Người Việt ai cũng biết đến câu nói nổi tiếng của cụ Phan Châu Trinh (1872-1926) : "Khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh". Trong đó "khai dân trí" (mở mang sự hiểu biết cho người dân) là quan trọng nhất để có "dân khí" (ý chí, sức mạnh tinh thần) và "dân sinh" (đời sống vật chất sung túc).
"Khai dân trí" mà cụ Phan Châu Trinh nói đến là để thay đổi tư duy và văn hóa Nho giáo (Khổng giáo). Văn hóa Nho giáo là công cụ làm ngu dân và là một ý thức hệ biện minh cho sự cai trị của các chế độ phong kiến. Theo ông Hà Sĩ Phu thì mục đích của việc khai dân trí mà cụ Phan Châu Trinh chủ xướng là để "Đánh thức giới sĩ phu ra khỏi cơn mộng mị của ý thức hệ Nho giáo, để trí thức thời đó tỉnh giấc, can đảm nhìn thẳng vào thực tại và dấn thân vào cuộc đấu tranh để giành lại quyền làm chủ cho nhân dân, đòi quyền tự trị cho dân tộc, tiến đến giành độc lập hoàn toàn" (1).
Dân trí của người Việt Nam hôm nay thế nào ? Theo anh em Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên thì dân trí của người Việt Nam hôm nay đã đủ để chuyển hóa đất nước về dân chủ. Vậy tại sao đất nước vẫn chưa có dân chủ ? Câu trả lời là "trí trí" của Việt Nam đang có vấn đề. Tức là tầng lớp trí thức Việt Nam chưa đáp ứng được nhu cầu và đòi hỏi của thời cuộc.
Thế giới đã thay đổi và Việt Nam cũng đã thay đổi. Thời kỳ của các "minh quân" hay "lãnh đạo thần thánh" đã qua. Các cuộc khởi nghĩa vũ trang của những vị "anh hùng áo vải" cũng đã hết thời. Cuộc dân chủ hóa đất nước mà chúng ta đang theo đuổi là một cuộc cách mạng về văn hóa vì vậy nó phải do tầng lớp trí thức hướng dẫn và lãnh đạo. Rất tiếc là trí thức Việt Nam vẫn chưa sẵn sàng để đảm nhận sứ mệnh đó.
Trong văn hóa Nho giáo, sĩ phu (trí thức) sinh ra là để làm tôi tớ, phục vụ vô điều kiện cho các ông vua bà chúa chứ không phải để phục vụ nhân dân, càng không phải để thay đổi xã hội. Thỉnh thoảng có những sĩ phu có bản lĩnh và đạo đức thì họ sẽ từ quan về quê vui thú điền viên sau khi đưa ra kiến nghị mà vua không nghe như trường hợp Chu Văn An, Nguyễn Khuyến...Hiện nay, trí thức Việt Nam có khá hơn khi nhiều người đã dám lên tiếng công khai chỉ trích chế độ. Nhưng cũng chỉ đến thế rồi dừng lại. Chưa bao giờ trí thức Việt Nam chủ động thay đổi xã hội bằng cách liên kết với nhau hình thành lên những hội nhóm hay đảng phái chính trị để làm gương và hướng dẫn cho quần chúng đấu tranh.
Chu Văn An (1292-1370), một nhà giáo, một sĩ phu tiêu biểu thời phong kiến.
Hầu như tất cả những người được xem là trí thức và hiểu biết đều ngụy biện bằng một câu cửa miệng quen thuộc rằng : "Cần nâng cao dân trí cho người dân. Khi nào người dân khôn lên thì khi đó mới có dân chủ". Sự thực không phải hoàn toàn như vậy. Dân trí của người Việt Nam hôm nay đã vượt xa dân trí của người Hà Lan, người Anh, người Mỹ cách đây 200 năm, khi đất nước họ bắt đầu có dân chủ. Vấn đề của Việt Nam hôm nay là thái độ của tầng lớp trí thức vẫn không thay đổi. Tư duy và văn hóa của họ vẫn bị ảnh hưởng và bị chi phối bởi văn hóa Khổng giáo.
Các cuộc khởi nghĩa hay lật đổ các triều đại trong lịch sử đều do các đại thần hoặc do các tay anh chị có bản lĩnh khởi xướng và lãnh đạo vì các cuộc thay đổi đó đều dựa trên bạo lực. Cuộc cách mạng lần này không có bạo lực mà chỉ cần tư tưởng và lý luận vì vậy nó bắt buộc phải do tầng lớp trí thức đảm nhiệm. Đa số trí thức Việt Nam không hiểu được điều đó. Bản thân tôi cũng từng bị một trí thức khá nổi tiếng, đã từ quan, "mắng" cho một trận vì "tội" góp ý với ông ta rằng trí thức phải hướng dẫn và lãnh đạo quần chúng chứ không phải chạy theo quần chúng bằng cách ca ngợi Donald Trump hết lời. Theo vị trí thức này thì đất nước Việt Nam tan nát như ngày hôm nay là vì "bị định hướng và lãnh đạo" bởi Đảng cộng sản vì thế ông sẽ không bao giờ để ai định hướng nữa và cũng sẽ không định hướng cho bất cứ ai. Tôi không tranh luận tiếp vì biết có giải thích gì cũng vô ích.
