Nếu trước đây các cường quốc đế quốc Châu Âu sử dụng ngoại giáo pháo hạm thì nay Trung Quốc đang sử dụng các khoản nợ của các quốc gia để buộc các nước khác khuất phục ý chí của mình. Việc Sri Lanka giao cho Trung Quốc hải cảng chiến lược Hambantota cho thấy các nước ngập trong nợ nần với đế quốc khổng lồ mới có nguy cơ mất cả tài nguyên thiên nhiên lẫn quyền tự chủ.
Hải cảng chiến lược Hambantota (Sri Lanka) cho thấy các nước ngập trong nợ nần với đế quốc khổng lồ mới có nguy cơ mất cả tài nguyên thiên nhiên lẫn quyền tự chủ.
Tháng này, Sri Lanka, không thể trả được khoản nợ lớn cho Trung Quốc, mà họ đã tích lũy trong thời gian dài, chính thức bàn giao hải cảng chiến lược Hambantota cho người khổng lồ Châu Á. Đây là bước đi quan trọng của sáng kiến Một vành đai, Một con đường của Trung Quốc (BRI) - Chủ tịch Tập Cận Bình gọi là "dự án thế kỷ" - và là bằng chứng về nền ngoại giao bẫy nợ của Trung Quốc hiệu quả đến mức nào.
Khác với các khoản vay từ Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới (WB), các khoản cho vay của Trung Quốc được thế chấp bằng các nguồn lực tự nhiên có tầm quan trọng chiến lược với giá trị cao, trong thời gian dài (ngay cả khi những nguồn lực này không có giá trị thương mại trong ngắn hạn). Ví dụ, Hambantota nằm trên các tuyến đường hàng hải trên Ấn Độ Dương, nối Châu Âu, Châu Phi, và Trung Đông với Châu Á. Để đổi lấy nguồn tài chính và xây dựng cơ sở hạ tầng mà các nước nghèo hơn đang cần, Trung Quốc đòi được ưu tiên tiếp cận với những nguồn tài nguyên thiên nhiên - khoáng sản và cảng - của họ.
Hơn nữa, như kinh nghiệm của Sri Lanka cho thấy, các khoản tài trợ của Trung Quốc có thể đưa tay các "đối tác" của mình vào còng. Không cho vay hoặc cho vay ưu đãi, mà Trung Quốc cung cấp các khoản vay lớn liên quan đến dự án với lãi suất thị trường, thiếu minh bạch, và không có đánh giá tác động môi trường hay xã hội. Như Ngoại trưởng Mỹ, Rex Tillerson, nói trong thời gian đây, với sáng kiến Một vành đai, Một con đường, Trung Quốc đang tìm cách định nghĩa "các quy tắc và tiêu chuẩn riêng của mình".
Để củng cố vị thế của mình, Trung Quốc khuyến khích các công ty trong nước đấu thầu mua đứt các cảng chiến lược, khi có điều kiện. Cảng Piraeus của Hy Lạp, ở Địa Trung Hải, hồi năm ngoái đã bị một công ty Trung Quốc mua với giá 436 triệu USD khi nước này lâm vào cảnh nợ nần, sẽ là "đầu rồng" của dự án Một vành đai, Một con đường của Trung Quốc ở Châu Âu.
Nắm được ảnh hưởng về mặt tài chính theo cách này, Trung Quốc tìm cách giết hai con chim bằng một mũi tên. Thứ nhất, nước này muốn giải quyết tình trạng dư thừa năng suất ở trong nước bằng cách đẩy mạnh xuất khẩu. Và, thứ hai, nước này hy vọng sẽ thúc đẩy các lợi ích chiến lược của mình, trong đó có mở rộng ảnh hưởng ngoại giao, đảm bảo nguồn tài nguyên thiên nhiên, thúc đẩy việc sử dụng đồng tiền của mình trên bình diện quốc tế và giành lợi thế tương đối so với các cường quốc khác.
Cách tiếp cận theo lối ăn cướp của Trung Quốc - và sự hả hê của nước này trước việc giành được cảng Hambantota - thật là mỉa mai, nói nhẹ nhàng là như thế. Trong quan hệ với các nước nhỏ hơn như Sri Lanka, Trung Quốc đang sao chép những biện pháp nhằm chống lại chính nước này trong thời thuộc địa của Châu Âu - bắt đầu từ Chiến tranh Nha phiến, năm 1839-1860 và kết thúc vào năm 1949, giai đoạn mà Trung Quốc gọi một cách cay đắng là "thế kỷ nhục nhã" của mình.
Trung Quốc đã miêu tả việc giành lại chủ quyền đối với Hồng Công, năm 1997, sau hơn một thế kỷ do người Anh cai trị, như là việc uốn nắn lại sự bất công mang tính lịch sử. Tuy nhiên, như hải cảng Hambantota cho thấy, Trung Quốc đang thực hiện những dàn xếp theo kiểu thực dân mới chẳng khác gì với Hồng Kông. Rõ ràng là lời hứa của Tập [Cận Bình] về "công cuộc trẻ hóa vĩ đại dân tộc Trung Hoa" gắn bó mật thiết với quá trình xói mòn chủ quyền của các nước nhỏ hơn.
