Thông Luận

Hướng tới Ngày Nước Thế Giới 2020 với chủ đề :

- Nước và Biến đổi khí hậu

- một Đồng bằng sông Cửu Long ô nhiễm giữa mùa hạn mặn

Water, water, everywhere,

Nor any drop to drink​

(Nước, nước, khắp nơi,

Không có giọt nước uống)

[Samuel Taylor Coleridge, 1772-1834]

Gửi 20 triệu cư dân Đồng bằng sông Cửu Long

Gửi Nhóm Bạn Cửu Long

Hạn mặn và ô nhiễm 13 tỉnh miền Tây

Trên một chuyến phà lớn từ Đại Ngãi qua Cù lao Dung, sóng đánh tung toé, khách như cảm thấy được vị mặn bám đọng trên môi. Thấy nước khắp nơi nhưng là nước mặn đã xâm nhập vào khắp các ngả sông rạch và người dân thì đang lao đao lùng kiếm tìm mua từng lu nước ngọt để uống. Rồi còn phải kể tới những cánh đồng lúa cháy và các vườn cây trái thối rễ do đất bị nhiễm mặn khiến nhiều nông gia mất trắng tay.

Người bạn đồng hành đứng bên, anh dạy Khoa Môi trường và tài nguyên thiên nhiên Đại học Cần Thơ, nói với tôi : "Kể cả có lũ ngọt đổ về, nước hết mặn cũng không uống được vì dòng sông quá ô nhiễm". Do chất thải kỹ nghệ từ các nhà máy ven sông, do phân bón hóa học từ đồng ruộng tràn ra, và tệ hại hơn nữa là rác rưởi từ các khu gia cư.

Đó là tình cảnh của ngót 20 triệu cư dân Đồng bằng sông Cửu Long, phải sống chung với những dòng sông ô nhiễm, và nay họ đang nhận thêm được những tín hiệu báo nguy về hạn mặn sẽ trầm trọng hơn năm 2016 và tới sớm hơn ngay từ hai tháng đầu năm 2020. Do đó, cho dù có thấy "nước, nước, khắp mọi nơi, vậy mà không có giọt nào để uống". Cho dù Đồng bằng sông Cửu Long vẫn là nơi nhận nguồn nước cao nhất Việt Nam tính theo dân số. Tuy nước vây bủa xung quanh nhưng là nước bẩn hay nước mặn. Thách đố lớn nhất là làm sao thanh lọc được nguồn nước tạp ấy để có nước sạch đưa vào sử dụng.

Với tầm nhìn qua lăng kính vệ tinh và biến đổi khí hậu, vùng châu thổ Mekong là hình ảnh khúc phim quay chậm (slow motion) của một con tàu đang đắm. Một cái chết rất chậm nhưng chắc chắn của một dòng sông Mekong dũng mãnh - lớn thứ 11 trên thế giới với hệ sinh thái phong phú chỉ đứng thứ hai sau con sông Amazon và cả một vùng châu thổ Đồng bằng sông Cửu Long đang từ từ bị nhấn chìm.

Ngày Nước Thế Giới 2020

Không thể tách rời vấn đề Nước và Biến đổi Khí hậu toàn cầu. Đó cũng là quan điểm của Liên Hiệp Quốc, khi chọn chủ đề"Nước và Biến đổi khí hậu" cho Ngày Nước Thế giới 22/03/2020 năm nay.

Trước những tình huống cực đoan và biến đổi bất thường về khí hậu có thể làm gia tăng biến thiên chu kỳ nước (water cycle), khiến rất khó mà tiên đoán được vềnguồn nước có thể sử dụng (water availability), với những ảnh hưởng trên phẩm chất nước, cả trên tính đa dạng sinh học (biodiversity), và đe doạ sự phát triển bền vững trên nhiều lưu vực của các con sông.

Dân số toàn cầu từ 7,2 tỷ năm 2015 đến nay 2020 - theo số liệu của Liên Hiệp Quốc, đã vượt qua con số 7,7 tỷ người. Tăng dân số cũng có nghĩa là gia tăng nhu cầu nước, kéo theo gia tăng nhu cầu năng lượng để bơm nước, vận chuyển và xử lý nước (water treatment). Tận dụng nguồn nước cũng dẫn tới sự suy thoái các hồ chứa carbon thiên nhiên (carbon sinks) từ các vùng đất đầm lầy.

Tăng cường mối quan tâm về nước để đáp ứng nhu cầu nước ngày một gia tăng trong tương lai ; điều ấy đòi hỏi phải có những quyết định mạnh mẽ, làm cách nào để phân chia các nguồn tài nguyên nước (allocate water resources), thích nghi với biến đổi khí hậu giữa những tranh chấp sử dụng nguồn nước giữa các địa phương và các quốc gia.

