới, hai nước cần phải xem xét các bước tiếp theo trong quan hệ song phương. Trong bốn năm qua, chính quyền Trump đã tận dụng động lực được vun đắp bởi các chính quyền trước để làm sâu sắc hơn "quan hệ đối tác toàn diện" giữa Washington với Hà Nội, bao gồm cả trong lĩnh vực an ninh. Sự hung hăng ngày càng tăng của Trung Quốc trong những năm gần đây trên Biển Đông, nơi Việt Nam có tranh chấp chủ quyền chồng chéo với Trung Quốc, càng giúp củng cố hơn nữa quan hệ đối tác Việt – Mỹ, biến mối quan hệ này thành một trong những điểm sáng tiêu biểu nhất trong chính sách đối ngoại của chính quyền Trump.
Tổng thống Trump và Thủ tướng Phúc vẫy chào các em thiếu nhi tại Phủ Chủ tịch. (Nguồn : Nhà Trắng)
Nếu chính quyền Biden chỉ đơn giản giữ nguyên cách tiếp cận như vậy thì động lực của quan hệ song phương hầu như sẽ được bảo toàn. Những dấu hiệu ban đầu đầy hứa hẹn. Ví dụ, nhóm Biden đã liên tục nhấn mạnh sự cần thiết phải tăng cường các liên minh và quan hệ đối tác của Hoa Kỳ, bao gồm cả với Việt Nam. Chính quyền Biden tiếp tục có quan điểm cứng rắn hơn với Trung Quốc, coi nước này là "đối thủ cạnh tranh chiến lược" và chỉ trích áp lực quân sự của Trung Quốc lên Đài Loan.
Tuy nhiên, Tổng thống Biden cũng đã cam kết triệu tập "Hội nghị thượng đỉnh các nền dân chủ" vào năm 2021 để "làm mới tinh thần và mục đích chung của các quốc gia trong Thế giới Tự do". Với tư cách là một chế độ độc đảng xã hội chủ nghĩa, Việt Nam có lẽ sẽ không được mời tham dự một sự kiện như vậy. Nhưng bản thân sự kiện không phải là vấn đề, mà nó có thể báo hiệu về thế giới quan của Biden : rằng Hoa Kỳ nên tìm kiếm ít hợp tác hơn với các đối tác chuyên chế và hợp tác nhiều hơn với các đối tác dân chủ so với trước đây để chống lại các chế độ chuyên chế. Theo đó, Biden đã bổ nhiệm một vị trí giám đốc cấp cao mới trong Hội đồng An ninh Quốc gia phụ trách vấn đề dân chủ và nhân quyền, một lần nữa báo hiệu rằng một sự thay đổi sắp xảy ra.
Việt Nam có lẽ lo ngại rằng hồ sơ nhân quyền kém cỏi sẽ khiến nước này trở thành mục tiêu phù hợp cho những lời chỉ trích mạnh mẽ hơn từ phía Hoa Kỳ so với thời chính quyền Trump, hoặc thậm chí thời Obama. Hà Nội sẽ đặc biệt chú ý đến việc xuất bản "Báo cáo Quốc gia về Thực tiễn Nhân quyền" hàng năm của Bộ Ngoại giao để xem chính quyền Biden đánh giá Việt Nam như thế nào, không chỉ trong báo cáo mà quan trọng hơn là trong các nhận xét công khai nếu có. Dưới thời chính quyền Trump, các tuyên bố báo chí riêng biệt không được đưa ra tại thời điểm xuất bản báo cáo. Sự chỉ trích công khai cũng thỉnh thoảng xảy ra, đặc biệt là khi các nhà hoạt động hoặc nhà báo thuộc tổ chức xã hội dân sự bị bắt giữ, nhưng sự chỉ trích này thường được giữ ở mức tối thiểu.
