Tháng Giêng Đen 1991 : Nổ súng Vilnius làm tan vỡ Liên Xô (BBC, 03/04/2019)
Hôm 27/03/2019, tòa án Lithuania ra bản án 10 năm tù với Nguyên soái Dmitry Yazov, 94 tuổi, vì vụ tấn công đầu năm 1991 ở Vilnius.
Trong cuộc tấn công vào đài truyền hình Vilnius tháng 1/1991, đa số nạn nhân bị bắn chết hoặc bị xe bọc thép chèn chết
Bị xử khiếm diện nhưng tên tuổi ông Yazov và trên 60 công dân Nga, Belarus và Ukraine bị kết án gây "tội ác chiến tranh" nhắc lại tháng Giêng Đen 1991.
Đây cũng là sự kiện đảng cộng sản Lithuania chọn cách đứng về phía người dân nước họ, công khai phản đối người Nga và chế độ Liên Xô.
Liên Xô, từ lãnh đạo cao nhất là Mikhail Gorbachev, đã đánh giá sai xu hướng dân tộc dâng lên ở vùng Baltic và ra nhiều quyết định sai lầm, làm tình hình xấu đi.
Xu hướng dân tộc chủ nghĩa, bác bỏ cộng sản từ Lithuania đã lan ra hai nước cộng hòa vùng Baltic khác là Estonia và Latvia, rồi tới các khu vực khác của Liên Xô.
Lithuania đi đầu tách khỏi Liên Xô
Ngay từ cuối thập niên 1980, ở cộng hòa Lithuania đã nổi lên ý tưởng đòi độc lập khỏi Liên Xô.
Tháng 5/1989, cùng thời gian Ba Lan chuẩn bị Hội nghị Bàn tròn để chia sẻ quyền lực giữa Công đoàn Đoàn kết và Đảng Công nhân Thống nhất (cộng sản), Quốc hội Lithuania ra nghị quyết rằng mọi quyết định của Moscow chỉ có hiệu lực ở Lithuania sau khi được nghị viện nước này phê chuẩn.
Về nguyên tắc, đây chỉ là một động tác pháp lý nhằm nêu bật tính "hợp hiến" và vì dân của các quyết định cấp liên bang đối với nước cộng hòa thành viên.
Nhưng trên thực tế, đây là cách Lithuania, vẫn do đảng cộng sản địa phương lãnh đạo, khẳng định quyền của họ, và tách xa Liên Xô.
Sang tháng 3/1990, vẫn quốc hội Lithuania ra nghị quyết coi việc sáp nhập Lithuania vào Liên Xô năm 1940 là "phi pháp".
Cộng hòa Xô-viết Lithuania, về danh nghĩa vẫn thuộc Liên Xô, nay coi họ là quốc gia kế thừa nền cộng hòa dân chủ tư sản từ thập niên 1920.
Phản ứng của Mikhail Gorbachev là đe dọa và bao vây.
Liên Xô ra lệnh cấm vận kinh tế Lithuania và Gorbachev đe dọa sẽ sáp nhập cảng Klaipeda của Lithuania vào đặc khu Kaliningrad của Nga nằm bên bờ Baltic.
Lệnh bao vây, chặn nguồn cung ứng dầu hỏa, khí đốt và thực phẩm của Liên Xô khiến kinh tế Lithuania điêu đứng, giá cả tăng vọt.
Mùa hè năm 1990, Stanislovas Žemaitis, công nhân từ thành phố Kaunas, đến Quảng trường Đỏ ở Moscow để tự thiêu phản đối Liên Xô "áp bức quê hương Lithuania" của ông.
Hai đảng cộng sản ở Vilnius và Moscow đàm phán để tháo gỡ khủng hoảng và Lithuania đồng ý tạm treo Nghị quyết Độc lập để Liên Xô bỏ cấm vận.
Tuy nhiên, quan hệ hai bên trở nên rất tồi tệ và chính các thành viên cao cấp nhất của đảng cộng sản Lithuania cảm thấy Liên Xô kiên quyết đường lối "đế quốc" nên đã quyết tâm đi theo con đường dân tộc và kêu gọi sự ủng hộ quốc tế.
