Thời hạn mới cho COC
Mới đây, Trưởng ban đối ngoại Trung ương của Đảng cộng sản Trung Quốc Vương Nghị cùng với các Ngoại trưởng của các nước ASEAN đã đồng ý cố gắng kết thúc việc đàm phán Bộ quy tắc ứng xử trên Biển Đông (COC) trong thời gian ba năm tới (1 ).
Trưởng ban đối ngoại Trung ương của Đảng cộng sản Trung Quốc Vương Nghị phát biểu tại một cuộc họp tại Jakarta, Indonesia hôm 13/7/2023 - AFP
Lẽ ra Ngoại trưởng Tần Cương sẽ là người đại diện Trung Quốc trong cuộc họp với ASEAN ở Jakarta. Tuy nhiên, Tần Cương đã vắng mặt bí ẩn gần một tháng qua (2 ), dấy lên sự đồn đoán là ông ta bị thất sủng, và Vương Nghị là người thay thế Tần Cương để thể hiện quyết tâm kết thúc COC của Trung Quốc.
Tiến trình phát triển của COC
Ý tưởng về một bộ quy tắc ứng xử đã được ASEAN ấp ủ từ cuối những năm 1990. Khi đó, những căng thẳng trên Biển Đông bắt đầu bùng phát với xung đột giữa Trung Quốc và Việt Nam ở Gạc Ma năm 1988 và xung đột giữa Trung Quốc và Philippines trên bãi Vành Khăn năm 1995. Ý tưởng về COC này phát sinh từ mong muốn của ASEAN là ngăn chặn những căng thẳng đang gia tăng ở biển Đông, không để biến thành những xung đột quân sự ở đây.
Tuy nhiên, ASEAN đã không thể khiến Trung Quốc ký kết một văn bản mang tính ràng buộc như họ mong muốn. Năm 2002, ASEAN và Trung Quốc chỉ có thể ký kết Tuyên bố chung về cách ứng xử trên Biển Đông (DOC). Văn bản này chỉ đơn thuần mang ý nghĩa như một "tuyên bố chính trị".
Kể từ năm 2002 cho đến 2011, theo Ian Storey - Chuyên gia tại Viện ISEAS-Yusof Ishak ở Singapore, tiến trình đàm phán COC không có bước tiến nào (3 ). Cho đến khi Philippines khởi kiện Trung Quốc tại tòa trọng tài theo phụ lục VII của UNCLOS vào tháng 1/2013, Bắc Kinh mới đột ngột dành sự quan tâm trở lại cho các cuộc đàm phán COC. Tuy nhiên, cũng cùng năm đó, Trung Quốc bắt đầu hoạt động bồi đắp và cải tạo để biến bảy bãi đá ngầm mà họ chiếm đóng ở quần đảo Trường Sa thành những căn cứ quân sự khổng lồ. Theo Lê Thu Hường, nhà phân tích cấp cao làm việc tại Viện Chính sách Chiến lược Australia, "Trung Quốc đã sử dụng viễn cảnh đạt được COC như chiếc Chén Thánh để lôi kéo khu vực. Quá trình kéo dài đàm phán đã khiến các nước trong khu vực phân tâm, trong khi Bắc Kinh không ngừng củng cố các mục tiêu chiến lược của mình" (4 ).
Cả ASEAN và Trung Quốc đều cam kết sẽ tiến hành đàm phán COC từ khi họ ký kết DOC năm 2002. Nhưng do thái độ của Trung Quốc, các cuộc đàm phán đã không được tiến hành cho đến năm 2014. Trung Quốc cũng không có thực sự có thái độ nghiêm túc về COC cho tới sau khi Tòa Trọng tài ra Phán quyết vào năm 2016. Phán quyết khẳng định các tuyên bố chủ quyền của Bắc Kinh đối với "các quyền lịch sử" bên trong "đường chín đoạn" của nước này vốn bao trùm 80% diện tích biển Đông là không hợp lệ.
Thất bại trước Phán quyết của Tòa trọng tài năm 2016, một mặt Trung Quốc đã từ chối công nhận Phán quyết, cho rằng Phán quyết chỉ là tờ giấy lộn. Nhưng mặt khác, lại muốn thể hiện rằng mình là một cường quốc có trách nhiệm, tuân thủ luật pháp quốc tế, cho nên Trung Quốc đã cố gắng thúc đẩy việc đàm phán COC, nhằm xoa dịu hình ảnh của mình trước cộng đồng thế giới, đồng thời, đổ lỗi cho Mỹ là kẻ đã gây ra căng thẳng tại đây.
Chính những vấn đề đó đã thúc đẩy Trung Quốc và ASEAN vào tháng 8/2017 cùng nhau đi đến một thoả thuận khung cho các cuộc đàm phán tiếp theo của COC.
Đến năm 2018, ASEAN và Trung Quốc đi đến nhất trí về bản dự thảo đàm phán chung cho COC. Trong một bài phát biểu tại Singapore vào cuối năm 2018, Thủ tướng Trung Quốc lúc đó là Lý Khắc Cường đã kêu gọi hoàn tất việc ký kết COC vào năm 2021, cũng với thời hạn ba năm (5 ).