Ngoài ra, Hà Nội sẽ đề phòng bất kỳ sự chỉ trích nào của Mỹ đối với hệ thống chính trị của họ xuất phát từ việc Hoa Kỳ muốn tái nhấn mạnh việc bảo tồn (và thúc đẩy ?) dân chủ. Về vấn đề này, Hà Nội đang theo dõi sát sao việc Nhà Trắng chỉ trích mạnh mẽ các tiễn tiến chính trị hiện nay ở Myanmar và hàm ý đối với Việt Nam. Nền tảng quan hệ Việt – Mỹ giúp mở đường cho chuyến thăm đầu tiên trong lịch sử của một tổng bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam đến Nhà Trắng hồi tháng 1 năm 2015 là sự tôn trọng hệ thống chính trị của nhau. Bất kỳ sự thay đổi nào của Hoa Kỳ trong quan điểm này có thể khuyến khích những người theo đường lối bảo thủ cứng rắn ở Việt Nam, những người tìm cách tránh sự can thiệp của Hoa Kỳ vào chính trị nội bộ của đất nước.
Một nguyên nhân khác gây lo ngại là trong lĩnh vực thương mại song phương. Hồi tháng 12, chính quyền Trump đã xác định Việt Nam là quốc gia thao túng tiền tệ. Theo Đại diện Thương mại Hoa Kỳ trong những ngày cuối của chính quyền Trump, "các hành vi, chính sách và thực tiễn không công bằng góp phần vào việc định giá thấp tiền tệ gây hại cho người lao động và doanh nghiệp Hoa Kỳ, và cần phải được giải quyết". Nhưng cuối cùng, chính quyền Trump đã không có bất kỳ hành động nào vào phút chót đối với Việt Nam. Chưa biết liệu chính quyền Biden có tiến hành xem xét lại vụ việc này và có hành động chống lại Việt Nam hay không, nhưng nếu xảy ra, điều đó chắc chắn sẽ gây căng thẳng cho quan hệ song phương.
Cuối cùng, chính quyền Biden sẽ sẵn sàng có một đường lối cứng rắn hơn đối với quốc gia bạn bè truyền thống của Việt Nam là Nga. Trong cuộc điện đàm đầu tiên với Tổng thống Nga Vladimir Putin vào ngày 26 tháng 1, Tổng thống Biden đã gây sức ép với Putin trên một loạt các mối quan tâm của Hoa Kỳ, bao gồm cả việc Moskva bị cáo buộc tham gia vào một chiến dịch gián điệp mạng lớn cũng như vụ bắt giữ nhà lãnh đạo đối lập Alexei Navalny. Cách tiếp cận cứng rắn hơn của Biden cũng có thể bao gồm việc tăng cường thực thi Đạo luật chống các đối thủ của Mỹ thông qua đe dọa trừng phạt (CAATSA) đối với các đồng minh và đối tác. Đạo luật CAATSA cho phép Mỹ áp dụng các biện pháp trừng phạt đối với các quốc gia mua thiết bị quân sự của Nga. Do khoảng 80% hệ thống vũ khí của Việt Nam là do Liên Xô hoặc Nga chế tạo, CAATSA có thể có tác động lớn đến an ninh của Việt Nam. Chính quyền Biden vẫn chưa bình luận gì về CAATSA và chưa rõ liệu họ có sẵn sàng miễn trừ áp dụng đạo luật cho một số quốc gia nhất định, bao gồm Việt Nam, hay không. Nếu không có sự miễn trừ như vậy, Washington có thể có biện pháp trừng phạt Hà Nội trong tương lai.
Mặc dù có những lý do xác đáng để đặt câu hỏi về quỹ đạo của quan hệ Việt – Mỹ trong những năm tới, nhưng động lực chính vẫn mang tính tích cực và có khả năng sẽ tiếp tục như vậy. Cả hai nước đều tôn trọng lẫn nhau và có lợi ích chung trong việc đối phó với sức mạnh kinh tế và quân sự ngày càng tăng của Trung Quốc. Mọi xích mích nảy sinh có thể sẽ được xử lý qua đường ngoại giao để tránh gây thiệt hại lớn hơn cho quan hệ song phương. Nhưng tất nhiên, không có gì là chắc chắn.
Derek Grossman
Nguồn : "How US-Vietnam Ties Might Go Off the Rails", The Diplomat, 01/02/2021.
Trần Hùng biên dịch
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 03/02/2021
Derek Grossman là nhà phân tích quốc phòng cấp cao tại RAND Corporation, và là giáo sư trợ giảng tại Đại học Nam California.