Tham nhũng và Nga, "thù trong giặc ngoài" của Ukraine
Minh Anh, RFI, 26/01/2023
Ngay giữa cuộc chiến chống quân Nga xâm lược, và ngay trong lúc đang vận động phương Tây hỗ trợ các loại vũ khí hạng nặng, tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đối mặt với vụ tai tiếng tham nhũng làm lung lay thượng tầng lãnh đạo. Nhiều quan chức cao cấp có liên quan, trong đó có thứ trưởng quốc phòng, đã phải từ chức hay bị bãi nhiệm.
Nhân viên cơ quan chống tham nhũng NABU của Ukraine và số tiền tham nhũng tịch thu được ngày 23/01/2023. AFP
Tai tiếng xảy ra vào lúc quân đội Ukraine đang gặp khó khăn trên chiến trường phía Đông, thừa nhận thất bại ở mặt trận Soledar và có nguy cơ mất cả vùng Bakhmut. Trong bối cảnh này, tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky ngay từ tối thứ Hai 23/01 đã phải tìm cách "dập lửa" khi thông báo cải tổ nội các, thay đổi nhiều lãnh đạo vùng. Nhà chính trị học Oleksij Holobutskyi, trả lời đài RFI từ Kiev, trước hết nhận định :
"Các thống đốc bị sa thải được coi là cực kỳ kém hiệu quả, đặc biệt là ở các khu vực gần tiền tuyến. Chúng ta đang bước vào một năm có lẽ sẽ là năm khó khăn nhất, khó khăn hơn trong mọi trường hợp so với năm 2022 (…). Trong khi ngày nay, các chính trị gia, công chức và người dân bắt đầu nhận ra rằng chiến tranh sẽ còn kéo dài, ít nhất là một năm, và các biện pháp phải được thực hiện để đảm bảo cuộc sống tiếp tục diễn ra bình thường nhất có thể. Chiến tranh, ngoài những mất mát, tàn phá mà nó mang lại, còn là cơ hội để giải quyết một số việc nhanh chóng, hiệu quả hơn và để làm được điều đó, nhất định phải có thay đổi nhân sự".
Tham nhũng : Căn bệnh trầm kha ở Ukraine
Thế nhưng, giới quan sát từ nhiều năm qua luôn cảnh báo về nạn tham nhũng ở Ukraine, một vấn nạn trầm kha ngay từ ngày đất nước giành độc lập năm 1991. Đây cũng chính là rào cản lớn cho việc Ukraine gia nhập Liên Hiệp Châu Âu và Liên minh Quân sự Bắc Đại Tây Dương – NATO. Trong quá trình vận động tranh cử tổng thống năm 2019, Volodymyr Zelensky, khi đó còn là một diễn viên hài, đã chủ trương đàm phán với Nga và chống tham nhũng là những ưu tiên.
Trước khi chiến tranh nổ ra, Ukraine đứng hàng thứ ba trong số các quốc gia tham nhũng nhất tại Châu Âu, chỉ sau Nga và quốc gia đầu bảng là Azerbaijan. Trên bình diện quốc tế, Ukraine đứng hạng thứ 122/180 theo như đánh giá của tổ chức Minh bạch quốc tế (Transparency International) năm 2021.
Cũng trong năm 2021, Thẩm kế viện Liên Hiệp Châu Âu (CCE) – cơ quan được cho là "người gác cổng tài chính của EU" – trong một báo cáo có tiêu đề "Giảm thiểu đại nạn tham nhũng ở Ukraine" lấy làm tiếc rằng hành động của Liên Âu hỗ trợ các chương trình cải cách tại Ukraine là vô hiệu quả về mặt chống tham nhũng.
Định chế giám sát tài chính này cho biết hàng chục tỷ euro tài trợ đã bị "bốc hơi" mỗi năm vì nạn tham nhũng, những dòng vốn bất chính và nạn rửa tiền. Tình trạng này đã cản trở sự cạnh tranh, phát triển và làm tổn hại đến tiến trình dân chủ hóa Ukraine, theo như ghi nhận của CCE.