Trong làn sóng dân tộc chủ nghĩa đòi tự quyết dâng lên ở vùng Baltic, Liên Xô, mà thực tế là nước Nga, chỉ còn có thể trông cậy vào nhóm dân chúng và cán bộ nói tiếng Nga.
Tháng Giêng 1991, người nói tiếng Nga ở Lithuania tổ chức biểu tình đòi ban lãnh đạo nước cộng hòa, mà tất cả là người Lithuania, phải từ chức.
Trong số người biểu tình có cả các công nhân Nga đến từ vùng khác cùng các đảng viên cộng sản Liên Xô.
Người dân Lithuania trong lễ tưởng niệm nạn nhân bị Hồng quân Liên Xô giết chết tại Vilnius đầu năm 1991
Ngày 11/01, ông Gorbachev yêu cầu ban lãnh đạo Lithuania "rút lại mọi tuyên bố vi hiến" về nền độc lập của nước cộng hòa nhỏ bé, 3,7 triệu dân.
Tổng bí thư Mikhail Gorbachev đón Chủ tịch Giang Trạch Dân tại Moscow năm 1991. Người mặc quân phục ở bìa phải chính là Nguyên soái Dmitry Yazov, và người đứng giữa, vỗ tay là Phó Chủ tịch Liên Xô Gennady Yanaev, kẻ chủ mưu làm cuộc đảo chính chống lại Gorbachev tháng 8/1991
Đáp lại, các đảng viên cộng sản Lithuania lập ra Hội đồng Cứu quốc để thay thế Quốc hội (tức Hội đồng Tối cao nước cộng hòa, theo mô hình Liên Xô).
Nguyên soái Dmitry Yazov, Bộ trưởng Quốc phòng Liên Xô, và đại tá KGB Mikhail Golatov đóng tại Lithuania, ra lệnh bao vây mọi cơ quan nhà nước Lithuania.
Nhưng phe độc lập vẫn làm chủ các đài truyền hình ở Vilnius và Kaunas.
Họ kêu gọi những ai biết ngoại ngữ xung phong đến soạn bản tin tiếng Anh, Pháp, các tiếng Bắc Âu để phát ra cho thế giới biết về tình hình Lithuania.
Đêm 12 sang ngày 13/01, đặc nhiệm Liên Xô tấn công tháp truyền hình Vilnius, làm chết 14 người và khiến hàng trăm người bị thương.
Người Lithuania gọi đây là Chủ Nhật Đẫm Máu, và phát lời kêu gọi thế giới ủng hộ họ.
Bản tin của Lithuania đầu tiên từ kênh truyền hình vẫn còn do phái độc lập kiểm soát ở Kaunas được một đài Thụy Điển đón nhận và phát lại.
Sau đó, các nước Bắc Âu như Na Uy, và quốc gia Ba Lan láng giềng - vẫn còn là xã hội chủ nghĩa - cũng lên tiếng yêu cầu Liên Xô chấm dứt đàn áp ở Lithuania.
Cuộc tấn công vào đài truyền hình Vilnius làm sứt mẻ hình ảnh "thân thiện" mà Mikhail Gorbachev gây dựng ở Phương Tây thời Mở cửa.
Sau này, ông Gorbachev bác bỏ lời nói rằng ông ra lệnh cho quân đội đánh vào đài truyền hình Vilnius.
Nhưng các sử gia không tin điều này vì thật khó có chuyện quân đội Liên Xô tự ý có hành động nghiêm trọng như thế mà thiếu sự ủng hộ của lãnh đạo Đảng.
Chưa kể ngay sau sự kiện Vilnius, nguyên soái Yazov được Tổng bí thư Gorbachev ngợi khen và tiếp tục ra quân tấn công người biểu tình ở Baku, Azerbaijan.
Vụ nổ súng ở Vilnius không làm cho người Lithuania nhụt chí.
Hàng vạn dân đã tràn ra phố, tuần hành và trực đêm bảo vệ các cơ quan chính quyền.
Một cuộc khủng hoảng tựa như Budapest năm 1956 và Prague 1968 có thể bùng ra bất cứ lúc nào nếu Moscow tiếp tục dùng biện pháp quân sự.
