Việt Nam và Malaysia cần ủng hộ sáng kiến COC của Philippines

Hà Lệ Chi

Sáng kiến mới của Tổng thống Marcos

Phát biểu tại Hawaii trong một sự kiện được phát trực tiếp vừa qua, Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. giải thích rằng căng thẳng leo thang ở Biển Đông đòi hỏi Philippines phải hợp tác với các đồng minh và nhiều nước láng giềng để duy trì hòa bình an ninh cho các tuyến đường hàng hải rất quan trọng trong khu vực ^[1] . Cũng tại sự kiện ở Hawaii, Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos khẳng định nước ông sẽ không từ bỏ "một inch vuông lãnh thổ của mình" trong nỗ lực chống lại thái độ ngày càng hung hăng của Bắc Kinh ở Biển Đông. Theo ông, tình hình ở Biển Đông đã trở nên "tồi tệ hơn bao giờ hết", đồng thời cảnh báo rằng quân đội Trung Quốc đã "bắt đầu thể hiện sự quan tâm" với việc xây dựng căn cứ ở các bãi đá vốn đang "ngày càng gần bờ biển của Philippines hơn".

Tàu hải cảnh Trung Quốc chặn tàu của Philippines ở gần bãi Scarborough hôm 22/9/2023 - AFP

Ngoài ra, Tổng thống Philippines cũng cho biết nước này đang tiếp cận các nước láng giềng gồm Malaysia và Việt Nam để thảo luận về một bộ quy tắc ứng xử riêng liên quan đến Biển Đông, với lý do tiến triển còn hạn chế trong việc đạt được một hiệp ước khu vực rộng lớn hơn với Trung Quốc.

Tổng thống Philippines thừa nhận rằng căng thẳng ở Biển Đông đang gia tăng "với những mối đe dọa và thách thức bất hợp pháp dai dẳng đối với quyền chủ quyền và quyền tài phán của Philippines đối với vùng đặc quyền kinh tế của chúng tôi". Ông nói : "Chúng tôi vẫn đang chờ đợi COC giữa Trung Quốc và ASEAN và đáng tiếc là tiến độ khá chậm".

Nhà lãnh đạo Philippines lưu ý : "Chúng tôi đã chủ động tiếp cận các quốc gia khác trong ASEAN mà chúng tôi đang có tranh chấp lãnh thổ, Malaysia là một quốc gia khác và xây dựng quy tắc ứng xử riêng của chúng tôi. Hy vọng rằng điều này sẽ phát triển hơn nữa và mở rộng sang các nước Châu Á khác". Ông nói thêm rằng căng thẳng ngày càng gia tăng ở Biển Đông đòi hỏi Manila "phải hợp tác với các đồng minh và bạn bè trên khắp thế giới để đạt được một số giải pháp và duy trì hòa bình".

Những nhận xét này của ông Marcos được đưa ra vài ngày sau cuộc gặp của ông với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình ngày 17/11, bên lề Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Á-Thái Bình Dương (APEC) tại San Francisco (Mỹ), trong bối cảnh dự thảo văn bản đàm phán duy nhất về Bộ Quy tắc Ứng xử (COC) mà Trung Quốc và ASEAN thương lượng trong suốt 2 thập niên qua vẫn tiến triển chậm chạp, cho dù các bên liên quan cam kết thúc đẩy nhanh tiến độ đàm phán về COC.

Giới phân tích nhiệt tình ủng hộ

Sáng kiến trên của Tổng thống Marcos Jr. đã được giới phân tích nhiệt tình đón nhận. Trên tờ The Diplomat, nhà phân tích Sebastian Strangio nhận định lời kêu gọi của Tổng thống Philippines về một sự hợp tác mới trong khu vực phản ánh rõ những thách thức mà ASEAN đang đối mặt trong việc giải quyết các tranh chấp ở Biển Đông ^[2] . Bất chấp các nỗ lực từ 2002, khả năng ASEAN đạt được một thỏa thuận về COC mang tính ràng buộc sau các cuộc đàm phán với Trung Quốc là rất thấp. Một mặt là vì ASEAN khó dung hòa các lợi ích của 10 thành viên trong hồ sơ tranh chấp chủ quyền, lãnh thổ ở Biển Đông ; mặt khác, Trung Quốc không thực tâm đàm phán để đi đến một thỏa thuận công bằng và mang tính ràng buộc.

Còn theo ông Raymond Powell thuộc Trung tâm Gordian Knot của Đại học Stanford (Mỹ), đối với Trung Quốc, các cuộc đàm phán bị kéo dài đóng vai trò là vỏ bọc chính trị trong khi nước này trên thực tế vẫn tiếp tục mở rộng thêm nhiều yêu sách biển ^[3] . Hơn nữa, một số nước Đông Nam Á chưa giải quyết được các đòi hỏi chủ quyền và tranh chấp với nhau tại Biển Đông, cản trở việc hình thành một mặt trận thống nhất phản đối các đòi hỏi quá mức của Bắc Kinh.

Với những phân tích trên, ông Raymond Powell cho rằng : "Một COC không chính thức giữa Việt Nam, Philippines và Malaysia có thể là khúc dạo đầu cho một giải pháp đối với những tranh chấp giữa các nước này, cho phép đặt nền tảng cho một trong những sự thống nhất rộng lớn trong khu vực về những tranh chấp ở Biển Đông" ^[4] .