Một ví dụ điển hình : con sông Mekong dài hơn 4.800 km chảy qua 7 quốc gia (Tây Tạng [*], Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Lào, Cambodia và Việt Nam) giữa mùa khô hạn, đang bị tận lực khai thác bởi chuỗi những con đập thủy điện thượng nguồn, và làm cách nào để chia sẻ và sử dụng công bằng nguồn nước từ con sông Mekong đang là một "tranh chấp nóng" diễn ra hiện nay. Khi mà Cambodia và Việt Nam là hai quốc gia cuối nguồn đang chịu những hậu quả tích lũy nặng nề nhất : một Biển Hồ như trái tim của Cambodia đang thiếu nước, một Đồng bằng sông Cửu Long chịu hạn mặn chưa bao giờ khốc liệt như thế. Chưa kể tới khả năng nước lớn Trung Quốc sử dụng con sông Lancang-Mekong nhưmột thứ vũ khí trong cuộc chiến tranh môi sinh (ecological warfare) trừng phạt Việt Nam và các nước hạ lưu khác.

Chính sách đối phó với biến đổi khí hậu không chỉ trên quy mô quốc gia mà cho toàn lưu vực với mọi hoạch định cần theo một phương cách tích hợp (integrated approach), đối với nhu cầu sử dụng và quản lý nguồn nước.

Để phát triển và xây dựng một tương lai bền vững, cách làm ăn cũ bấy lâu với những quy hoạch thủy lợi không hiệu quả ; do đó từ nay mọi phương cách quản lý nước cần được phân tích kỹ lưỡng qua lăng kính biến đổi khí hậu (through a climate change lens). Chúng ta cần đầu tư nhiều hơn nữa để cải tiến và cập nhật những dữ liệu thủy học (hydrological data), qua các học viện, qua các chính phủ, qua giáo dục, cùng nhau chia sẻ mọi kiến thức, để có được khả năng tiên lượng và đối phó với những rủi ro khan hiếm nước như hiện nay và chắc chắn sẽ trầm trọng hơn nhiều trong tương lai.

Mọi chính sách cần bảo đảm tính đại diện rộng rãi các thành phần tham gia, với thay đổi tác phong ứng xử, tạo được sự tin cậy giữa nhà nước, các tổ chức xã hội dân sự và lãnh vực tư nhân.

Những kế hoạch thích ứng cần có chiến lược nêu rõ mục tiêu (targeted strategies), ưu tiên trợ giúp các cộng đồng cư dân lợi tức thấp - họ là nhóm người chịu tác động, dễ bị tổn thương và thiệt hại nhiều nhất do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu (1).

Giới thiệu DRAGON Mekong

DRAGON là chữ viết tắt của Delta [**] Research And Global Observation Network (Mạng lưới nghiên cứu châu thổ và quan trắc toàn cầu). DRAGON nhằm mục đích thiết lập một hệ thống thông tin toàn cầu, tăng cường quan hệ hợp tác và cùng chia sẻ kinh nghiệm lâu dài giữa các vùng châu thổ trên thế giới.

Ủy ban Liên chính phủ về biến đổi khí hậu (Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC) do Tổ chức Khí tượng Thế giới (World Meteorological) và Chương trình Môi sinh Liên Hiệp Quốc (United Nations Environment Programme), bao gồm 195 quốc gia thành viên. Theo IPCC hiện có khoảng 300 triệu cư dân sống trong 40 vùng châu thổ (Deltas) trên toàn cầu. Các vùng châu thổ là nơi được phù sa các con sông bồi đắp và IPCC đã đưa ra nhận định : 

"Những vùng châu thổ đó rất dễ bị tổn thương do tác động của biến đổi khí hậu, do nước biển dâng, do biến đổi dòng chảy, đồng thời với những chấn động qua quá trình sử dụng đất đai, do chính con người gây ra trong lưu vực (catchment area)".

Logo Viện Nghiên cứu Biến đổi khí hậu Mekong - Đại học Cần Thơ. DRAGON là chữ viết tắt của Delta Research And Global Observation Network (Mạng lưới nghiên cứu châu thổ và quan trắc toàn cầu), được thiết lập từ 2008, đến nay là 12 năm, có thể xem như một Viện Nghiên cứu của Đại học Cần Thơ.

Từ năm 2007, IPCC đưa ra cảnh báo thêm : 13 vùng châu thổ lớn trên thế giới sẽ bị ảnh hưởng do hậu quả của Biến đổi khí hậu và nước biển dâng, trong đó có hai vùng châu thổ sông Mekong Việt Nam và châu thổ sông Mississippi Hoa Kỳ được xếp là vùng dễ bị tổn thương ở mức độ rất cao.