Cuối cùng thì Liên Xô đành nhượng bộ.
Ngày 31/01/1991, Liên Xô ký lại hiệp ước quốc tế với Lithuania, công nhận nước này độc lập.
Chỉ vài ngày sau, vào 4/02, Iceland là quốc gia đầu tiên trên thế giới công nhận Lithuania và lập quan hệ ngoại giao với Vilnius.
Cũng trong tháng 2/1991, trưng cầu dân ý tại Lithuania ghi nhận 90,7% cử tri chọn độc lập.
Nữ tổng thống Dalia Grybauskaite của Lithuania nói về vụ xử nguyên soái Liên Xô Dmitry Yazov : "Những kẻ có tội cuối cùng đã bị nêu tên vì giết người dân chỉ biểu tình hòa bình đòi tự do"
Lithuania trở thành cộng hòa đầu tiên thuộc Liên Xô chọn độc lập, mở đường cho hay láng giềng Baltic là Latvia và Estonia tuyên bố độc lập vào tháng 8 năm đó.
Khủng hoảng sau đó diễn ra tại chính nước Nga với Bè lũ Tám tên (Gang of Eight) do Phó Chủ tịch Liên Xô Gennady Yanaev chủ mưu, làm cuộc đảo chính bất thành chống lại Gorbachev.
Nhưng tình thế đã khiến Tổng bí thư Gorbachev từ chức và đến ngày 26/12, Liên Xô tự giải thể.
Thành công trong hội nhập Châu Âu
Sau khi Lithuania thông qua hiến pháp mới năm 1992, khôi phục các nguyên tắc dân chủ và tam quyền phân lập, nước này tiến nhanh trên con đường hội nhập Châu Âu.
Đảng Cộng sản Lithuania đổi tên thành Đảng Lao động Dân chủ, và giành nhiều ghế hơn cả đảng Sajudis trong cuộc bầu cử đầu tiên năm, và họ đã lập chính phủ liên minh.
Một điều đáng chú ý là dân số Lithuania giảm đi nhiều sau khi tách khỏi Liên Xô vì một số đông người Nga rời nước này.
Hiện Lithuania có 2,8 triệu dân, so với 3,7 triệu năm 1991.
Năm 1993, Lithuania gia nhập Hội đồng Châu Âu và dùng lại đồng tiền litas.
Quân đội Liên Xô rút khỏi Lithuania và sự kiểm soát gián tiếp của Nga hoàn toàn chấm dứt.
Năm 2004, Lithuania cùng 9 nước Đông Âu gia nhập EU.
Lithuania hiện cũng là thành viên Nato.
Nay đã dùng đồng euro, Lithuania sau khi tách khỏi Liên Xô có tăng trưởng kinh tế đều, và đạt thành tích ngoại mục.
Thu nhập bình quân đầu dân tăng từ 2800 USD năm 1990 lên gần 19 nghìn năm 2018.
**********************
Nguyên soái Liên Xô Dmitry Yazov hai lần ra tòa vẫn được Putin ưu ái (BBC, 01/04/2019)
Không chỉ bị tòa án Lithuania xử tù vắng mặt vì vụ bắn giết ở Vilnius năm 1991, Nguyên soái Liên Xô Dimitry Yazov còn từng bị xử vì đảo chính chống Moscow.
Ông Dmitry Yazov, công dân Nga, bị xử khiếm diện 10 năm tù giam
Hôm 27/03/2019, tòa án Lithuania ra bản án 10 năm tù giam với Nguyên soái Dmitry Yazov, 94 tuổi.
Nhưng bộ trưởng Quốc phòng cuối cùng của Liên Xô không có mặt tại tòa.
Lithuania đóng lại phiên tòa kéo dài xử 67 cựu sĩ quan quân đội Liên Xô và KGB với các bản án từ bốn đến 14 năm cho các bị cáo.
Họ hiện là công dân Nga, Belarus, Ukraine và chỉ có hai người bị bắt đưa ra trước phiên tòa tại Lithuania.