Sẽ có người cho rằng dân trí Việt Nam chưa cao với nhiều dẫn chứng cụ thể. Tôi không phản đối điều đó. Sự thực là không chỉ mỗi Việt Nam mà hầu như ở tất cả các quốc gia khác trên thế giới, luôn có nhiều người dân không quan tâm đến chính trị. Mọi cố gắng "khai trí" cho họ đều vô ích vì họ không có nhu cầu. Tôi đã giải thích điều này trong bài viết "Ai cần khai dân trí" (2).
Làm chính trị và quan tâm đến chính trị luôn là ưu tư của một thiểu số nhỏ trong mỗi quốc gia. Ngay tại các nước dân chủ hàng đầu trên thế giới như Mỹ và Anh thì dân trí của họ cũng đang có vấn đề. Dễ thấy nhất là tại Mỹ. Cho đến bây giờ, 9 tháng sau bầu cử thì vẫn có đến 30% người dân Mỹ không thừa nhận Joe Biden là tổng thống. Họ cho rằng Joe Biden đánh cắp cuộc bầu cử mà chiến thắng đáng lẽ ra phải thuộc về Donald Trump. Chưa bao giờ nước Mỹ chia rẽ đến như vậy. 40% người dân Mỹ muốn nước Mỹ tan vỡ và chia thành nhiều nước nhỏ. Không chỉ tại các bang Cộng hòa mà ngay cả các bang theo đảng Dân chủ như Califonia cũng muốn tách ra khỏi nước Mỹ.
Nhiều người Mỹ không chịu tiêm vắc xin phòng Covid-19 trong khi nhiều nước như Việt Nam không có thuốc để tiêm. Các dân biểu và nghị sĩ đảng Cộng hòa luôn luôn "nói không" với bất cứ một dự luật nào được đưa ra bởi đảng Dân chủ. Thế giới ngạc nhiên với dân trí Mỹ. Không ai hiểu được vì sao một dân tộc hình thành trên nên tảng và các giá trị dân chủ mà lại trở nên cực đoan và vô lý như vậy. Donald Trump không phải là nguyên nhân mà chỉ là hậu quả của một nước Mỹ đã xuống cấp nghiêm trọng về chính trị. Chế độ tổng thống đã hủy hoại các chính đảng và nhường chỗ cho chủ nghĩa dân túy. Lỗi không phải tại người dân mà tại những người làm chính trị.
Ba vấn nạn lớn của thế giới ngày hôm nay là Covid-19, mối đe dọa từ Trung Quốc và chủ nghĩa dân túy. (Ảnh : Một số nhà lãnh đạo dân túy trên thế giới)
Những người Mỹ ủng hộ Donald Trump dù có cuộc sống tốt hơn rất nhiều so với trước đây nhưng không thể bằng những người xuất sắc, có kỹ năng vượt trội và điều đó là hoàn toàn bình thường. Donald Trump và các chính trị gia Cộng hòa thay vì giải thích và giúp người dân nâng cao hiểu biết thì đã lợi dụng và khai thác sự bất mãn vô lý đó. Nên biết chủ nghĩa dân túy luôn đánh vào tâm lý và những tình cảm sơ đẳng, chúng tạo ra ảo tưởng có những giải pháp dễ dàng cho những vấn đề phức tạp. Dưới sự "dẫn dắt" của Donald Trump và các chính trị gia dân túy, không ít người dân Mỹ đã nổi giận khi cho rằng nước Mỹ đang mất vào tay những người di dân. Điều ngược đời là người Mỹ ủng hộ Trump vì họ bất mãn và muốn đập phá nước Mỹ trong khi những người Việt ủng hộ Trump lại vì yêu nước Mỹ. Tương lai của nước Mỹ rất ảm đạm chứ không sáng sủa như nhiều người Mỹ gốc Việt nghĩ.
