Chiến dịch "đốt lò" vẫn tiếp tục được Đảng cộng sản thúc đẩy mạnh mẽ trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế khó khăn, sụt giảm. Thực tế này làm dấy lên câu hỏi cấp bách về mối liên hệ giữa hai vấn đề này và đòi hỏi câu trả lời thoả đáng nhằm điều chỉnh chính sách công sao cho có hiệu quả thiết thực, bền vững.
Một phụ nữ đang xem điện thoại di động trên phố ở Hà Nội trước các băng rôn cổ vũ cho Đại hội Đảng cộng sản Việt Nam hôm 31/1/2021 (minh họa) - AFP
Tham nhũng là hình thức làm ăn gian dối do cá nhân hoặc tổ chức được giao chức vụ, quyền hạn thực hiện nhằm thu lợi bất chính hoặc lạm dụng quyền hạn để tư lợi. Trong mỗi quốc gia tham nhũng luôn tồn tại với mức độ và tính chất khác nhau, và chính sách chống tham nhũng có thể được thực thi dưới các hình thức đặc thù khác nhau, bởi vậy việc nhận diện bản chất tham nhũng có ý nghĩa quan trọng.
Đặc thù tham nhũng ở Việt Nam vừa là nguyên nhân vừa là kết quả của "quan hệ tư bản thân hữu", hình thành và phát triển sau hơn 30 năm, tính từ 1986 với đường lối Đổi mới của Đảng cộng sản chuyển nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang thị trường.
Tình hình tham nhũng hiện nay là nghiêm trọng đến mức "đe doạ sự tồn vong chế độ" và chính sách chống tham nhũng, có cội nguồn của chế độ tập quyền, mang đặc trưng là sử dụng quyền lực tuyệt đối của Đảng CS nhằm "ngăn chặn và đẩy lùi" "sự suy thoái tư tưởng, đạo đức, lối sống" của quan chức trong hệ thống chính trị.
Các nhà lãnh đạo chế độ, vì sự nhạy cảm chính trị, không thể công khai thừa nhận về chủ nghĩa tư bản thân hữu. Thế nhưng nó có sức phá hoại ghê gớm do bộc lộ ngàng càng rõ hơn.
Mới đây, trong cuộc trả lời phỏng vấn báo chí, ông Tô Ân Xô, người phát ngôn Bộ Công an Việt Nam, cho biết tình hình tham nhũng vẫn rất nghiêm trọng, rằng "trong sáu tháng toàn quốc xảy ra trên 23.000 vụ trục lợi, tham nhũng phạm pháp hình sự, trong đó công an đã khám phá 19.283 vụ (đạt tỷ lệ 83%), triệt phá 213 băng nhóm, với hơn 40.000 đối tượng. Riêng tội phạm tham nhũng, chức vụ có 370 vụ…" và nhấn mạnh tính chất vụ việc : "Qua các vụ án tham nhũng gần đây cho thấy có sự liên kết, ăn chia tập thể rất rõ. Các vụ án này không chỉ có một vài cá nhân hay một nhóm nhỏ mà hình thành nên những đường dây liên kết, có tính tổ chức, tính trên dưới và sự phân phối trong ăn chia để tồn tại".
Rõ ràng trong các vụ tham nhũng điển hình đều ‘ít nhiều, nặng nhẹ’ có ‘vai trò’ của các doanh nghiệp tư nhân và ‘dấu ấn’ của các quan chức hư hỏng lợi dụng chức vụ quyền hạn. Người phát ngôn Bộ Công an cũng lưu ý, rằng đối với các quan chức "sai phạm có tính hệ thống, lợi ích cục bộ như vụ đăng kiểm, vụ Việt Á…". Đối với doanh nghiệp, ngoài đa số sản xuất kinh doanh cơ bản đúng pháp luật ; còn một số "hay lợi dụng sơ hở của pháp luật, "đánh võng" thu lời và "nhóm thứ 3…" gian dối, thao túng trong một số lĩnh vực như trái phiếu, ngân hàng.
Và đây là các hình thức trục lợi cụ thể :
1) Trong đấu thầu mua sắm công, quản lý tài sản công. Thủ đoạn của các đối tượng là lợi dụng chức vụ quyền hạn được giao thông đồng, móc ngoặc giữa chủ đầu tư với nhà thầu, đơn vị thẩm định giá để tham nhũng, trục lợi, chiếm đoạt tài sản ;
2)Trong quản lý sử dụng đất đai, cùng với sai phạm trong thu hồi đất, đền bù giải phóng, hỗ trợ giải phóng mặt bằng, còn có các sai phạm từ chuyển đổi sử dụng đất, giao đất, tính tiền sử dụng đất, hợp thức hóa các nguồn đất không đúng quy định. Nổi lên là các hành vi lừa đảo các dự án chưa có chủ đầu tư, dự án không có thật hay dự án trên đất nông nghiệp sau đó quảng cáo rầm rộ, lôi kéo khách hàng đặt cọc để chiếm đoạt ;
3)Trong lĩnh vực tài chính, ngân hàng, chứng khoán, thuế… nổi lên là các hành vi lợi dụng trong quản lý, giám sát để thực hiện các hành vi phạm tội, giả mạo giấy tờ, chứng từ để trục lợi ; hay là công bố thông tin sai lệch trong hoạt động chứng khoán ; thành lập doanh nghiệp ‘ma’ để mua bán hóa đơn giá trị gia tăng trái phép… ;
4)Trục lợi chính sách như trong các vụ án "những chuyến bay giải cứu" và "đăng kiểm"…
Rõ ràng, trên quan điểm chính sách công, ở Việt Nam hiện nay chống tham nhũng, trục lợi đang gặp thách thức khi phải ‘bóc tách’ "các quan hệ tư bản thân hữu" để làm "trong sạch" bộ máy chính quyền nhưng vẫn phải đảm bảo tăng trưởng kinh tế vì tính chính danh của Đảng CS.
