Người Việt, phần lớn, và hình như đa số người Á Đông cũng thế, không thích ai tham vọng, và quan ngại những người có tham vọng lớn, dù người đó tài giỏi mấy.
Hình minh họa.
Sự hiểu biết hay nhận thức của chúng ta về một chữ, một ý tưởng, hay một khái niệm nào đó, sẽ ảnh hưởng lên cách tiếp cận, cách suy nghĩ, cách đặt vấn đề và cách giải quyết vấn đề của chúng ta.
Tôi tò mò mở một số tự điển ra để tra chữ tham vọng, thì thấy cách hiểu hay nhận thức của người Việt về tham vọng là phần lớn mang đầy tính tiêu cực, như đã nói trên. Kiểu như tham vọng là "lòng ham muốn quá mức, quá tham, cao hơn những gì mình có thể đạt", hay là "lòng ham muốn, mong ước quá lớn, vượt quá xa khả năng thực tế"… Dùng Google để truy tìm thì cũng thấy đa số mang định nghĩa khá tiêu cực hay hạn hẹp.
Phải chăng vì trong mắt họ, những người tham vọng là tham lam, và tham quá cái mức mà họ có khả năng với tới, nên ảo tưởng, nên thường là xấu và gây nhiều ảnh hưởng tiêu cực về sau ? Phải chăng trong các xã hội vẫn còn chịu ảnh hưởng nặng nề của Khổng Giáo, tham vọng là thể hiện cái tôi, cái chủ nghĩa cá nhân "xấu xa", là cái không hề được khuyến khích hoặc chấp nhận trong một tập thể hay một quốc gia như thế ? Phải chăng vì quan niệm như thế nên bất cứ ai có chút tham vọng vươn lên thì đều bị kéo xuống hoặc bị đẩy qua bên ?
Có phải vì thế mà những người có tham vọng trong xã hội đó thường phải dấu kín nó ? Có khi họ phải đóng kịch, phải tỏ vẻ khiêm cung, phải luồn lách suốt một thời gian dài, nhưng trong thâm tâm và thầm kín, họ vẫn có những tham vọng lớn. Những người có tham vọng lớn mà lại sử dụng các phương pháp trí trá nhất để qua mắt bao nhiêu người để trèo lên đến đỉnh cao quyền lực thì lại còn nguy hiểm hơn rất nhiều. Con đường họ phải đi qua để bước lên được đỉnh cao đó khó thể nào cho họ cái nhìn tích cực hay nhân bản để hành động như thế về sau này.
Theo tôi, đã đến lúc chúng ta phải thay đổi nhận thức về tham vọng. Đất nước Việt Nam không thiếu nhân tài, nhưng thiếu những giá trị nền tảng, thiếu những suy nghĩ tích cực và cấp tiến, và thiếu những cơ chế và định chế thích hợp, để khuyến khích, nâng đỡ và hỗ trợ cho những cá nhân có ước mơ, có tầm nhìn và có những tham vọng lớn để trở thành những nhân cách lớn ở tầm quốc gia và quốc tế. Theo tôi thì càng nhiều người càng tham vọng lớn càng tốt cho tình hình đất nước hiện nay.
Tôi mới tình cờ đọc được một chia sẻ của ông Chủ tịch tập đoàn Tôn Hoa Sen Lê Phước Vũ với 1200 sinh viên Cao đẳng năm 2016, trong đó ông có nói về tham vọng, tuy ở khía cạnh tích cực hơn. Ông nói : "Theo tôi, tham lam thuộc về ý nghĩa mang tính cá nhân, tham vọng vì lợi ích của nhiều người, của cộng đồng…", nên "tôi khuyên các bạn hãy là người tham vọng chứ đừng tham lam" [1].
Không rõ các bạn sinh viên Việt Nam này nghĩ gì về lời khuyên của ông Vũ. Tuy mang tính tích cực hơn, như một lời khuyên hơn là một định nghĩa, tôi cho rằng nó không đủ chiều rộng và chiều sâu. Tham lam và tham vọng đều có thể mang tính cá nhân, tập thể hay cộng đồng. Nhưng tập thể, cộng đồng, hay ngay cả quốc gia, cũng do một số cá nhân lãnh đạo, và khi họ lại độc tôn, độc quyền và độc tài, cái tham lam hay tham vọng được thể hiện chưa hẳn là sự tổng hợp của các cá nhân trong tập thể đó là phần chính là sự phản ảnh của những cá nhân đó nhiều hơn. Tập Cận Bình và phe diều hâu trong Đảng cộng sản Trung Quốc với giấc mộng bá quyền hiện nay là một thí dụ [2].
