Một cuốn sổ mỏng manh, lúc thì bìa xanh, thời thì bìa hồng, nhưng tầm quan trọng của nó thì vô biên. Quan trọng đến mức, mất sổ hộ khẩu, dù sống sờ sờ ra đó nhưng cũng không có quyền làm người một cách chính đáng.

Một cuốn sổ mỏng manh, lúc thì bìa xanh, thời thì bìa hồng, nhưng tầm quan trọng của nó thì vô biên - Ảnh minh họa

Nghe Bí thư Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh Đinh La Thăng ngày 17/2 khi làm việc với Sở Khoa học và công nghệ đặt thẳng vấn đề sự vô lý của cuốn sổ hộ khẩu, dư luận xã hội đông đảo rất tán đồng.

Có lẽ chỉ còn vài nước trên thế giới, chủ yếu những anh đã dính dáng đến khối xã hội chủ nghĩa, trong đó có xứ ta, là còn duy trì sự quản lý bằng hộ khẩu. Thời buổi công nghệ thông tin - thế giới phẳng này mà còn áp dụng biện pháp thô lỗ của Thương Ưởng đời nhà Tần bên Tàu cách nay hơn 2.000 năm thì phải nói rằng rất nhố nhăng.

Hộ khẩu là cái gì ? Cứ hiểu nôm na, danh từ "hộ" để chỉ một đơn vị gia đình, cụ thể là một gia đình. Ví dụ, xã A có 200 hộ. Đáng nhẽ chỉ cần ngắn gọn thế cũng đủ hiểu, nhưng lâu nay người ta kèm thêm chữ khẩu, thành hộ khẩu, bởi nhà nào mà chẳng có miệng ăn. Khẩu là từ Hán Việt, chỉ cái mồm (miệng), nghĩa bóng chỉ người. Mỗi miệng ăn là một người. Giả dụ ông tổ trưởng dân phố báo cáo với công an rằng hộ A có mấy khẩu, thì công an hiểu ngay là có mấy người. 

Ngày xưa, quản lý bằng sổ hộ khẩu có thể được xem là cách nắm dân số hiệu quả nhất. Mỗi gia đình, công an phát cho một cuốn sổ, khai đầy đủ số người vào đó, công an chứng nhận là nó có hiệu lực. Một cuốn sổ mỏng manh, lúc thì bìa xanh, thời thì bìa hồng, nhưng tầm quan trọng của nó thì vô biên. Quan trọng đến mức, mất sổ hộ khẩu, dù sống sờ sờ ra đó nhưng cũng không có quyền làm người một cách chính đáng.

Những thành viên trong gia đình, khi chuyển đi đâu đó cư trú chỗ khác thì phải chuyển hộ khẩu, gọi nôm na là cắt hộ khẩu. Thời chiến tranh ở miền Bắc có cụm từ thông dụng "cắt hộ khẩu" để nói về những người bị bom chết. Người ta đùa nhau, dọa nhau "Giôn Xơn nó cắt hộ khẩu bây giờ". Rất nhiều trường hợp chuyển đi thì dễ nhưng muốn nhập về lại thì không được bởi hộ khẩu có liên quan đến những quyền lợi : nhà cửa, đất đai, nhu yếu phẩm, kết hôn, quyền lợi chính trị, thậm chí khai tử… Ở miền Nam sau năm 1975 nhiều gia đình thành phố, nhất là thành phần bị xem là "ngụy quân ngụy quyền", tư sản, trí thức đã phải "tự nguyện" đi kinh tế mới, lên nơi rừng xanh núi đỏ, vài năm chịu không nổi phải quay về thành phố nhưng không được nhập khẩu trở lại, sống rất khổ. Có nhiều gia đình sống lang thang nay đây mai đó, gầm cầu xó chợ, do không có hộ khẩu nên không tìm được công ăn việc làm, không mua được nhà, không có bất cứ chế độ chính sách gì, sống mà như đã chết, khổ sở trăm bề. 

Buồn cười nhất là cái gì cũng đòi hộ khẩu. Muốn mua cái nhà không được bởi không có hộ khẩu thì không làm được giấy tờ sang tên. Muốn nhập được khẩu vào thành phố thì nhà chức việc lại vặn hỏi đã có nhà chưa. Mua nhà phải có hộ khẩu, nhập hộ khẩu phải có nhà, cái sự vô lý ấy kéo dài suốt bao nhiêu năm trời, dân tình oán thán nhưng cứ cắn răng chịu bởi nhà nước bảo sao phải làm vậy. Mà không chỉ chuyện nhà cửa, xin học cho con, làm cái chứng minh thư, đi học nghề hoặc học đại học, yêu nhau lấy nhau… không có hộ khẩu cũng bị lên bờ xuống ruộng. Chính sách quản lý bằng hộ khẩu đã gây bao nhiêu khổ sở cho dân lành. 

