20 năm săn lùng Al Qaeda, thế giới vẫn phải chung sống với đe dọa khủng bố. Hai tuần lễ trước ngày Hoa Kỳ tưởng niệm loạt tấn công 11/09/2001, 13 lính Mỹ và cả trăm người Afghanistan thiệt mạng trong vụ khủng bố gần phi trường Kabul.
Chiếc máy bay thứ nhì lao vào tháp phía Nam - World Trade Center -New York ngày 11/09/2001. © Seth McAllister AFP/Ảnh tư liệu
Đó là dấu hiệu rõ rệt nhất cho thấy mục tiêu diệt trừ khủng bố tận gốc rễ là điều không tưởng và "cuộc chiến toàn diện" được khởi động cách nay hai thập niên không cho phép vô hiệu hóa các nhóm thánh chiến Hồi giáo.
"Cuộc săn lùng thủ phạm những hành vi ác độc này đã mở màn. Chúng ta sẽ không phân biệt quân khủng bố với những ai che chở cho chúng". Đêm 11/09/2001 từ Nhà Trắng tổng thống Hoa Kỳ George W. Bush đã tuyên chiến với quân khủng bố. Đây là lần thứ ba ông phát biểu trong ngày. Trước đó vài giờ, thành phố New York bị tấn công. Trung tâm tài chính của siêu cường số 1 thế giới rơi vào cảnh hoảng loạn. Một lớp khói, tro bụi phủ kín một phần lớn đảo Manhattan.
Sáng Thứ Ba, 11/09/2001, trong chưa đầy 20 phút, 8 giờ 46 phút rồi 9 giờ 3 phút, hai chiếc máy bay lao thẳng vào tòa tháp đôi khu World Trade Center, New York. Nửa tiếng sau đó một chiếc máy bay thứ ba với 64 hành khách và phi hành đoàn đâm vào Bộ Quốc phòng Mỹ. 10 giờ 6 phút, chiếc máy bay thứ tư rơi tại bang Pennsylvania, cách thủ đô Washington chưa đầy nửa giờ bay.
Tại New York, 9 giờ 59 phút và 10 giờ 28 phút, hai tòa tháp đôi tháp South và North Tower sụp đổ, chôn sống hàng ngàn nạn nhân.
Trong chưa đầy 90 phút buổi sáng hôm đó, xảy ra bốn vụ cướp máy bay : đó là bốn vụ khủng bố tự sát do 19 tên không tặc tiến hành, 2.977 người thiệt mạng trong ngày 11/09/2001.
Trước ống kính truyền hình của cả thế giới tổng thống George W. Bush nói đến một "thời khắc khó khăn mà Hoa Kỳ phải đối mặt" và khẳng định ngay là sẽ "không dung thứ cho những kẻ khủng bố", "đã tấn công vào Tự Do". Thông điệp của Nhà Trắng rất rõ ràng : "Những giá trị của Tự Do sẽ được bảo vệ".
Cùng ngày 11/09/2001, truyền thông Hoa Kỳ đã đích danh nêu tên thủ phạm : Osama Bin Laden. Ngày 07/10/2001 Hội đồng Bảo an n Liên Hiệp Quốc bật đèn xanh cho Washington can thiệp vào Afghanistan, nơi mà dưới sự bảo trợ của phong trào Hồi giáo cực đoan Taliban, thủ lĩnh Al Qaeda, Osama Bin Laden và đồng lõa đã lên kế hoạch tấn công vào những biểu tượng của sức mạnh Hoa Kỳ, vào biểu tượng của thế giới tự do.
Mỹ dẫn đầu chiến dịch "Tự do Kiên định – Enduring Freedom". Dưới chính quyền Bush "War on Terrorism", "War on Terror" hay "Global War on Terror", là những tên gọi khác nhau trong các chiến dịch quân sự khởi động hồi tháng 10/2001. Mặt trận đầu tiên là Afghanistan.