Trong khi đó, định nghĩa "ambition" trong tự điển tiếng Anh như Oxford, chẳng hạn, là "một ham muốn mạnh mẽ để làm hoặc để đạt một cái gì đó", hoặc "ham muốn và quyết tâm để đạt được sự thành công". Đi xa hơn, các nhà tâm lý học định nghĩa tham vọng là "thứ nhất, ham muốn thành công, và thứ hai, động cơ và quyết tâm để phấn đấu đạt được ngay cả khi đối mặt với nghịch cảnh và thất bại" [3]. Thời cổ Hy Lạp, các triết gia Plato hay Aristotle cũng đã bàn nhiều về những đề tài này. Tất nhiên vẫn có người nghĩ tham vọng là một hình thức tham lam, cho cá nhân nhiều hơn cho cái tốt của số đông. Trước thế kỷ 16, nó được xem như những tính xấu cùng với tự hào/phụ (pride), kiêu căng, hư vinh, những điều không thích hợp đối với vinh dự [4]. Nhưng cái suy nghĩ của thời nay, nhất là của các nước dân chủ tiến bộ, đã thay đổi hoàn toàn quan niệm về tham vọng.
Xã hội Tây phương nói riêng, và mọi xã hội/văn hóa nói chung, phát triển vững ổn nhờ đại đa số cá nhân trong xã hội đó phấn đấu, và tham vọng. Một xã hội mà càng có nhiều cá nhân có tham vọng lớn, được xã hội đó khuyến khích và hỗ trợ, thì sự vận động và chuyển động của xã hội càng mạnh mẽ. Ngược lại khi người dân thiếu động cơ, thiếu tham vọng để vươn lên, cho mình hoặc cho tập thể mình phục vụ, thì đó là điều rất đáng quan ngại.
Trong xã hội phát triển lành mạnh, những người có tham vọng lớn thường vì nhiều nguyên do hay động cơ khác nhau. Trên hết là cho bản thân họ, với hoài bão để chiếm một địa vị, một danh vọng, một chỗ đứng, hay vì quyền lợi, quyền lực (hay ảnh hưởng) nào đó, cho mình và/hoặc để thay đổi xã hội. Cũng có người có tham vọng cho để mang lại những giá trị cao cả nào đó, như tự do, dân chủ và nhân quyền. Cũng có người có tham vọng lớn vì công lý, vì công bằng xã hội, vì môi trường sống, vì thương yêu thú vật v.v… Adam Smith, cha đẻ của chủ nghĩa tư bản, cho tư lợi (self-interest) là động cơ lớn nhất trong hoạt động kinh tế. Tuy không phải động cơ nào cũng ích kỷ, tính toán, nhưng điều rõ ràng là người có tham vọng lớn thường nghĩ đến những mục tiêu cụ thể để họ nhắm đến và quyết tâm thực hiện để mang lại quyền lợi, quyền lực hay tiếng tăm cho chính mình cũng như làm hãnh diện cho gia đình mình, tập thể mình, quốc gia mình.
Hầu hết những người có tham vọng cao, dù cho chính cá nhân họ, vẫn có tinh thần xã hội, cộng đồng, quốc gia rất cao. Bởi họ hiểu rất rõ rằng không bảo vệ nền tảng chung, nguyên tắc chung, giá trị chung, thì mọi thứ đều có thể bị đảo ngược, và họ sẽ không thể đứng vững lâu dài. Nói khác đi, ngay cả khi họ ra sức bảo vệ cái chung, đó là vì họ muốn bảo vệ cái riêng, cái không gian và quyền lợi riêng của họ.
Suy nghĩ như thế không có gì sai trái hay tiêu cực, mà ngược lại, xã hội Hoa Kỳ hay Úc đều vận hành như thế. Và hầu như các quốc gia dân chủ tiến bộ đều vận hành như thế (ngoại lệ có lẽ là Nhật Bản, phần nào đó, có các đặc tính văn hóa rất khác). Từ nhỏ đến lớn, từ mọi địa hạt như giáo dục, thể thao, nghệ thuật, chính trị, lãnh đạo, v.v… đều được khuyến khích như thế. Mọi người, kể cả các sinh viên học sinh từ khi còn nhỏ, đều được khuyến khích có nhiều tham vọng và bày tỏ nó qua hành động cụ thể của mình [5].
Có một điều lạ. Ở những xã hội mà suốt ngày cứ đòi hỏi người khác bỏ đi cái tôi, phải phục vụ tập thể, cộng đồng và đất nước, hay phải yêu nước v.v… thì cái xã hội đó không những không tiến bộ mà còn chậm tiến, độc đoán, độc tài. Nó còn tạo cơ hội và môi trường cho bao nhiêu những cá nhân tham nhũng và ích kỷ ngồi trên đầu trên cổ người dân.