Với gần 45 triệu dân và một diện tích rộng hơn 603 ngàn km², Ukraine chiếm những vị trí hàng đầu thế giới về sản xuất nông nghiệp (hướng dương, lúa mì, ngô, khoai tây…) và nắm giữ đến 5% nguồn tài nguyên khoáng sản của hành tinh chúng ta. Nhưng có một nghịch lý là mức thu nhập bình quân đầu người ở Ukraine vẫn còn rất thấp, chỉ nhỉnh hơn của Algeria, Tunisia hay Philippines, nhưng thua xa nhiều nước lân cận, trong khu vực như Nga hay Thổ Nhĩ Kỳ.
Gần 70% những người về hưu Ukraine chỉ nhận được một khoản trợ cấp chưa tới 116 euro mỗi tháng. Phủ Cao ủy Nhân quyền Liên Hiệp Quốc còn lưu ý thêm rằng, do sắc lệnh từ chính phủ Ukraine, kể từ tháng 12/2014, khoảng 560 ngàn người về hưu sinh sống ở những nước cộng hòa ly khai thân Nga ở Donbass không còn được cấp lương hưu, và rơi vào tình trạng khốn khổ.
Ukraine : Miếng mồi ngon cho các nhà tài phiệt
Ana Pouvreau, chuyên gia về Nga và Thổ Nhĩ Kỳ, trường đại học Paris IV – Sorbonne, trên trang mạng tạp chí Conflit của Pháp hồi tháng 6/2022 từng nhận xét, giống như Nga và nhiều nước Cộng hòa Liên Xô cũ khác, Ukraine đã biến thành "miếng mồi ngon" cho một số ít cá nhân săn lùng từ đầu những năm 1990. Những người này độc chiếm một cách gian lận các loại nguyên liệu thô và nhiều ngành công nghiệp trong khuôn khổ quá trình tư hữu hóa tài sản nhà nước.
Vào năm 2012, nhà tội phạm học người Pháp Alain Bauer, trước hiện tượng một nhóm người thân cận với bộ máy quyền lực ở Nga chiếm đoạt tài sản nhà nước, từng phân tích rằng "Những ông trùm mới này giờ được biết đến dưới tên gọi những nhà tài phiệt". Quan sát này cũng tương tự đối với Ukraine.
Ông John Lough, nhà nghiên cứu thuộc Chương trình Nga và Á-Âu (Russia and Eurasia Programme), Chatham House, cách nay 5 năm đã mô tả hiện tượng tham nhũng tại Ukraine hoành hành như sau.
"Ukraine có một vấn đề mà người ta có thể thấy ở nhiều nước trên thế giới, đó là một trật tự xã hội có tiếp cận hạn chế (với quyền lực chính trị và các cơ hội kinh tế). Một số đông người trong giới tinh hoa quyền lực chi tiền trong một số trường hợp để bảo vệ các lợi ích của họ, hay để bảo đảm rằng có ai đó ở Nghị Viện che chở cho các lợi ích của mình.
Đây là một vòng lẩn quẩn, vì điều đó có nghĩa là chính phủ vận hành kém hiệu quả. Thật khó mà thu hút đầu tư vào đất nước không có luật pháp và người dân thì thất vọng vì đôi khi gặp khó khăn trong các dịch vụ hành chính công như thi lấy bằng lái xe, hoặc xin hộ chiếu, hoặc những việc tương tự. Xã hội đã quen với việc trả tiền đút lót cho một số dịch vụ này và hệ thống không vận hành vì lợi ích của công dân".
Zelensky "dọn nhà" để nhận chi viện phương Tây
Đó có lẽ còn là tàn dư của thời Xô Viết. Nhà báo Sophie Lambroschini trong một bài viết về hệ thống tài phiệt ở Ukraine từng nhận địnhv : "Sự ổn định của chế độ chính trị Ukraine được dựa trên một sự cân bằng tạm bợ : Mối tương quan lực lượng giữa vài phe chính trị - kinh tế có thế lực, được sản sinh ra từ sự yếu kém của Nhà nước non trẻ Ukraine sau khi Liên Xô tan rã năm 1991".
Từ khi độc lập, các nhà lãnh đạo Ukraine cũng chính là các nhà tài phiệt, như trường hợp cựu tổng thống Petro Porochenko, đứng đầu một đế chế thương mại mà trị giá tài sản ước tính lên đến 1,7 tỷ đô la. Có liên quan đến nhiều vụ tai tiếng tài chính, Porochenko bị buộc tội phản quốc, vì vẫn duy trì các mối quan hệ thương mại với phe ly khai thân Nga ở vùng Donbass giai đoạn 2014-2015. Tuy vẫn được tự do, ông bị cấm rời lãnh thổ Ukraine.