Phản ứng của Bắc Kinh

Trước phát biểu của nhà lãnh đạo Philippines, Trung Quốc tuyên bố không ủng hộ động thái của Manila trong việc đưa ra COC riêng ở Biển Đông với một số nước láng giềng. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Mao Ninh nhấn mạnh trong cuộc họp báo ngày 20/11 rằng "mọi sự rời xa" nào khỏi DOC, khuôn khổ cho COC, cũng như tinh thần của nó, "đều vô hiệu" ^[5] . Bà Mao Ninh khẳng định việc xây dựng COC "là một nhiệm vụ quan trọng đối với Trung Quốc và các nước ASEAN" trong nỗ lực thực thi DOC hiện có, văn bản đã được Bắc Kinh và khối khu vực ký vào năm 2012.

Trong một bài báo mới đây, tờ Hoàn Cầu Thời Báo đã trích lời của Chuyên gia Tống Trung Bình (Song Zhongping) : Có những trở ngại nào không thể giải quyết được trong đàm phán COC ? Rắc rối lớn nhất ở Biển Đông không đến từ các quốc gia trong khu vực mà đến từ sự xáo trộn của các thế lực bên ngoài, nhằm biến Biển Đông thành biển xung đột, biển chiến tranh" ^[6] .

Đây là cách mà Trung Quốc luôn muốn đẩy quả bóng trách nhiệm của mình ra ngoài, cụ thể là ám chỉ Mỹ.

Thậm chí, tờ báo tuyên truyền của Bắc Kinh này còn viết : "Với COC đóng vai trò quan trọng, quan hệ Trung Quốc-ASEAN đã trở thành ví dụ thành công và năng động nhất ở khu vực Châu Á – Thái Bình Dương. Hai bên đã thiết lập quan hệ đối tác chiến lược toàn diện, ký kết hiệp định thương mại tự do và trở thành đối tác thương mại lớn nhất của nhau, đầu tư song phương tiếp tục mở rộng, trao đổi nhân sự tích cực. Các báo cáo cho thấy Biển Đông đã trở thành một trong những vùng biển an toàn và tự do nhất cho hàng hải trên thế giới hiện nay. Đây là đóng góp đáng kể của Trung Quốc và các nước thành viên ASEAN cho cộng đồng quốc tế, đồng thời thể hiện những tác động tích cực mà COC mang lại" ^[7] .

Trong khi trên thực tế, kể từ năm 2002 khi hai bên ký kết DOC, một văn bản không có tính ràng buộc mà chỉ thể hiện ý chí chính trị của các bên tham gia, Trung Quốc đã tiến hành quân sự hoá hàng loạt thực thể trên vùng biển này, và hung hăng đối đầu với các nước nhỏ hơn bằng cách áp dụng chiến thuật "vùng xám". Điều này khiến các nước Đông Nam Á, đặc biệt là những nước chịu tác động trực tiếp bởi yêu sách của Trung Quốc, tỏ ra chán nản với triển vọng về việc đạt được một bộ quy tắc ứng xử với cường quốc số hai thế giới, không những thế, hành xử của Trung Quốc trên thực địa, cũng đặt dấu hỏi lớn về việc liệu nước này có tuân thủ cam kết ngay cả khi một bộ quy tắc ứng xử đã được ký kết.

Bản đồ Biển Đông có đường lưỡi bò Trung Quốc tự vẽ ra trên biển. AFP

Việt Nam và Malaysia cần hưởng ứng

Cho đến nay, cả Việt Nam và Malaysia vẫn chưa đưa ra bất cứ phát biểu gì về sáng kiến của Tổng thống Marcos Jr. Có thể cả hai quốc gia này vẫn còn lo ngại lập trường không ổn định của Philippines, khi liên tục "xoay chiều", nhưng cũng có thể hai quốc gia này đang e ngại Bắc Kinh.

Malaysia từ khi Thủ tướng Anwar nắm quyền, đã thể hiện rõ xu hướng "xoay trục về Trung Quốc", điều này đã được nhiều nhà phân tích chỉ ra ^[8] .

Đối với Việt Nam, chính sách của Việt Nam với Biển Đông khá mơ hồ. Mặc dù Việt Nam luôn tuyên bố giữ vững chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán trên Biển Đông, nhưng Việt Nam dường như rất nhún nhường trước Trung Quốc. Đã có tin tức cho biết, đầu tháng 12 sắp tới, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình sẽ có chuyến thăm để "phủ dụ" Hà Nội, nhằm cân bằng và thể hiện vai trò "trên cơ" của Bắc Kinh trước Washington, trong quan hệ với Việt Nam, sau khi Mỹ và Việt Nam đã nâng cấp quan hệ lên mức cao nhất hồi tháng 9 vừa qua.

Đã có một số ý kiến cho rằng các nước Đông Nam Á trực tiếp liên quan đến tranh chấp Biển Đông cần thiết lập một số cơ chế phối hợp như tuần tra chung chẳng hạn, điều này sẽ tạo áp lực trước Trung Quốc. Chính vì vậy, với sáng kiến này của Philippines, cả Việt Nam và Malaysia phải nhiệt tình hưởng ứng, chứ không nên để Philippines "lẻ loi", cho dù ASEAN luôn kêu gọi sự đoàn kết giữa các thành viên.

Trước một Trung Quốc chọn "vũ lực" để khẳng định các yêu sách của mình, việc các nước khác phải đầu tư mọi nguồn lực ngoại giao trong đàm phán đa phương ở quy mô thu hẹp dường như hợp lý hơn là trong một khuôn khổ ASEAN vận hành theo cơ chế đồng thuận. Tuy nhiên, liệu Việt Nam và Malaysia có đủ "can đảm" để nắm lấy cơ hội này hay không, đó là một câu chuyện khác.