Theo tôi thì đất nước Việt Nam hiện nay cần rất nhiều cá nhân tham vọng lớn. Tốt cho cá nhân, cho tập thể, thì cũng sẽ tốt cho cộng đồng, cho đất nước. Không có ước mơ, hoài bão, ham muốn thay đổi xã hội mà cứ chấp nhận hiện tại, dù hiện tại có hoàn hảo mấy đi chăng nữa, thì xã hội đó không thể tiến được. Trong khi đó cái hiện thực xã hội Việt Nam có quá nhiều vấn đề.
Sự vận động không ngừng của xã hội, cũng như sự thay đổi do các tác động bên ngoài về mặt kinh tế/thương mại, ngoại giao, chính trị quốc tế, đặc biệt là do tác động của cuộc cách mạng công nghệ bốn, và những thử thách cũng như cơ hội lớn lao do những thay đổi này tạo ra, cho thấy nhu cầu cấp thiết cho một thế hệ lãnh đạo mới có viễn kiến và tài năng để lèo lái con thuyền quốc gia. Thay vì sợ hay quan ngại những người có tham vọng lớn, cái tư duy chiếm đa số hiện nay, thì nên khuyến khích mọi người trong xã hội có những tham vọng lớn. Vấn đề lo ngại họ trở thành độc đoán, độc tài hay chỉ biết lo cho quyền lực/lợi của mình là điều không cần thiết. Bởi tâm lý lo ngại không giải quyết được điều gì mà chỉ cản trở sự vươn lên một cách tích cực và bình thường của xã hội.
Tại các quốc gia dân chủ, các cơ quan nhà nước, các định chế chính phủ cũng như phi chính phủ, các doanh nghiệp tư và công, và các thành phần xã hội dân sự, hầu như đều có một số giá trị chung nào đó cũng như các nguyên tắc đạo đức và hành xử (code of conduct/ behaviour or ethics) để tất cả tôn trọng và noi theo. Tất nhiên các nguyên tắc và giá trị chung này đều phải hợp hiến và hợp pháp. Một cá nhân nào đó, dù tham vọng đến mấy và đạt đỉnh cao mấy, cũng không thể tồn tại nếu tiếp tục có những hành xử vi phạm đến các nguyên tắc và giá trị như thế, trừ phi cơ chế đó bị hư hỏng toàn bộ, điều mà rất hiếm khi xảy ra trong nền dân chủ pháp trị. Nói tóm lại, điều cần thiết là làm sao các hiến pháp, luật pháp và cơ chế vận hành của guồng máy xã hội đó được thiết kế một cách hiệu quả để ngăn ngừa sự lợi dụng hay lạm dụng của bất cứ một cá nhân hay tập thể/đoàn nào không xảy ra. Để người ta không trở thành độc quyền (monopoly) trong một lĩnh vực nào đó, chẳng hạn như truyền thông, hoặc không độc tài, chẳng hạn như chính trị.
Thay vì kìm hãm sự phát triển cần thiết và tự nhiên của mọi người, nhất là những người có tài, đam mê và ham muốn mãnh liệt để vươn lên tầm cao của đất nước và của thế giới, đã đến lúc phần lớn người Việt cần phải thay đổi quan niệm về tham vọng để đất nước có thể có những cá nhân và những lãnh đạo thật sự tài năng để phục vụ tối đa trong khả năng và vai trò mà họ có thể đóng góp hiệu quả nhất. Mọi thay đổi, trước hết, phải đến bằng ý thức, tư duy, rồi mới đi đến các hành động thiết thực khác để xây dựng một văn hóa tích cực hầu mang lại kết quả tốt đẹp lâu dài.
Úc Châu, 06/08/2018
Phạm Phú Khải
Nguồn : VOA, 06/08/2018
Tài liệu tham khảo :
1. Bài phát biểu của Chủ tịch tập đoàn Tôn Hoa Sen : "Hãy là người tham vọng chứ đừng tham lam", FPT Polytechnique, 21/09/2016.
2. Michael Pillsbury, "The Hundred Year Marathon", Henry Holt and Company, February 2015.
3. Neel Burton, "Is Ambition Good or Bad ? ", Psychology Today, 16 November 2016.
4. Liah Greenfeld, "Modern Emotions : Aspiration and Ambition ", Psychology Today, 28 April 2013.
5. Hilary Levey Friedman, "Measuring Ambition in Today’s Youth ", Psychology Today, 3 July 2013.