Mặc dù là bạn bè cộng sản của nhau, chế độ độc đảng của Việt Nam được coi là tương đối dân chủ hơn Trung Quốc. Lời khen ngợi này là do sự lãnh đạo dựa trên sự đồng thuận của Việt Nam, dân chủ nội bộ, và xã hội dân sự ít bị trấn áp hơn. Tuy nhiên, những yếu tố này đã xấu đi rõ rệt kể từ khi ông Tổng bí thư Đảng cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọng, được bầu lại vào đầu năm 2016. Xu hướng này đã được đẩy nhanh khi Đảng cộng sản chuẩn bị tổ chức cuộc họp giữa kỳ vào mùa xuân này , Hội nghị lần thứ 7, khi đó sẽ có những quyết định quan trọng về lãnh đạo và cải cách nội bộ.
Ông Nguyễn Phú Trọng và ông Tập Cận Bình tại Hà Nội, vào tháng 11/2017.
Khi Đảng Cộng sản Trung Quốc (CPC) dưới sự cai trị của Chủ tịch Tập Cận Bình bắt đầu chiến dịch chống tham nhũng đáng sợ để trấn áp cả "hổ và ruồi" sau Đại hội Đảng lần thứ 18 năm 2012, chính trị nội bộ vẫn là cuộc chiến giữa Nguyễn Phú Trọng và thủ tướng khi ấy Nguyễn Tấn Dũng. Sự cạnh tranh cân bằng này đã giúp Đảng cộng sản duy trì môi trường ổn đinh kể từ khi đưa ra chính sách cải cách định hướng thị trường (hoặc Đổi mới) vào năm 1986.
Tuy nhiên, ngay khi Trọng xuất hiện với tư cách là người chiến thắng, người thủ lĩnh bảo thủ đã quyết tâm theo bước các đồng chí Trung Quốc của mình và dọn sạch "gốc rễ xấu" trong nội bộ Đảng. Sau một năm giải quyết, năm 2017 đã chứng kiến sự rung động chưa từng có trong lãnh đạo cao cấp của Việt Nam, vì Đảng cộng sản đã thanh trừng nhiều quan chức cao cấp vì tham nhũng, quản lý kém kinh tế, cố tình vi phạm các quy định của nhà nước, biển thủ và lạm dụng quyền lực.
Điều đáng chú ý nhất là việc cách chức Đinh La Thăng, uỷ viên Bộ Chính trị đầy quyền lực và từng là một ngôi sao chính trị đang lên. Sau lần xét xử đầu tiên với hai cáo buộc chống, ông Thăng bị kết án 13 năm tù, trở thành uỷ viên Bộ Chính trị đầu tiên phải chịu hình phạt nghiêm khắc như vậy. Cái "lò nóng"-hình ảnh tượng trưng cho chiến dịch chống tham nhũng của ông Trọng-cũng đã đốt luôn các nhân vật điển hình khác, bất kể còn đương nhiệm hay nghỉ hưu từ chính quyền địa phương, các bộ, và các doanh nghiệp nhà nước.
Mặc dù có vẻ như chiến dịch này đã mang lại chút công lý cho vấn đề tham nhũng khét tiếng của Việt Nam, mặt khác chiến dịch này cũng đã giúp củng cố quyền lực độc tài vào tay của Trọng và những người phe cánh của ông, nhất là Chủ tịch Ủy ban Kiểm tra trung ương Trần Quốc Vượng-một Vương Kỳ Sơn Việt Nam. Ngoài ra, sau hai năm tại vị, ông Trọng đã hoàn toàn kiểm soát quân đội và lực lượng công an. Đã là Bí Thư Quân uỷ trung ương, trong năm 2016 ông Trọng đã có được vị trí trong Ban Chấp hành Công an trung ương, đây là lần đầu tiên trong chính trị Việt Nam một Tổng bí thư được phép tham gia Ủy ban.
Mặt khác, có lẽ với một chiến lược dài hạn hơn, ông Phạm Minh Chính, một đồng minh của Trọng và trưởng Ban Tổ chức trung ương Đảng, đang thí điểm một chương trình "nhất thể hóa" các chức vụ của Đảng và Nhà nước. Nói một cách đơn giản, mục tiêu là giảm bớt gánh nặng cho hệ thống quản lý nhị nguyên của Việt Nam bằng cách sáp nhập vị trí lãnh đạo địa phương (nay là cấp huyện và cấp xã) với các vị trí được bầu của UBND. Nhiều người mong muốn chương trình thí điểm này là bước đi đầu tiên để "nhất thể hóa" hai vị trí cao nhất trong chính trường Việt Nam : tổng thống và tổng bí thư. Đây là truyền thống được thực hiện ở Trung Quốc từ năm 1993 khi Tổng Bí thư Giang Trạch Dân được xác nhận là người đứng đầu nhà nước Trung Quốc, trong khi lại không có ở Việt Nam kể từ người cha sáng lập Hồ Chí Minh qua đời vào năm 1969.
