Chiến dịch chống tham nhũng của Đảng cộng sản Việt Nam đã đạt đến đỉnh điểm ? Đầu tháng 1, Ủy viên Bộ Chính trị, Phó Thủ tướng Phạm Bình Minh và Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam đã đệ đơn từ chức. Vài tuần sau, Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc bị buộc từ chức (một cách diễn đạt đúng hơn về những gì đã xảy ra) vì "để một số cán bộ… vi phạm gây hậu quả nghiêm trọng".
Khi tập trung quyền lực để chống tham nhũng, Nguyễn Phú Trọng đã tạo ra một hệ thống khiến tham nhũng có cơ hội phát triển mạnh hơn một khi ông ta không còn giữ chức.
Có những tuyên bố rằng đây là một sự khác biệt quan trọng so với quá khứ. Kể từ khi Tổng bí thư Đảng cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọng bắt đầu chiến dịch "đốt lò" chống tham nhũng vào năm 2016, vô số quan chức đã bị cách chức, khai trừ đảng, hoặc bỏ tù vì tham nhũng. Chẳng hạn, cựu Bộ trưởng Y tế Nguyễn Thanh Long và đại sứ Vũ Hồng Nam đã chính thức bị cách chức vào năm ngoái vì những giao dịch mờ ám xung quanh việc ứng phó với đại dịch Covid-19. Một số chuyên gia cho rằng đảng hiện muốn thúc đẩy một "văn hóa từ chức", để quan chức nào nhúng chàm sẽ nhảy đi trước khi họ bị buộc từ chức. Nguyễn Phú Trọng đã gợi ý rằng những người từ chức sẽ nhận được một cú xử lý nhẹ hơn. Ông Trọng mới đây đã nói : "Không phải xử nặng, cách hết chức vụ mới là tốt".
Viết trên tờ The Diplomat gần đây, nhà báo Quỳnh Lê Trần cho rằng điều này "cho thấy sự thừa nhận rằng không phải quan chức tham nhũng nào cũng đều bị xử nặng, và vì lợi ích tốt nhất cho đảng và đất nước, những người sẵn sàng đứng ra chịu trách nhiệm về hành động của họ sẽ không phải đối mặt với những hậu quả khắc nghiệt".
Rõ ràng là điều này tạo ra một hệ thống hai cấp. Những người từ chức (hay nói đúng hơn là những người quan trọng sẽ được phép từ chức thay vì bị công khai sỉ nhục) thì hạ cánh tương đối nhẹ nhàng, trong khi quan chức có ít ảnh hưởng hơn và ít bạn bè hơn sẽ bị xử tội.
Chẳng hạn như việc ông Phúc từ chức. Chỉ trong tuần này, ông được phép nói công khai rằng ông nghỉ việc vì những sai phạm của các quan chức khác, chủ yếu là cấp phó, khi ông làm thủ tướng từ năm 2016 đến năm 2021. Ông phủ nhận mọi cáo buộc tham nhũng cá nhân và Ủy ban Kiểm tra trung ương đảng đã nói rằng không có thành viên nào trong gia đình ông ta có liên quan đến tham nhũng dưới bất kỳ hình thức nào (mặc dù đó là tin đồn trong giới theo dõi Việt Nam trong nhiều năm). Có thể chắc chắn rằng các điều tra viên đã được yêu cầu ngừng dò xét gia đình của Nguyễn Xuân Phúc khi ông ta đã từ chức.
Như vậy, Phúc có thể giữ được chút tiếng tăm và (dù sao cũng phải rời nhiệm sở trong vài năm nữa) nghỉ hưu mà không có quá nhiều tì vết trong gia đình. Nhưng điều này gửi thông điệp gì tới cấp dưới hoặc trong khu vực tư nhân ? Nhiều người đã bị sa thải và tương lai bị vấy bẩn mãi mãi ; một số người đang ngồi tù, và một số người bị kết án tử hình. "Mỗi cán bộ, đảng viên cần nghiêm túc thực hiện trách nhiệm nêu gương", ông Trọng phát biểu trên truyền hình vào đầu năm 2021. "Người có chức vụ, cấp bậc càng cao thì trách nhiệm càng phải lớn".
Đâu là ví dụ điển hình khi người có cấp bậc cao hơn lại có nhiều thời gian hơn để tự vạch ra lối thoát (và thực tế là để công khai loại bỏ tội lỗi) ? Nó có thể là một tuyên bố hoài nghi, nhưng không ai đứng đầu một hệ thống như vậy là hoàn toàn trong sạch. Người kế nhiệm tương lai của Phúc, bộ trưởng công an, Tô Lâm, cũng chẳng sạch sẽ gì.