Trong Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 37, trọng tâm là tiến tới một COC "hiệu quả và thực chất" từ Văn bản dự thảo đàm phán duy nhất (SDNT). Tuy nhiên, những căng thẳng giữa Trung Quốc và các nước ASEAN tại khu vực Biển Đông vẫn tiếp tục khi Trung Quốc vẫn liên tục cho tàu xâm phạm EEZ của các quốc gia này.
Đại dịch Covid-19 cũng là một lý do khiến COC bị chậm trễ. Covid-19 đã ngăn cản các cuộc gặp mặt trực tiếp giữa các bên. Chính điều này đã cản trở rất nhiều khi các cuộc gặp trực tuyến mặc dù được thiết lập nhưng vẫn không đủ để thuyết phục các bên tham gia thảo luận nhiều vấn đề khúc mắc và tế nhị.
Thêm nữa, quốc gia giữ vai trò điều phối quan hệ ASEAN - Trung Quốc từ năm 2021 - 2024 là Myanmar (6 ). Quốc gia này vẫn đang chìm đắm trong nội chiến sau khi quân đội đảo chính năm 2021. Myanmar còn không có đại diện xuất hiện trong các kỳ họp thượng đỉnh của ASEAN thì làm sao sắp xếp được các cuộc đối thoại ASEAN - Trung Quốc. Đây cũng là một lý do khiến thời hạn 3 năm trôi qua, mà COC cũng không có thêm tiến bộ gì.
Kết luận
Những cái mốc về COC được đưa ra phản ánh mong muốn của các bên, chứ chưa phải là dựa trên thực tế. Năm 2018 Trung Quốc cũng đưa ra mốc ba năm cho việc hoàn tất COC, nhưng thực tế lại không phải như vậy.
Lần này, ASEAN và Trung Quốc lại tiếp tục đưa ra mốc ba năm để hoàn tất COC, liệu điều này có khả quan ?
Tiến trình đàm phán COC bị kẹt bởi hai vấn đề lớn. Thứ nhất, COC là văn phản ràng buộc pháp lý hay không luôn là khác biệt rất lớn giữa một số nước ASEAN và Trung Quốc. Nhiều quốc gia ASEAN, trong đó có Việt Nam, muốn ASEAN phải ràng buộc pháp lý, để kiềm chế Trung Quốc. Nếu Trung Quốc vi phạm, ASEAN có thể mang tranh chấp ra Tòa án quốc tế. Thế nhưng, Trung Quốc lại không bao giờ chấp nhận điều này. Thái độ của Trung Quốc đối với Phán quyết Biển Đông năm 2016 là một ví dụ cụ thể.
Thứ hai, trên thực địa, Trung Quốc vẫn luôn dùng chiến thuật vùng xám để ngăn chặn, đe doạ Indonesia, Malaysia, Philippines và Việt Nam ngay trên chính EEZ của họ.
Hồi cuối tháng 6, Lực lượng vũ trang Philippines đã tố cáo Trung Quốc tập trung 48 tàu cá xâm phạm trái phép EEZ của Philippines (7 ). Hồi tháng 2 năm nay, Philippines cũng tố cáo Trung Quốc sử dụng đèn chiếu laser làm mù tạm thời một số thuỷ thủ của Philippines khi họ đang di chuyển tại khu vực Bãi Cỏ Mây (8 ). Năm 2022, Philippines đã gửi 193 công hàm để phản đối sự vi phạm của các tàu Trung Quốc đối với EEZ của họ (9) .
Hồi tháng 5, Việt Nam đã lên tiếng yêu cầu đoàn tàu Trung Quốc xâm nhập bất hợp pháp EEZ của họ phải rời đi. Nhóm tàu của Trung Quốc chỉ rời khỏi EEZ của Việt Nam sau khi đã quấy rối 28 ngày trên vùng biển của quốc gia ASEAN này (10 ).
Tàu cảnh sát biển Trung Quốc cũng xuất hiện gần khu vực thăm dò khí đốt Kasawari của Petronas ngoài khơi Sarawak (Malaysia) (11 ).
Tàu hải cảnh CCG 5901 của Trung Quốc cũng đã quấy rối EEZ của Indonesia, đặc biệt là gần Tuna Block tại Bắc Natuna hồi đầu năm nay (12) .
Với những thực tế và bất đồng như vậy, khả năng thời hạn ba năm trôi qua, mà COC khó có bước tiến gì mới hơn.
Dương Tiếng Thu
Nguồn : RFA, 22/07/2023
Tham khảo :
1. https://apnews.com/article/asean-south-china-sea-disputes-7ec76375646cd692c525be7ab2a6290b
3. https://www.straitstimes.com/opinion/will-2022-see-signing-of-a-south-china-sea-code-of-conduct
4. https://www.aspi.org.au/opinion/dangerous-quest-code-conduct-south-china-sea
5. http://www.xinhuanet.com/english/2018-11/13/c_137603619.htm
6. https://asean.org/wp-content/uploads/ASEAN-Country-Coordinatorship-2015-2024.pdf
8. https://edition.cnn.com/2023/02/13/asia/philippines-china-coast-guard-laser-intl-hnk-ml/index.html
9. https://news.abs-cbn.com/news/12/19/22/philippines-filed-193-note-verbales-vs-china-in-2022