Dân khổ, nhưng có một bộ phận được lợi từ chính sách này. Họ có quyền sinh quyền sát, bán cái quyền ấy cho những người có nhu cầu nhập khẩu. Tôi có quen một anh bạn, từ Hà Nội vào thời những năm 1980, không có cách nào chuyển khẩu. Thế rồi có người mách nhờ họ cho nhập khẩu vào một hộ nào đấy, khai giả là người họ hàng, sau đó tách hộ. Thế mà được, có hẳn hộ khẩu chính thức, lại nhờ đó mà mua được nhà chứ không cần cậy người khác đứng tên. Tôi hỏi tổng cộng để được làm người thành phố tốn hết mấy cây vàng, y chỉ cười, xòe bàn tay. 

Một người bạn tôi bảo, chỉ có bộ máy quản lý con người tồi kém thì mới dựa dẫm vào cái kiểu sổ hộ khẩu như vậy. Anh ấy trước kia dạy cùng trường với tôi, sau đi diện đoàn tụ gia đình bên Mỹ. Anh kể anh sống bên đó hơn 20 chục năm trời, do nhu cầu học hành, làm ăn nên đã chuyển đi cư trú ở mấy bang khác nhau, cứ muốn là đi thôi, tha hồ, chỉ với mỗi cái thẻ công dân chi đó, chả ai hỏi, chả ai bắt bẻ, mua nhà mua xe thoải mái, nhưng nếu chỉ làm điều gì vi phạm pháp luật là nhà chức trách xác định được ngay. Họ không bày ra hộ khẩu như ta nhưng quản lý chặt chẽ hơn nhiều, vậy mà không ai có cảm giác bị quản lý, bị làm khó dễ, quả là tuyệt vời. 

Nhà nước ta dường như cũng đã không ít lần nhận ra sự vô lý của sổ hộ khẩu nhưng có vẻ sự lợi ích nhóm từ cách quản lý này còn mạnh nên vài lần bàn tới bàn lui mà vẫn chưa đi đến đâu. Lúc nào cũng kêu hòa nhập với thế giới nhưng cố giữ cho bằng được những sản phẩm bảo thủ đã hết đát (date) của mình. Họ cứ đòi tiếp tục duy trì sổ hộ khầu, giống như gắn cái vòng kim cô lên đầu Tôn Ngộ Không vậy. 

Nhưng họ chắc không phải không biết chuyện Thương Ưởng cuối cùng cũng trở thành nạn nhân của chính chính sách hộ khẩu tàn bạo mà ông ta đã đề ra và áp dụng. 

Rồi có một ngày cuốn sổ hộ khẩu tai ách này sẽ bị xóa sổ, nhưng có lẽ chúng ta phải lưu lại vài cuốn như một thứ chứng tích về loại công cụ kìm hãm xã hội và con người kéo dài suốt bao năm. Cho con cháu đến ngắm và kinh. 

Nguyễn Thông

Nguồn : Một Thế Giới, 20/02/2017

************************

Cấm khẩu vì hộ khẩu (VnExpress, 20/02/2017)

Năm 1996 tôi tốt nghiệp đại học, rồi trúng tuyển vào một cơ quan nhà nước cấp bộ. Điều này đồng nghĩa với việc tôi sẽ được nhập khẩu Hà Nội.

Không có sổ hộ khẩu thì không thể nhập khẩu - Ảnh minh họa

Lúc đó, tuy không còn tiêu chuẩn phân nhà, sổ gạo, nhưng được nhập khẩu vào Hà Nội là mơ ước của nhiều người.

Cầm quyết định của cơ quan, tôi hăm hở vào gặp trưởng phòng quản lý sinh viên của trường đại học, nơi tôi cắt chuyển khẩu tạm thời từ quê lên để ở suốt 4 năm đại học. Không may cho tôi, trưa đó, thầy giáo kiêm trưởng phòng vừa đi uống rượu về. Ông thầy nổi tiếng khó chịu này cuối cùng đuổi tôi ra khỏi phòng, vì cái tội phản ứng với mùi rượu nồng nặc từ miệng ông. 

Tôi đạp xe từ Thượng Đình về Lý Thường Kiệt, thề sẽ không bao giờ quay lại lấy cái giấy vô lý ấy. Và rồi tôi làm thật. Một tháng sau, khi trưởng ban tổ chức cán bộ hỏi, tôi bảo mình không cần nhập khẩu nữa. Trưởng ban hỏi đi hỏi lại rồi chốt rằng, chỉ tiêu của tôi sẽ được dành cho người khác.

Không biết người được dành sự may mắn ấy là ai. Còn tôi những năm về sau thật khốn đốn vì quyết định của mình.

Rời khỏi cơ quan cấp bộ, tôi chuyển sang làm việc cho văn phòng đại diện của một đơn vị từ Thành phố Hồ Chí Minh. Biết bao nhiêu cơ hội mua nhà trôi qua, chỉ vì tôi không thể nào nhập khẩu. Lúc đó, ở Hà Nội, muốn mua nhà, thì phải có hộ khẩu, mà muốn nhập khẩu, thì phải có nhà. Vô phương. Nhưng vì còn trẻ và chưa lập gia đình, nhà thì cũng mua lại một căn bằng giấy viết tay, nên tôi mặc kệ.