Mỹ trong tầm ngắm của Al Qaeda
Trả lời đài RFI tiếng Việt, Marc Hecker giám đốc Viện Quan hệ Quốc tế Pháp IFRI, đồng tác giả cuốn La Guerre de vingt ans. Djihadisme et contre-terrorisme au XXIe siècle (Cuộc chiến 20 năm. Thánh chiến và chống khủng bố thế kỷ XXI, Nhà xuất bản Robert Laffont, 2021), nhắc lại về lai lịch Al Qaeda.
Marc Hecker : Al Qaeda là một nhóm khủng bố thánh chiến được hình thành từ cuối thập niên 1980 với những thành phần xuất thân từ hàng ngũ djihad ở Afghanistan đánh đuổi quân Liên Xô khỏi quốc gia Nam Á này. Đến những năm 1990 Al Qaeda thực sự nhắm vào Hoa Kỳ. Năm 1996 lãnh đạo Al Qaeda là Osama Bin Laden. Ông này là một công dân Saudi Arabia, chứ không phải là người Afghanistan, đã công khai tuyên bố tiến hành thánh chiến chống Mỹ. Nhóm khủng bố Hồi giáo này mở nhiều đợt tấn công nhắm vào các quyền lợi của Hoa Kỳ : 1998 tòa đại sứ Mỹ ở thủ đô Nairobi – Kenya, sứ quán Hoa Kỳ ở Tanzania bị khủng bố tấn công.
Hai năm sau, tàu chiến của Mỹ trong vùng biển Yemen là mục tiêu bị nhắm tới. Đương nhiên, ngoạn mục nhất là loạt tấn công 11 tháng 9 năm 2001 ngay trên lãnh thổ Hoa Kỳ, siêu cường số 1 thế giới. Al Qaeda ra tay cùng một lúc nhắm vào biểu tượng tài chính là Khu Thương mại Thế giới World Trade Center ở New York, vào trung tâm quyền lực quân sự là Lầu Năm Góc, và rất có thể là vào biểu tượng chính trị của nền dân chủ Hoa Kỳ là tòa nhà Quốc hội Capitol. Nhưng nhờ nhiều hành khách can thiệp, chiếc máy bay thứ tư này đã rơi trên một cánh đồng trước khi nhắm trúng mục tiêu.
Tấn công Afghanistan
Do vậy mặt trận đầu tiên trong cuộc chiến chống khủng bố phải là Afghanistan. Marc Hecker giải thích tiếp.
Marc Hecker : Sau loạt tấn công 11 tháng 9, Hoa Kỳ tuyên bố mở cuộc chiến toàn diện chống khủng bố. Mục tiêu chính là diệt trừ Al Qaeda. Afghanistan là mặt trận đầu tiên, do đây là nơi trùm khủng bố Osama Bin Laden chọn làm cứ điểm và ông này được Taliban che chở. Al Qaeda đã lập nhiều trại huấn luyện trên lãnh thổ Afghanistan. Tháng 10/2001 Mỹ bắt đầu tấn công, gây nhiều thiệt hại nghiêm trọng cho Al Qaeda : tất cả các trại đào tạo chiến binh djihad đều bị phá hủy, hàng ngũ của Taliban tan tác.
Phong trào Hồi giáo cực đoan này bị lật đổ năm 2001. 80% chiến binh Al Qaeda bị vô hiệu hóa : số thì bị bắt, một số khác bị thương, hoặc tử vong. Các thủ lĩnh của Al Qaeda phải bỏ chạy khỏi Afghanistan, trốn chui trốn nhủi. Điều đó không cấm cản năm 2011 Bin Laden bị giết chết. Nhưng từ trước khi Bin Laden bị tiêu diệt, nhóm khủng bố này đã cải tổ lại cơ cấu theo hai hướng chính để tiếp tục tồn tại : Một là bám sâu vào từng khu vực địa lý, gây dựng những chi nhánh tùy theo từng vùng. Chi nhánh ở Iraq được hình thành năm 2004 ; ở Bắc Phi là quãng 2006/2007, rồi ở vùng bán đảo Ả Rập vào năm 2009… Đương nhiên là Al Qaeda vẫn duy trì căn cứ tại Nam Á, tức là Afghanistan.