Nhật báo điều tra Kyiv Post, mà từ năm 1995 thường xuyên đối mặt với những lời đe dọa, trước cuộc chiến năm 2022 đã đăng một loạt bài điều tra về vai trò độc hại của giới tài phiệt Ukraine với nền kinh tế đất nước. Tổng thống Zelensky và đảng "Người đầy tớ của Nhân dân" của ông cũng không là một ngoại lệ.
Tên của nguyên thủ Ukraine đã được nêu trong vụ tai tiếng Pandora Papers, một cuộc điều tra do Hiệp hội các Nhà báo Điều tra Quốc tế (CIJI) tiến hành về nạn gian lận và trốn thuế trên toàn cầu. Giống như Petro Porochenko, đối thủ tranh cử tổng thống năm 2019, ông Zelensky dường như cũng cất giấu khối tài sản to lớn của mình tại nhiều thiên đường thuế, trước khi chuyển cổ phần của ông cho vị cố vấn Serhiy Shefir.
Giờ đây trong bối cảnh chiến tranh chưa biết hồi nào kết thúc, Ukraine hơn bao giờ hết rất cần đến nguồn viện trợ tài chính và quân sự để đánh đuổi quân Nga xâm lược. Trước những chỉ trích cho rằng nỗ lực cải cách hệ thống tư pháp và chống tham nhũng được tiến hành từ năm 2014 là quá chậm chạp, kém hiệu quả, tổng thống Ukraine giờ buộc phải nhanh chóng cải tổ nội các, một hình thức đưa ra các cam kết với phương Tây để đổi lấy hàng tỷ đô la viện trợ, theo như phân tích của nhà chính trị học Oleksij Holobutskyi với đài RFI :
"Tất cả các lãnh đạo phương Tây đến gặp Zelensky đều khuyên ông hoặc thậm chí yêu cầu ông phải chống tham nhũng. Năm tới, sẽ có cuộc bầu cử tổng thống ở Hoa Kỳ. Còn ở Đức, tình hình chính trị cũng không mấy dễ dàng. Việc ông Olaf Scholz băn khoăn về vấn đề cung cấp xe tăng không phải là vô cớ, bởi vì ở Đức cũng như ở Mỹ, không phải ai cũng ủng hộ việc chuyển giao thiết bị hạng nặng cho Ukraine.
Ở Mỹ, Ukraine thậm chí còn là chủ đề gây tranh cãi giữa các đảng. Nếu ông Biden quyết định ra tranh cử thêm một nhiệm kỳ, ngoài những thắng lợi trong cuộc chiến, tổng thống Mỹ cũng sẽ phải có được những tiến bộ trong cuộc chiến chống tham nhũng ở Ukraine, bởi vì chủ đề này thường xuyên được đảng Cộng Hòa nêu ra.
Joe Biden không muốn bị quy trách nhiệm là đã chi những khoản tiền lớn trong khi tham nhũng, trộm cắp, tình trạng kém hiệu quả và thiếu năng lực tiếp tục lan tràn. Kiev phải chứng tỏ là họ đang cố gắng chống lại điều này và đang nỗ lực thay đổi tình hình".
Minh Anh
************************
Ukraine : Zelensky gạt bỏ các quan chức tham nhũng để lấy lại uy tín
Thanh Phương, RFI, 25/01/2023
Lần đầu tiên kể từ khi nổ ra chiến tranh, các vụ tai tiếng tham nhũng liên quan đến nhiều quan chức cấp cao Ukraine đã làm suy yếu vị thế của tổng thống Volodymyr Zelensky, buộc ông phải tiến hành một cuộc thanh trừng để làm trong sạch bộ máy cầm quyền vào lúc mà Kiev đang hối thúc các nước phương Tây gia tăng viện trợ quân sự để chống quân xâm lược Nga.
Thứ trưởng quốc phòng Ukraine Vlacheslav Shapovalov tại Kiev (Ukraine). Đậy là một nhận vật quan trọng bị cách chức ngày 24/01/2023 vì tình nghi tham nhũng. AP
Từ Chủ nhật 22/01 cho đến hôm qua, 24/01/2023, một loạt quan chức cao cấp có dính líu đến vụ tham nhũng đã bị cách chức hoặc buộc phải từ chức, bao gồm 5 thống đốc vùng, 4 thứ trưởng và hai lãnh đạo một cơ quan chính phủ, cùng với phó chánh văn phòng tổng thống và phó chưởng lý.