Những năm đó, không có hộ khẩu ở Hà Nội thực sự khiến tôi cấm khẩu với các quyền lợi của một cư dân. Một người ngụ cư không bỏ phiếu, một người ngụ cư không sinh hoạt đoàn thể, một người ngụ cư không có suất gửi trẻ cho con.

Hơn 10 năm kể từ ngày đạp xe đi chuyển khẩu, tôi không quay lại trường. Ông giáo kiêm phụ trách quản lý sinh viên cũng đã về hưu. Bao nhiêu phiền phức của việc không có hộ khẩu chỉ thực sự là vấn đề khi phải làm khai sinh cho cháu gái đầu lòng. Tôi phải gửi giấy chứng sinh về quê, ở đó họ biết con tôi là con của tôi, và tôi, là con của bố tôi, và tất nhiên, là giấy khai sinh được cấp. 

Chúng tôi phải vượt qua hàng rào hộ khẩu bằng nhiều cách : Nỗi lo về trường học của con cái, với khái niệm "học đúng tuyến" được giải quyết bằng hệ thống trường tư. Việc xác minh giấy tờ đành đánh đổi bằng những chuyến xe khách vội vã chạy về quê. Tiền tích cóp được trong những tháng năm miệt mài lao động, chúng tôi mua được một căn hộ nhỏ. Vì không có hộ khẩu, nên giấy tờ nhà buộc phải để người thân đứng tên. 

Chúng tôi vượt qua được những điều đó. Nhưng chắc không phải ai, người lao động nào đang cống hiến cho các trung tâm kinh tế ở nước ta cũng nghiến răng vượt được từng ấy cái rào.

Năm 2010, nhờ có chút cởi mở hơn về nơi cư trú trong quy định về nhập khẩu, vợ tôi chép miệng bảo "thôi để em nhập khẩu, sau này đỡ phải lặn lội về quê làm giấy tờ". Vì không phải quay lại trường lục tìm tờ chuyển khẩu của mình, nên tôi đồng ý. Và sau vài tháng đợi chờ, chúng tôi đã trở thành người có hộ khẩu trong chính ngôi nhà mình đã bỏ tiền mua 3 năm về trước. Từ đó, những giấy tờ cần chứng minh, chúng tôi đã bớt đi được hơn 90 km khoảng cách vì chỉ việc ra phường.

Thật khó tin là đến năm 2017 này, người dân lập nghiệp ở các thành phố lớn như Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh vẫn còn bị ràng buộc bởi những quy định vô lý về hộ khẩu. Những bức xúc vì sự phiền hà, lạc hậu và tiêu cực trong quản lý hộ khẩu và bức xúc với các chính sách thiếu công bằng đi kèm hộ khẩu đối với cư dân vẫn là đề tài được bàn tán mỗi khi người dân có việc đến cửa công.

Bí thư Thành phố Hồ Chí Minh mới đây bức xúc trước chính sách xét hộ khẩu khi tuyển công chức, viên chức. Đúng là ở Thành phố Hồ Chí Minh, bạn sẽ thường xuyên bắt gặp những dòng đăng tuyển cán bộ với điều kiện "có quốc tịch Việt Nam và có hộ khẩu tại Thành phố Hồ Chí Minh". Bỏ đi được cái "tiêu chí" vốn là rào cản quái gở dành cho nhân tài khắp thế giới này, chắc chắn là một sự tiến bộ.

Nhưng sau đó là gì ? Cái mà ông bí thư nhắc đến - việc tuyển dụng - chỉ là một biểu hiện, một chi tiết của phương pháp quản lý theo hộ khẩu. Còn trường học cho con cái ; còn chứng thực các giấy tờ ; còn rất nhiều chính sách đi kèm với cái hộ khẩu trở thành hàng rào để người ta muốn cống hiến lâu dài cho một thành phố.

Chắc hẳn nhiều người di cư "không hộ khẩu" từng trải qua tình huống gượng gạo phải nhờ anh công an khu vực nơi mình vẫn để hộ khẩu, xác minh giấy tờ (chúng ta thì vốn quá nhiều loại giấy tờ). Trong khi bao nhiêu năm chẳng sống ở quê, anh công an miễn cưỡng đóng dấu và phàn nàn "ông này là ông nào, ở đâu bây giờ về đây xin xác thực".

Công bằng mà nói, một chính quyền muốn thuận tiện trong quản lý và các tác động đi kèm, luôn có nhu cầu quản lý hộ khẩu. Tuy nhiên sự phát triển của khoa học công nghệ và hạ tầng thông tin liệu đã đủ để chúng ta xét lại tất cả các khía cạnh của "sổ hộ khẩu" - thay vì chỉ xét đến vài tình huống bề nổi như đang làm.

Lại Trọng Tình