Hướng phát triển thứ nhì của Al Qaeda là đầu tư nhiều vào các chiến dịch tuyên truyền ở quy mô quốc tế. Ý tưởng ở đây là kêu gọi những người Hồi giáo ở khắp mọi nơi tham gia thánh chiến, tham gia các hoạt động khủng bố, nhắm vào an ninh của các nước phương Tây. Để đạt mục đích này, Al Qaeda phổ biến những cẩm nang hướng dẫn những người bình thường ra tay, tiến hành các vụ khủng bố. Hình thức này đã khá phổ biến và đã dẫn tới những vụ tấn công thường được gọi là từ những "con sói đơn lẻ". Như vậy những thủ phạm không nhất thiết phải là những chiến binh với nhiều kinh nghiệm hay có liên hệ trực tiếp với các đường dây khủng bố.
Sau Hoa Kỳ, trong hai thập niên qua, các tổ chức thánh chiến Hồi giáo đã gieo rắc kinh hoàng khắp năm châu, từ Ấn Độ tới Indonesia, từ Somalie đến Maroc, hay Ai Cập, tại Châu Âu thì các vụ tấn công ở Luân Đôn, Paris hay Madrid, Frankfurt khiến công luận bàng hoàng. Ngay cả những quốc gia thanh bình như Thụy Điển ở Bắc Âu hay New Zealand mãi tận bên kia bán cầu cũng không được bình yên.
Trên đài RFI Việt ngữ Marc Hecker đồng tác giả cuốn sách vừa cho ra mắt độc giả Pháp, Cuộc chiến 20 năm. Thánh Chiến và chống khủng bố thế kỷ XXIgiải thích về sức kháng cự đó trước liên minh quốc tế hàng ngàn tỷ đô la mà phương Tây đã liên tục đổ vào trên dưới 80 mặt trận chống thánh chiến khác nhau trên địa cầu, từ Syria đến Somalia.
Marc Hecker : Các nhóm khủng bố đó vẫn tồn tại và vẫn hoạt động rải rác khắp nơi với mức độ nguy hiểm tùy theo từng vùng, tùy theo khả năng kháng cự trước những chiến dịch chống khủng bố của cộng đồng quốc tế. Sự thực là không một nơi nào trên thế giới có thể khẳng định là đã hoàn toàn diệt trừ khủng bố. Tại một số khu vực như ở vùng Sahel trải rộng từ miền đông sang miền tây Châu Phi, Al Qaeda đã tỏ ra thực tiễn : họ hòa mình vào đời sống của các bộ tộc, kết thân với các bộ tộc đó để trụ lại những khu vực này một cách lâu dài và tiếp tục chiến đấu.
Nhưng bên cạnh đó, thì phải chú ý đến một tổ chức khủng bố khác, thù nghịch với Al Qaeda đó là Daesh. Cả hai cùng tranh giành ảnh hưởng để thống lĩnh các phong trào khủng bố trên thế giới. Hai tổ chức này kình chống nhau. Daesh có chiến thuật tàn bạo và khát máu hơn Al Qaeda. Daesh là thủ phạm những vụ tấn công đẫm máu hồi 2013/2015. Nhưng rồi từ 5 năm qua, tổ chức tự nhận là Nhà nước Hồi giáo này đã sa sút nhiều. Nhưng Al Qaeda hay Daesh vấn hiện hữu, vẫn có khả năng cầm cự và cả hai cùng nguy hiểm như nhau".
Trong mục tiêu chống khủng bố, loạt tấn công 11/09/2001 thúc đẩy hợp tác quốc tế, bởi như ghi nhận của Frank Emmanuel Caillaud và Bruno Delamotte, Viện Quan hệ Quốc tế và Chiến lược IRIS, trong bài tham luận năm 2001 trong tập sách mang chủ đề Những bài học từ 11 tháng 9, mọi quốc gia đều ý thức rằng đó là giải pháp để "bảo vệ tốt hơn an ninh cho chính mình.