Nhìn sang nước Anh, một trong những quốc gia có nền dân chủ lâu đời nhất, có văn hóa vững vàng nhất, có nhiều nhà tư tưởng nhất, có nền kinh tế và quân sự cũng thuộc vào hạng nhất thế giới. Thế nhưng chính họ cũng bị cuốn vào chủ nghĩa dân túy mà không hay biết. Đến bây giờ, có lẽ người dân Anh đã nhận ra rằng Brexit là một sai lầm. Cuộc "khủng hoảng xăng dầu" vì thiếu lái xe vận chuyển xăng dầu từ nhà máy đến các trạm bán lẻ mấy tuần qua chỉ là một ví dụ nhỏ. Khi bước tường biên giới được dựng lên giữa Anh và Liên Hiệp Châu Âu (EU) thì vô số vấn đề đang diễn tiến bất lợi cho nước Anh. Người lao động có tay nghề khó khăn hơn khi nhập cảnh vào Anh khiến nhiều ngành nghề thiếu hụt lao động. Các quĩ đầu tư và ngân hàng lớn đang rút dần khỏi London chuyển sang Pháp, Đức, Bỉ để tiếp cận thị trường EU.
Nguy hiểm nhất với nước Anh là việc Scotland đòi ly khai khỏi Liên hiệp Anh để gia nhập EU. Scotland sản xuất đủ loại rượu mà nổi tiếng nhất và mang lại nhiều lợi nhuận nhất là các loại Whisky và thị trường lớn nhất là EU. Sau Brexit rượu của họ bán vào EU trở nên khó khăn hơn vì phải chịu thuế. Theo các thăm dò dư luận thì 55% người dân Scotland muốn ra khỏi Liên hiệp Anh để thành một nước riêng rồi gia nhập EU. Thủ tướng đương nhiệm Boris Johnson là một chính trị gia dân túy và là tác giả của Brexit đang hứng nhiều chỉ trích và áp lực. Johnson là người giỏi, chính vì giỏi nên sai lầm mà ông gây ra càng lớn.
Đưa ra ví dụ về dân trí tại hai cường quốc dân chủ hàng đầu thế giới là Anh và Mỹ để thấy rằng "dân trí" không quan trọng bằng "quan trí" và "trí trí". Dân trí không bao giờ là đủ cao để quyết định các vấn đề quan trọng của đất. Người dân rất dễ bị các chính trị gia dân túy dẫn dắt và định hướng vì họ không có đủ thời gian và kiến thức để tìm hiểu sự thực. Việc trí thức im lặng hoặc hùa theo các chính trị gia dân túy sẽ kéo đất nước lùi lại phía sau. Với những đất nước chưa có dân chủ như Việt Nam thì tầng lớp trí thức càng phải cố gắng để định hướng và dẫn dắt người dân thay vì bàng quan như vị trí thức mà tôi nói ở trên.
Tầng lớp trí thức trong mỗi quốc gia luôn là trí tuệ, tâm hồn và tiếng nói của dân tộc. Vai trò và nhiệm vụ của trí thức là hướng dẫn và lãnh đạo quần chúng chứ không phải vuốt ve chính quyền hay chạy theo quần chúng. Không lẽ để quần chúng dẫn dắt và lãnh đạo trí thức như dưới chế độ cộng sản ? Không lẽ lại tiếp tục sự nghiệp "trí, phú, địa, hào đào tận gốc trốc tận rễ" ? Chẳng lẽ đại dịch Covid-19 và cách chống dịch của chính quyền cộng sản không làm cho trí thức Việt Nam sáng mắt sáng lòng ? Đến bao giờ thì trí thức Việt Nam mới chịu thay đổi ? Chẳng lẽ dân tộc Việt Nam không xứng đáng với một tương lai khác ?...
Trí thức Việt Nam cần tìm hiểu và lên tiếng ủng hộ cho một giải pháp khác, ngoài giải pháp cộng sản. (Ảnh : Dự án chính trị Khai Sáng Kỷ Nguyên Thứ Hai của Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên)
Trí thức Việt Nam phải làm gì ? Câu trả lời cũng rất giản dị nhưng cũng rất khó. Khó là vì chưa quen và không phải là văn hóa truyền thống. Phải lên tiếng ủng hộ cho một giải pháp khác vì giải pháp cộng sản đã hoàn toàn thất bại và không giúp được gì cho đất nước. Giải pháp đó phải đến từ một tổ chức chính trị dân chủ đứng đắn chứ không đến từ các cá nhân. Chính trị là "việc chung", mỗi người phải đóng góp một tay, một lời nói cho công việc chung của đất nước. Đấu tranh chính trị luôn là đấu tranh giữa các tổ chức và trong khuôn khổ của các tổ chức. Phải nói không với lối làm chính trị kiểu nhân sĩ...
Trí thức Việt Nam phải nhận ra rằng số phận của mình gắn liền với số phận của cả dân tộc. Phải có một giải pháp chung thay vì các giải pháp cá nhân. Phải xem đất nước là một tình cảm, một không gian liên đới và là một dự án tương lai chung.
Việt Hoàng
(14/10/2021)
(1) Mai Thái Lĩnh, "Từ dân trí đến dân khí", Thư viện Hà Sĩ Phu online, 12/04/2009-12/08/2009
(2) Việt Hoàng, "Ai cần khai dân trí ?", Thông Luận, 06/10/2017