Điều đáng nói là, trong số các vụ tai tiếng tham nhũng, có một vụ liên quan đến quân đội. Cụ thể, bộ quốc phòng Ukraine bị tố là đã ký một hợp đồng trị giá 330 triệu euro mua lương thực cho binh lính với giá cao hơn gấp từ 2 đến 3 lần so với giá thị trường. Cho nên hôm qua, thứ trưởng quốc phòng đặc trách hậu cần cho quân đội, ông Viatcheslav Shapovalov, đã bị cách chức.
Những quan chức khác bị mất ghế hôm qua thì không có dính líu đến vụ này nhưng có những sai phạm khác. Ví dụ như phó chánh văn phòng tổng thống Kyrylo Tymoshenko tháng 10 năm ngoái bị cáo buộc đã sử dụng một chiếc xe vượt mọi địa hình mà tập đoàn Mỹ General Motors tặng cho Ukraine. Sau khi vụ này bị phanh phui, ông Tymoshenko cho biết đã giao lại chiếc xe này cho quân đội để phục vụ cho chiến trường. Tymoshenko là một trong những cộng sự viên thân cận nhất vẫn sát cánh với Zelensky kể từ khi ông đắc cử tổng thống năm 2019. Nhưng để thể hiện quyết tâm làm trong sạch bộ máy cầm quyền, ông Zelensky buộc phải chia tay nhân vật này.
Phó chưởng lý Oleksiï Simonenko thì bị cáo buộc gần đây đã đi nghỉ ở Tây Ban Nha, trong khi trên nguyên tắc tại Ukraine hiện nay, đàn ông trong độ tuổi có thể chiến đấu bị cấm ra nước ngoài, trừ những chuyến đi liên quan đến nghề nghiệp.
Trước các vụ cách chức hôm qua, một số quan chức cấp cao khác cũng đã bị mất ghế do tham nhũng, ví dụ như thống đốc vùng Dnipropetrovsk (miền trung Ukraine), ông Valentin Reznichenko, vào tháng 11 năm ngoái bị báo chí tố là giành các hợp đồng tu sửa đường xá trị giá hàng chục triệu euro cho một công ty của cô bồ.
Tối qua, tổng thống Zelensky đã tuyên bố việc cách chức các quan chức cao cấp nói trên là “cần thiết” để bảo đảm “một Nhà nước mạnh”. Ông còn khẳng định là chiến dịch chống tham nhũng này sẽ đưa Ukraine đến gần các định chế Châu Âu và cũng góp phần bảo vệ Ukraine.
Thật ra thì tham nhũng là chuyện không có gì mới lạ ở Ukraine, vì trong bảng xếp hạng 2021 của tổ chức Minh Bạch Quốc Tế (Transparency International), nước này vẫn đứng thứ 122 trên tổng số 180 quốc gia về mức độ trong sạch.
Theo thẩm định của Trung tâm Chiến lược Kinh tế của Ukraine, tổng viện trợ của phương Tây cho Ukraine (gồm cả tài chính, quân sự, …) trong năm 2023 có thể lên đến 100 tỷ đôla, trong đó hơn 40 tỷ là dành riêng cho quân đội. Viện trợ quốc tế càng dồi dào thì nguy cơ tham nhũng càng cao.
Tổng thống Zelensky buộc phải chứng tỏ quyết tâm diệt trừ tệ nạn này không chỉ để lấy lại uy tín của ông đối với dân Ukraine, mà còn phục hồi sự tin cậy của phương Tây vào Ukraine, vào lúc Kiev đang cần được các nước đồng minh cung cấp xe tăng hạng nặng để chống quân Nga. Khi sang thăm Hoa Kỳ ngày 22/12 năm ngoái, ông Zelensky đã từng long trọng cam kết : “Tiền của quý vị không phải là tiền bố thí. Chúng tôi sẽ quản lý tiền này một cách có trách nhiệm”.
Cuộc thanh lọc hàng ngũ lãnh đạo càng cần thiết bởi vì Liên Hiệp Châu Âu vẫn xem chống tham nhũng là một trong những cải tổ chủ chốt để Ukraine có thể được làm ứng viên gia nhập khối này.
Thanh Phương