Hai thập niên sau, giám đốc Viện Quan hệ Quốc tế Pháp – IFRI, Marc Hecker phân tích thêm về những tiến bộ của quốc tế trong việc hơp tác chống khủng bố đó :
Marc Hecker : Hợp tác quốc tế đã liên tục được mở rộng. Ngay sau loạt khủng bố 11 tháng 9 Mỹ đã khởi động chiến dịch chống khủng bố toàn diện. Hoa Kỳ không đơn thương độc mã khi lao vào trận chiến Afghanistan. Điều khoản 5 của NATO lần đầu tiên trong lịch sử được áp dụng. Các đồng minh của Mỹ trong Liên Minh Bắc Đại Tây Dương đã sát cánh với Hoa Kỳ - khác với những gì xảy ra hai năm sau đó khi Washignton can thiệp quân sự tại Iraq.
Điều quan trọng không kém là trong số những đồng minh cùng với Mỹ tham chiến ở Afghanistan có các các quốc gia Hồi giáo. Ngoài vế quân sự, hợp tác ở cấp quốc tế cũng đã được ghi nhận trên rất nhiều lĩnh vực khác, thí dụ như trên mặt trận tài chính để chận các nguồn thu nhập của các nhóm khủng bố, hay hợp tác chống chiến dịch tuyên truyền tuyển mộ chiến binh thánh chiến … Cộng đồng quốc tế đã rất năng động, kể cả những chương trình hợp tác ở cấp vùng, như là tại Châu Âu hay Châu Phi chẳng hạn.
Điều khó hiểu là bất chấp hàng ngàn tỷ đô la chi ra, 8.000 tỷ đô la trong 20 năm qua, theo như thẩm định của đại học Mỹ, Brown - bang Rhode Island, và liên minh bao gồm những thế lực quân sự hàng đầu thế giới, là Hoa Kỳ, Châu Âu… và cả sự hậu thuẫn của các nước Hồi giáo, vậy mà vào lúc kỷ niệm 20 năm loạt khủng bố 11 tháng 9, một trung tâm nghiên cứu lâu đời của Mỹ như American Enterprise Institute, tại Washington lại báo động "đề cao cảnh giác" do nhiều nhóm thánh chiến "đã kêu gọi gia tăng các đợt tấn công nhắm vào phương Tây".
Al Qaeda có bị suy yếu, đối thủ của Al Qaeda là Daesh, có sa sút và đánh mất nhiều thành trì tại Syria và Iraq, và cũng có thể là không còn khả năng lên kế hoạch tấn công quy mô như loạt khủng bố tại Paris ngày 13/11/2013 nhưng các chi nhánh của tổ chức Nhà nước Hồi giáo tại Nigeria, Mali hay Yemen thì "vẫn con năng động. Daesh vẫn có sức thu hút những chiến binh mới".
Nhà ngoại giao James Jeffrey, nguyên là đặc sứ Hoa Kỳ bên cạnh liên minh quốc tế chống khủng bố trong tuần ghi nhận "vẫn tồn tại một phần nguy cơ Daesh diễn lại kịch bản tấn công như đã từng thấy tại Châu Âu và một lần nữa đó có thể là những vụ tấn công sẽ lại do những cá nhân đã bị phương pháp hành động của quân thánh chiến thôi thúc".
Trong bối cảnh đó, Marc Hecker, giám đốc viện IFRI của Pháp đồng tác giả cuốn sách nói về cuộc chiến chống khủng bố trong 20 qua, kết luận :
Marc Hecker : Một trong những bài học 20 năm vừa qua là không thể diệt trừ hoàn toàn quân thánh chiến bởi vì lý tưởng của các nhóm Hồi giáo cực đoan này rất là mạnh. Tây phương và ngay cả các nước Hồi giáo như Indonesia, Malaysia hay các vương quốc dầu hỏa Trung Đông cũng không thể loại bỏ hẳn được những tư tưởng cực đoan đó. Hơn nữa luôn luôn có những yếu tố xã hội, chính trị, những điều kiện kinh tế khiến một số quốc gia, một số thành phần bị những tư tưởng cực đoan đó cuốn hút. Thành thử thay vì đề ra mục tiêu bài trừ khủng bố tận gốc rễ, theo tôi, có lẽ chúng ta nên hướng tới mục đích "khoanh vùng", tránh để đe dọa khủng bố trở nên quá lớn, tránh quá nguy hiểm và lan quá rộng về mặt địa lý.