Não trạng của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng về ‘Ngoại giao cây tre’ vẫn là từ thời Chiến tranh Lạnh. Dư luận quốc tế có lý do để quan ngại, sau khi Việt Nam chấp thuận ‘chung vận mệnh’ với Trung Quốc, liệu Hà Nội có tối đa hóa được hệ thống ‘đối tác chiến lược toàn diện’ với Mỹ và thế giới dân chủ ?
Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng phát biểu chỉ đạo Hội nghị Ngoại giao lần thứ 32, khai mạc ngày 19/12/2023 - Ảnh : VGP/Nguyễn Hoàng
-----------------------------------
Toàn văn phát biểu của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Ngoại giao lần thứ 32, khai mạc ngày 19/12, dài 4.646 chữ. Độ dài này tuy chỉ bằng một nửa so với bản Tuyên bố Việt – Trung ngày 13/12/2023, nhưng cũng đủ để người đọc khó năm bắt được nội dung chính (1). Lẽ thường, các chuyên viên cao cấp Bộ Ngoại giao và Ban Đối ngoại Trung ương là những "cây bút" dự thảo các văn kiện thượng dẫn trước khi trình lên cho Văn phòng Tổng bí thư. Nhưng dường như tất cả họ đều có chung một ý đồ là phải giấu các thông tin đối với người dân. Văn bản phải thật dài và phải thật ‘vòng vo Tam Quốc’ để người đọc không nắm bắt nổi vấn đề, không hiểu được đâu là cốt lõi của ‘đường lối đu dây’ trong giai đoạn tới. Tuy nhiên, đối với giới phân tích, thì rõ ràng cái gọi là ‘Ngoại giao cây tre Việt Nam’ không phải là một lý thuyết gì cao siêu, lại càng khó để nâng nó lên thành một ‘trường phái ngoại giao’ như ông Trọng tán dương nó trong bài phát biểu mang tính chất ‘gợi mở’, và ông muốn khái quát thành 5 vấn đề như là các định hướng, nhiệm vụ và giải pháp cho nền ‘Ngoại giao cây tre’ trong những năm tới.
5 vấn đề ông Trọng khái quát đáng tiếc lại bị trùng lặp. Thứ nhất, Tổng bí thư đề nghị Ngoại giao phải tiếp tục bám sát Đại hội XIII, phải nêu cao tinh thần ‘Tiền hô hậu ủng’, ‘Nhất hô bá ứng’, ‘Trên dưới đồng lòng, ‘Dọc ngang thông suốt. Đến vấn đề thứ tư,Tổng bí thư lại kêu gọi phải luôn luôn quan tâm xây dựng sự đoàn kết, đồng thuận trong toàn Đảng như lời căn dặn của ông Hồ : ‘Sự nghiệp làm nên bởi chữ Đồng’. Phải chăng vì hiện nay cả trong lẫn ngoài Đảng cộng sản đang có nhiều đánh giá khác nhau về cục diện quốc tế cũng như chủ trương đối ngoại nên ông Trọng lặp lặp lại cái yêu cầu nội bộ phải đoàn kết. Khi nêu vấn đề thứ hai và thứ ba thì Tổng bí thư lại mâu thuẫn về chủ trương. Ông Trọng kêu gọi kết hợp sức mạnh của dân tộc với sức mạnh của thời đại, xử lý hài hòa mối quan hệ giữa lợi ích quốc gia – dân tộc và nghĩa vụ quốc tế trong vấn đề thứ hai. Thế nhưng sang vấn đề thứ ba thì Tổng bí thư lại nhấn mạnh nguyên tắc ‘kết hợp độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội’. Trong khi chủ nghĩa xã hội chính là điều ông Trọng từng nói là đến cuối thế kỷ này chưa có thì lấy gì để mà kết hợp ? Sang vấn đề thứ 5, ông Trọng nhắc lại lời dặn của cụ Hồ đối với cán bộ ngoại giao. Điều này thì hội nghị năm nào cũng lặp lại y nguyên (2).
Nếu 5 ‘huấn thị’ nói trên của ông Trọng là hồn cốt của ‘Ngoại giao cây tre Việt Nam’ thì nhận xét của Giáo sư Alex Vuving từ Hoa Kỳ là chính xác khi Giáo sư này đánh giá rằng, chính sách ‘ngoại giao cây tre chỉ phát huy tác dụng thời hậu Chiến tranh Lạnh, còn bây giờ đã bước vào thời kỳ mới, thời kỳ ‘sau hậu Chiến tranh Lạnh’, tạm gọi là tranh chấp Đông – Tây với Mỹ và Phương Tây một bên, và Trung Quốc và Nga ở bên kia. Trong cuộc đối đầu này, những công thức được sử dụng trong hậu Chiến tranh Lạnh không thể áp dụng được nữa. Cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn trở nên gay gắt thì ‘cây tre Việt Nam hoàn toàn có thể bị con gấu trúc Trung Quốc gặm nhấm dần dần’. Việt Nam phải tìm phương cách khác. (3) Một vị Giáo sư khác, ông Zachary Abuza cho biết, ông ‘không thấy ấn tượng trước nền ‘ngoại giao cây tre' của Việt Nam. ‘Việt Nam đã nhận được nhiều lời tán dương cho nền ‘ngoại giao cây tre'. Cá nhân tôi thì không thấy ấn tượng từ các cuộc họp thượng đỉnh và tầm quan trọng của hệ thống thứ bậc đối tác ngoại giao đơn phương của phía Việt Nam. Chúng chỉ mang tính biểu tượng, trong khi bản chất thực sự các mối quan hệ này quan trọng hơn’ (4).
‘Việt Nam đã nhận được nhiều lời tán dương cho nền ‘ngoại giao cây tre'.