Ngày 13/01/1991, quân đội Liên Xô tấn công vào đài truyền hình ở thủ đô Cộng hòa Lithuania, khi đó thuộc Liên Xô, và bắn chết 14 người, làm bị thương 700 người.
Vào thời gian đó, Moscow ra tay ngăn chặn làn sóng độc lập của các nước cộng hòa vùng Baltic muốn tách khỏi Liên Xô.
Đây không phải là lần đổ máu duy nhất xảy ra khi Liên Xô trên đà tan rã.
Cuộc tấn công của quân đội Liên Xô tại Baku, Azerbaijan cũng làm gần 100 người Azerbajian thiệt mạng.
Ông Yazov là bộ trưởng quốc phòng và đã ra lệnh tấn công ở cả Vilnius và Baku trong tháng Giêng Đen năm 1991.
Nay, ông bị tòa Lithuania, quốc gia đã độc lập và là thành viên EU, xử "tội ác chiến tranh và chống nhân loại".
Một cựu đại tá KGB, Mikhail Golovatov, cũng bị xử 12 năm tù khiếm diện trong phiên tòa.
Cả hai ông Golovatov và Yazov đều là công dân Nga và sống tại Nga.
Moscow đã lên án phiên tòa, cho đó là "xuyên tạc lịch sử" và từ chối dẫn độ hai ông Yazov và Golovatov cùng những người khác.
Ở Nga, nguyên soái Yazov là nhân vật được tổng thống Vladimir Putin đề cao, trao tặng huân huy chương.
Nhưng nhân vật này cũng từng bị tòa Nga xử tù.
Nhân vật thuộc phái cứng rắn
Sinh năm 1923 ở Omsk, vùng Siberia, ông Dmitry Yazov nổi tiếng là nhân vật cứng rắn, bảo thủ.
Theo binh nghiệp từ hồi trẻ và từng bị thương trong Thế Chiến 2, ông được cử sang Cuba giúp chế độ Fidel Castro ngay sau khi họ nắm quyền năm 1959.
Là chuyên gia quân sự tại Cuba, ông giúp Havana đào tạo sĩ quan quân đội, và sau về Liên Xô, làm tư lệnh quân khu ở Trung Á.
Ông cũng làm chỉ huy một đơn vị quân Liên Xô ở Tiệp Khắc sau biến cố 1968.
Trong thời gian Liên Xô xâm lăng Afghanistan, ông được cử sang làm chỉ huy và năm 1987, về nước nhậm chức bộ trưởng quốc phòng.
Là một trong số nguyên soái được phong chức cuối cùng của Liên Xô (năm 1990), ông đại diện cho phái bảo thủ trong lực lượng vũ trang Liên Xô.
Tháng 8/1991, ông đứng về phe đảo chính định lật đổ Chủ tịch Mikhail Gorbachev.
Là thành viên Hội đồng Cứu quốc, ông đứng vị trí thứ 54, sau phó chủ tịch nước Gennady Yanayev, thủ tướng Valentin Pavlov và lãnh đạo KGB Vladimir Kryuchkov.
Cuộc đảo chính thất bại, không cứu được sự tan rã của Liên Xô, và ông Yazov bị xử thời Boris Yeltsin cùng bảy người khác tội 'phản quốc'.
Ông bị giam cho đến năm 1993, và sang năm 1994, ông được tổng thống Yeltsin ân xá sau khi có nghị quyết của Viện Duma.
Yazov là nguyên soái duy nhất của chế độ Xô Viết không được phong danh hiệu Anh hùng Liên Xô.
Xe tăng chiếm khu vực gần Cổng Spassky Gate (trái), lối vào Điện Kremlin và Thánh đường St. Basil's hôm 19/8/1991 sau cuộc đảo chính nhằm lật đổ ông Gorbachev. Cuộc đảo chính thất bại vào chiều 21/8 khi Bộ Quốc phòng ra lệnh cho lính rút khỏi Moscow
Tuy thế, ông được tổng thống Putin tới thăm và chúc sinh nhật 90 tuổi, và trao huân chương công trạng "vì tấm gương ái quốc cho các thế hệ trẻ" ở Nga.
Tin mới nhất cho hay Điện Kremlin gọi phiên tòa ở Lithuania là "phi pháp".