Người viết thường lưu ý rằng chiến dịch "đạo đức" có lẽ quan trọng hơn đối với ông Trọng và những người theo ông ta hơn là chỉ loại bỏ một vài quan chức tham nhũng. "Tham nhũng đang đe dọa sự tồn vong của chế độ", ông Trọng nói vào năm 2018, nhưng "suy đồi chính trị còn nguy hiểm hơn". Ý định của ông ta không chỉ đơn thuần là trừng trị những kẻ tham nhũng mà còn làm trong sạch đảng, xây dựng đảng theo hình ảnh khắc khổ và chân chính của ông ta. Có lẽ điều đó giải thích tại sao ông ta muốn nhiều quan chức từ chức hơn là bị cách chức ; họ có thể tuyên bố đảng vẫn là một lực lượng đạo đức bất chấp những việc làm sai trái. Chẳng phải là gợi lại lối "tự phê bình" của chủ nghĩa cộng sản năm xưa sao ?
Tuy nhiên, nỗ lực chống tham nhũng sẽ thắng lợi bằng mọi giá, nếu người ta có thể gọi đó là một chiến thắng. Gốc rễ của tham nhũng tràn lan ở Việt Nam là một nhà nước độc đảng, trong đó các quan chức chỉ chịu trách nhiệm trước cấp trên (những người hiện có thể nhận hình phạt nhẹ hơn so với cấp dưới), và điều tra viên cùng như tòa án sẽ không phán quyết bất cứ điều gì mà đảng không muốn họ làm. Thật vậy, bài học của các cuộc thanh trừng là đảng là thẩm phán và bồi thẩm đoàn, chứ không phải bất kỳ tổ chức nào khác.
Như vậy, chiến dịch chống tham nhũng sẽ chỉ tồn tại chừng nào một người được tin tưởng thực sự như ông Trọng vẫn còn ở vị trí lãnh đạo. Nguy hiểm hơn, sẽ có xu hướng hướng tới việc tập trung quyền lực nhiều hơn vào tay một độc tài đảng vốn là nguyên nhân đầu tiên dẫn đến tình trạng tham nhũng như vậy. Nguyễn Khắc Giang của Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam đã đúng khi nói rằng gần đây việc thanh trừng chủ yếu là quan chức chính phủ mà không phải phía đảng. Và do đó, chiến dịch chống tham nhũng chính xác hơn là một cuộc chiến của đảng chống lại chính phủ. Trong những năm gần đây chính phủ đã dần trở nên bớt phụ thuộc hơn vào Đảng cộng sản Việt Nam.
Nhưng điều nguy hiểm hiển nhiên nhất là ông Trọng gần như chắc chắn sẽ nghỉ hưu sau ba năm nữa, nếu không muốn nói là sớm hơn vì ông ta đã 78 tuổi. Như một nhà phân tích đã nói vào đầu năm 2020, Trọng "đã thực thi quyền lực không phải vì lợi ích cá nhân mà để thanh lọc một Đảng đang mục nát thoát khỏi tham nhũng và lạm dụng quyền lực. Tuy nhiên, một người kế nhiệm trẻ hơn với tầm nhìn dài hạn hơn có thể không cam kết với những lý tưởng như vậy. Thay vào đó, người này có thể lợi dụng vị trí của mình để làm giàu cho gia đình và phe cánh mình, điều mà hầu hết các nhà cai trị chuyên chế đều không làm".
Hơn nữa, trừ khi người kế nhiệm đó cũng cam kết như Trọng, đó có lẽ là lý do tại sao ông ta đảm nhận nhiệm kỳ thứ ba gần như chưa từng có tiền lệ vào năm 2021, vì thiếu ứng cử viên, người kế nhiệm đó sẽ kế thừa một hệ thống trong đó đảng có nhiều quyền lực hơn trước khi ông Trọng nhậm chức. Và đảng có nhiều quyền lực hơn các loại thể chế khác, chẳng hạn như dịch vụ dân sự, tư pháp hoặc báo chí, những cơ quan đáng ra là để buộc quan chức tham nhũng phải chịu trách nhiệm.
Nói một cách rõ ràng hơn, Trọng đã tạo ra một hệ thống khiến cho tham nhũng thậm chí còn có nhiều cơ hội phát triển hơn một khi ông ta ra đi. Xét cho cùng, nếu chỉ có những người đứng đầu bộ máy mới buộc người khác phải chịu trách nhiệm (hoặc "đạo đức" trong sạch của những quan chức đã leo lên cái cột quyền lực cộng sản béo bở), điều gì sẽ xảy ra nếu bộ máy đó trở nên thối nát ? Phương pháp chữa trị của ông Trọng có thể là nuôi bệnh hơn là chữa lành.
David Hutt
Nguyên tác : "Vietnam's Anti-Corruption Drive Can Never Go Far Enough", The Diplomat, 09/02/2023
Anh Khoa dịch
Nguồn : VNTB, 15/02/2023