Mà không chỉ dư luận quốc tế, ngay trong "Bộ tứ" cũng có đánh giá khác với ông Trọng. Tham dự Hội nghị Ngoại giao sau đó một ngày, đánh giá của Thủ tướng Phạm Minh Chính lại cho rằng, ‘ngoại giao cây tre ở Việt Nam trong lãnh vực kinh tế còn bị động, ngoại giao kinh tế vẫn chưa thành hệ thống, còn manh mún, chia cắt, chưa có trọng tâm, trọng điểm’. Vẫn theo nhìn nhận của người đứng đầu Chính phủ thì việc ký kết các thỏa thuận về kinh tế nhiều nhưng thực hiện rất khiêm tốn. Nhiều bên đối tác cho rằng, thủ tục của Việt Nam rườm rà mà chưa có bước xoay chuyển… Hàm ý của ông Chính, dường như chủ thuyết nền ‘ngoại giao cây tre’ của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng thiên về ‘ứng phó’ thay vì hành động có tính chủ động – nhất là chưa thể hiện được vai trò lãnh đạo trong các thể chế ở tầm khu vực… (5) "Ngoại giao cây tre" nên dừng lại ở tính biểu tượng, thay vì cứ tán dương kéo dài thì không hay, vì trên thực tế, ‘khi gió to, gió lớn, thì tre sẽ không chịu được, bật gốc…’ Điều này lặp lại nhận định trên của Giáo sư Alex Vuving : Cây tre Việt Nam hoàn toàn có thể bị con gấu trúc Trung Quốc gặm nhấm dần dần (!?).
Có một thực tế được dư luận trong và ngoài nước quan tâm, đó là năm 2023 sắp khép lại với nhiều hoạt động ngoại giao nổi bật, nhưng Hội nghị 32 đã không hề tiết lộ các đánh giá thực sự của Việt Nam về các sự kiện ấy. Ông Trọng chỉ ‘điểm danh’ việc tổ chức đón Tổng bí thư, Chủ tịch nước Trung Quốc Tập Cận Bình, Tổng thống Mỹ Joe Biden, Tổng bí thư, Chủ tịch nước Lào Thoong-lun Xỉ-xu-lít, Chủ tịch Đảng Nhân dân Cam-pu-chia Hun Sen. Việc điểm danh này của Tổng bí thư chỉ nhằm chứng minh cho nhận định của ông đang gây tranh cãi, đó là ‘chưa bao giờ đất nước ta có được cơ đồ, tiềm lực, uy tín và vị thế quốc tế như ngày nay’. (6). Việc ông Trọng nhắc đến những sự kiện "bước ngoặt" trong hoạt động ngoại giao theo thứ tự như vừa dẫn, cho thấy, Việt Nam vẫn ưu tiên quan hệ với Trung Quốc là số một và Việt Nam vẫn đặt ‘3 quan hệ đặc biệt’ (với Trung Quốc, Lào và Campuchia) lên hàng đầu, trên cả các ‘đối tác chiến lược toàn diện’. Sự sắp xếp này cho thấy, tư duy về đối ngoại của Tổng bí thư vẫn từ một não trạng sót lại từ thời Chiến tranh Lạnh.
Não trạng ấy của Tổng bí thư đang đặt ra thách thức lớn cho ‘Ngoại giao cây tre’ : Sau khi Việt Nam chấp thuận ‘chung vận mệnh’ với Trung Quốc, liệu Hà Nội có tối đa hóa được hệ thống ‘đối tác chiến lược toàn diện’ với Mỹ và thế giới dân chủ ? Tuy trên giấy trắng mực đen, Việt Nam chỉ nhận ‘chia sẻ tương lai’ với Trung Quốc, nhưng rõ ràng đây là một ‘cách nói ‘thay thế’ khái niệm Cộng đồng chung vận mệnh (Community of Common Destiny – CCD). Về chính trị đối ngoai, một khi Đảng cộng sản Trung Quốc và Đảng cộng sản Việt Nam cùng chia sẻ một lý tưởng, còn kinh tế thì càng ngày càng lệ thuộc sâu, nếu đà này tiếp tục, Việt Nam không chỉ sẽ rất khó khăn trong nỗ lực thoát Trung, mà việc phát huy tối đa các lợi thế do hệ thống ‘đối tác chiến lược toàn diện’ (Comprehensive Strategic Partnership - CSP) và ‘đối tác chiến lược’ (SP) với Mỹ, các nước trong Quad, Aukus và khối EU mang lại, sẽ là một bài toán nan giải. Trước sức ép của Trung Quốc, trước xu hướng chạm đáy của nền kinh tế, dường như Việt Nam không thể kháng cự lâu hơn nữa, buộc phải chấp nhận kết nối hạ tầng với sáng kiến ‘Vành đai và Con đường’ (Belt and Roand Initiative - BRI) và ‘Cộng đồng chung vận mệnh’ (Community of Common Destiny – CCD) (7).
Trần Hiếu Chân
Nguồn : RFA, 24/12/2023
Trần Hiếu Chân là một blogger, đồng thời cũng là nhà báo độc lập tích cực tham gia vào mạng lưới xã hội đấu tranh vì tự do báo chí, dân chủ và nhân quyền cho Việt Nam. Blogger này cũng là một trong những nhà nghiên cứu quan hệ quốc tế và đường lối ngoại giao của Việt Nam và các nước ASEAN.
Tham khảo
(3) https://www.bbc.com/vietnamese/articles/cn043y8grg0o
(4) https://www.bbc.com/vietnamese/articles/cn043y8grg0o
(5) https://vietnamthoibao.org/vntb-thu-tuong-phan-bien-tong-bi-thu-ve-ngoai-giao-cay-tre/