Nếu các cường quốc đế quốc Châu Âu sử dụng ngoại giao pháo hạm nhằm mở cửa các thị trường mới và các tiền đồn ở thuộc địa, thì Trung Quốc sử dụng các khoản nợ chính phủ để buộc các nước khác khuất phục ý chí của mình, mà không phải bắn một phát súng nào. Tương tự như thuốc phiện mà người Anh xuất khẩu sang Trung Quốc, các khoản cho vay dễ dàng của Trung Quốc cũng làm người ta nghiện. Và, vì Trung Quốc chọn các dự án theo giá trị chiến lược dài hạn, những khoản lợi nhuận ngắn hạn mà các dự án này mang về không đủ trả các khoản nợ mà những nước này đã vay. Nó giúp Trung Quốc có thêm đòn bẩy, mà họ có thể sử dụng để buộc con nợ trả nợ bằng tài sản, và bằng cách đó, khuếch trương bàn đạp của Trung Quốc ra toàn thế giới - bằng cách làm cho ngày càng nhiều nước sập bẫy nợ nần và phụ thuộc vào Trung Quốc.
Thậm chí các điều khoản của hợp đồng cho thuê cảng Hambantota trong 99 năm cũng bắt chước những điều khoản buộc Trung Quốc phải cho các cường quốc thuộc địa phương Tây thuê những hải cảng của chính mình. Năm 1898, nước Anh thuê khu vực gọi là Lãnh thổ Mới từ Trung Quốc trong vòng 99 năm, làm cho khu Hồng Kông rộng thêm tới 90%. Tuy nhiên, thời hạn 99 năm được ấn định chỉ nhằm mục đích giúp nhà Thanh khỏi mắt mặt ; thực tế là tất cả các vụ mua bán đều được coi là vĩnh viễn.
Hiện nay, Trung Quốc đang áp dụng khái niệm cho thuê 99 năm như khi các nước đế quốc thuê những vùng đất xa xôi. Hợp đồng cho Trung Quốc thuê cảng Hambantota, kí vào mùa hè năm nay, có lời hứa rằng Trung Quốc sẽ cắt 1,1 tỷ USD tiền nợ của Sri Lanka. Năm 2015, với 388 triệu USD, một công ty Trung Quốc đã thuê cảng nước sâu Darwin của Australia - nơi có hơn 1.000 Thủy quân lục chiến Hoa Kỳ đồn trú – trong vòng 99 năm.
Tương tự như thế, sau khi cho Djibouti, đang nợ ngập đầu ngập cổ, vay hàng tỷ USD, Trung Quốc đã thiết lập căn cứ quân sự đầu tiên ở hải ngoại tại đất nước nhỏ bé nhưng có vị trí chiến lược, chỉ cách căn cứ hải quân Hoa Kỳ - cơ sở quân sự duy nhất của Mỹ ở Châu Phi – có mấy dặm. Bị mắc kẹt trong cuộc khủng hoảng nợ nần, Djibouti không có lựa chọn nào khác ngoài việc cho Trung Quốc thuê đất với giá 20 triệu USD một năm. Trung Quốc cũng sử dụng đòn bẩy của mình đối với Turkmenistan nhằm đảm bảo đường ống dẫn khí tự nhiên, chủ yếu là theo những điều khoản của Trung Quốc.
Một số quốc gia khác, từ Argentina tới Namibia và Lào, đều đã bị mắc kẹt vào bẫy nợ nần của Trung Quốc, buộc họ phải đối mặt với những quyết định đau đớn nhằm ngăn chặn tình trạng vỡ nợ. Khoản nợ khủng khiếp mà Kenya vay của Trung Quốc giờ đây đang đe dọa biến hải cảng tấp nập Mombasa - cửa ngõ vào Đông Phi - thành một Hambantota khác.
Những kinh nghiệm như thế phải được coi là lời cảnh báo rằng dự án Một vành đai, Một con đường, về cơ bản là dự án mang tính đế quốc chủ nghĩa nhằm làm giàu cho Trung Quốc. Các nước ngập trong nợ nần với Trung Quốc có nguy cơ mất cả tài nguyên thiên nhiên lẫn quyền tự chủ. Găng tay nhung của tên đế quốc khổng lồ mới che dấu một nắm đấm sắt – nắm đấm thôi sơn, vắt kiệt sức sống của các nước nhỏ bé hơn.
Nguyên tác : China’s Creditor Imperialism, 20/12/2017
Phạm Nguyên Trường dịch
Nguồn : VNTB, 23/12/2017
Brahma Chellaney, Giáo sư Nghiên cứu Chiến lược tại Trung tâm Nghiên cứu Chính sách có trụ sở ở New Delhi và cộng tác viên Học viện Robert Bosch ở Berlin, là tác giả của chín cuốn sách, trong đó có Asian Juggernaut, Water : Asia’s New Battleground, and Water, Peace, and War : Confronting the Global Water Crisis.