Tất cả những động thái này chắc chắn đã khẳng định Trọng là nhà lãnh đạo mạnh nhất Việt Nam trong nhiều thập niên qua. Trong một bối cảnh như vậy, Việt Nam đang dần dần rời khỏi chế độ độ đảng thành chế độ độc nhân, giống như Trung Quốc dưới thời Tập Cận Bình.
Ngoài ra, và có lẽ đáng lo ngại hơn, đây không chỉ là những điểm tương đồng về thủ tục mà còn là những thủ thuật kích động mà Đảng cộng sản Việt Nam đã học được từ sách của Bắc Kinh. Điều này được minh họa rõ nét trong cuộc bắt cóc Trịnh Xuân Thành , cán bộ cao cấp của chính phủ và cựu giám đốc Doanh nghiệp Nhà nước liên quan đến Đinh La Thăng như thời chiến tranh lạnh ngay trung tâm Berlin. Vụ việc này gây sốc cho Đức và gây ra một sự căng thẳng ngoại giao nghiêm trọng giữa hai nước. Người ta có thể tham khảo các vụ bắt cóc khác nhau của cảnh sát an ninh Trung Quốc ở Hồng Kông hay Thái Lan (mặc dù với Đức có lẽ ở một mức độ khác).
Tuy nhiên các nhà hoạt động xã hội dân sự ở Việt Nam có thể đã không bị sốc bởi vì họ đã bị đối xử tàn nhẫn bất thường trong hai năm nhiệm kỳ mới của ông Trọng. Cảnh sát đã bắt giữ 19 và 21 nhà hoạt động trong năm 2016 và 2017, so với chỉ bảy vào năm 2015. Luật về Hội , vốn có thể làm cho môi trường bấp bênh tại Việt Nam an toàn hơn đối với xã hội dân sự , đã bị đình chỉ vô thời hạn. Tình hình cũng ảm đạm đối với báo chí Việt Nam, về mặt lý thuyết là thuộc sở hữu nhà nước và đã được Đảng kiểm soát chặt chẽ. Chẳng hạn, năm 2016, hơn 150 cơ quan truyền thông đã bị Bộ Thông tin và Truyền thông phạt tiền vì "đưa tin sai", con số lớn nhất từng ghi nhận. Mặc dù không phải tất cả các bài báo bị phạt mang tính chính trị, điều này cho thấy chế độ sẵn sàng gia tăng nhiều áp lực cho một trong những môi trường báo chí khó khăn nhất trên thế giới.
Ở Việt nam Người ta nhìn nhận ông Trọng là một nhà lãnh đạo sạch sẽ, liêm khiết, điều đó tạo cho ông Trọng có được sự hỗ trợ rất lớn cả bên trong và ngoài Đảng để thực hiện chiến dịch chống tham nhũng. Cái "lò nóng", mặc dù bị cáo buộc là mặt nạ để thanh trừng chính trị, đã có những tác động tích cực đến việc quản lý nhà nước Việt Nam, điều này từ lâu nay bị thiếu cơ chế giải trình hiệu quả, như người ta có thể thấy ở bất kỳ chế độ độc tài nào. Tuy nhiên, cách tiếp cận từ trên xuống này phụ thuộc rất nhiều vào "những nhà lãnh đạo giỏi", người có thể thực hiện kế hoạch này một cách liên tục và không có ý tư lợi.
Có một chút không đồng ý rằng ông Trọng, hiện nay 73 tuổi, sẽ bước từ chức vào Đại hội đảng lần tới vào năm 2021. Vào lúc đó, nếu tất cả các chiến thuật củng cố quyền lực của ông, dưới tên gọi " nguyên tắc tập trung dân chủ", được thể chế hóa, người kế nhiệm của ông sẽ được ban tặng quyền lực để siết chặt "lãnh đạo tập thể" Việt Nam nếu muốn. Nếu điều này xảy ra, thì những cải cách chính trị khiêm tốn vốn đã kéo dài hàng bao năm sẽ bị qua mặt và do đó viễn cảnh về sự dân chủ hóa đất nước sẽ bị kéo chậm lại. Có lẽ chỉ có các đồng chí của họ ở Bắc Kinh sẽ hài lòng với kịch bản như vậy.
Nguyễn Khắc Giang
Nguyên tác : Is Vietnam Going the Way of China ?, The Diplomat, 22/02/2018
Phương Thảo dịch
Nguồn : VNTB, 24/02/2018
Nguyễn Khắc Giang-ông là nhà nghiên cứu chính trị hàng đầu tại Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách Việt Nam (VEPR), Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.