Về nguyên lý, trục lợi, tham nhũng tỷ lệ nghịch với tăng trưởng kinh tế, nghĩa là đẩy lùi tham nhũng sẽ hỗ trợ tăng trưởng. Tuy nhiên, trong thực tế không đơn giản như được "mô hình hoá". Dấu ấn đặc thù thể chế chính trị xác định các hình thức trục lợi khác nhau, từ đó tác động đến tăng trưởng.
Như đã biết, ví dụ cổ điển về việc trục lợi trong chủ nghĩa tư bản là một chủ sở hữu bất động sản lắp đặt một dây xích bắc qua một con sông chảy qua vùng đất của mình sở hữu và sau đó thuê một người thu phí để thu phí các thuyền đi qua để hạ dây xích. Trong nền kinh tế hiện đại có thể là việc chi tiền cho việc vận động hành lang xin trợ cấp của chính phủ, hoặc áp đặt các quy định ràng buộc đối với đối thủ cạnh tranh, nhằm tăng thị phần của chính mình… Tuy nhiên, trong bối cảnh "nhà nước tư bản thân hữu" phần lớn hành vi trục lợi vi phạm pháp luật và thường dẫn đến tham nhũng bởi những bất cập ‘thể chế đang chuyển đổi thị trường’ và sự suy thoái đạo đức, lạm quyền của quan chức khi thực thi công vụ. Trong môi trường thể chế ‘thiếu minh bạch’ các doanh nghiệp tư nhân buộc chấp nhận chịu "tống tiền" như khoản phí để có được ‘ân huệ’ từ chính quyền như cách thức duy trì hoạt động kinh doanh và kiếm lời. Mặt khác, sự tha hóa trong bộ máy đặc quyền đặc lợi ở cấp địa phương, trong mỗi ‘phi vụ’ thường khó kiểm soát bởi quyền lực tuyệt đối từ đỉnh tháp.
Chống tham nhũng nhằm vào các mối quan hệ thân hữu chứa đựng các hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng, nghĩa là nhằm vào các doanh nghiệp "nhóm 3" và các quan chức lạm dụng quyền lực, suy thoái. Họ tuy là ‘số ít’ nhưng khi bị trừng phạt sẽ tạo ra phản ứng lan chuyền ‘nỗi sợ hãi bản năng’ đến cả hệ thống, trong đó các quan chức chính quyền "co lại", lo bị lộ quá khứ "nhúng chàm", "đùn đẩy, né tránh" trách nhiệm" hiện tại…, sự vận hành bộ máy trì trệ. Và, đối với các chủ doanh nghiệp tư nhân có nhiều lý do để ‘trì hoãn’ kinh doanh để ‘nghe ngóng’ trước các động thái của chính quyền, ‘giấu mình chờ thời’, cất giấu tài sản… đề phòng rủi ro. Hơn thế, trong bối cảnh trên nếu hình sự hóa quan hệ kinh tế mang tính ý thức hệ, trấn áp sự bành trướng của tư bản, thì chống tham nhũng không tránh khỏi gây ra hiệu ứng ngược, làm suy giảm tăng trưởng.
Liên quan đến khía cạnh này của vấn đề, ông Lê Thanh Vân, Đại biểu Quốc hội khóa 15 đã bày tỏ lo ngại rằng, chất lượng thể chế và cán bộ yếu kém, sự bất nhất của lãnh đạo chính quyền, là nguyên nhân khiến kinh tế khó khăn hơn. Ông Vân nói : "ông chủ tịch nhiệm kỳ này thì ủng hộ dự án này, chủ tịch [nhiệm kỳ] sau lên ‘ngứa mắt’ thu hồi lại dự án" gây khó khăn doanh nghiệp kiểu này, thậm chí có chỗ còn "trả thù hẹp hòi" làm tổn hại cho doanh nghiệp trong khi họ mới là động lực chính cho sản xuất… Dù là ý kiến của ‘người trong hệ thống’ nhưng đã bộc lộ rằng doanh nghiệp đang là nạn nhân của sự không nhất quán của ý chí quyền lực phản ánh sự bất ổn thể chế, sự sụt giảm tăng trưởng kinh tế sẽ là hệ quả tất yếu.