Do tính tương đồng và tầm quan trọng về an ninh lương thực, kinh tế, xã hội và văn hóa của hai vùng châu thổ Mekong và Mississippi, ngày 21/11/2008, Đại học Cần Thơ kết hợp với Cơ quan Khảo sát địa dư Hoa Kỳ (US Geographical Survey - USGS) và Trung tâm nghiên cứu Đất ngập nước quốc gia (National Wetlands Research Center Hoa Kỳ - NWRC) đã tổ chức lễ thành lập Viện Nghiên cứu Biến đổi khí hậu Mekong với tên viết tắt tiếng Anh là DRAGON Institute Mekong, thuộc Mạng DRAGON toàn cầu, có cơ sở tại Đại học Cần Thơ, Đồng bằng sông Cửu Long (4).

Đoàn khảo sát môi sinh Đồng bằng sông Cửu Long chụp hình trước cơ sở đầu tiên của Viện Nghiên Cứu Biến đổi Khí hậu / DRAGON - Mekong Institute, từ trái : Tiến sĩ Dương Văn Ni (Khoa Môi trường và tài nguyên thiên nhiên Đại học Cần Thơ), Tiến sĩ Lê Phát Quới (Viện Tài nguyên và môi trường Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh), Ngô Thế Vinh, Tiến sĩ Lê Anh Tuấn (Viện Nghiên cứu Biến đổi khí hậu Đại học Cần Thơ), Kỹ sư Phạm Phan Long (Hội Sinh Thái Việt), Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện (Chuyên gia Đất Ngập nước / Wetlands), Bác sĩ Nguyễn Văn Hưng [tư liệu Ngô Thế Vinh 2017]

Xem ra, ngoài nét tương đồng giữa 2 vùng : châu thổ Louisiana sông Mississippi - Vịnh Mexico và châu thổ Mekong sông Mekong - Biển Đông trước ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và nước biển dâng, thì riêng Đồng bằng sông Cửu Long hiện đang phải đương đầu với những thử thách khó khăn hơn nhiều. Tưởng cũng nên ghi nhận ở đây sự khác biệt quan trọng giữa hai dòng sông :

1) Độ dốc thượng nguồn sông Mekong cao hơn gấp 12 lần sông Mississippi, nên có một tiềm năng thủy điện vô cùng hấp dẫn mà sông Mississippi không có được ;

2) Với 40 con đập cũ trên sông Mississippi phần lớn được xây từ thập niên 1930, không sao có thể sánh được với chuỗi đập khổng lồ trên sông Lancang-Mekong Vân Nam và các con đập dòng chính ở Lào ;

3) Sông Mississippi chỉ chảy trong lãnh thổ Hoa Kỳ, trong khi sông Mekong chảy qua 7 quốc gia : Tây Tạng, Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Lào, Cambodia và Việt Nam với những mâu thuẫn về quyền lợi rất gay gắt (3).

Hình chụp cơ sở mới của DRAGON Mekong Institute, với các thành viên tham dự Khóa Tập huấn Báo chí về "Biến đổi Khí hậu và Năng lượng Bền vững" tổ chức từ ngày 22 tới 24/08/2019, trong Dự án Mạng lưới Báo chí Địa cầu (Earth Journalism Network) [nguồn : CRUS.Vietnam, Aug 2019]

DRAGON Institute-Mekong-Cantho University sẽ là điểm nối kết các hoạt động nghiên cứu, giáo dục và chuyển giao kiến thức khoa học đến các nhà lãnh đạo, quản lý và cộng đồng các cấp từ địa phương, quốc gia tới các vùng châu thổ khác trên thế giới nhằm mục đích nâng cao năng lực thích nghi của cư dân đối với thiên tai ; phát triển bền vững kinh tế và xã hội, đồng thời bảo tồn các hệ sinh thái thiên nhiên.

Từ khi được thành lập, Viện Biến đổi Khí hậu DRAGON-Mekong đã được nhiều tổ chức trong và ngoài nước đến trao đổi, đề xuất các hướng hợp tác. Với vai trò là một trung tâm dẫn đầu của Đồng bằng sông Cửu Long, Đại học Cần Thơ và Viện DRAGON-Mekong đang có các bước đi tiên phong trong nghiên cứu các vấn đề liên quan tới Biến đổi Khí hậu với một kế hoạch hành động trước mặt và lâu dài (4).

Dự báo Mekong (Forecast Mekong)

Qua Sáng kiến Hạ lưu sông Mekong (Lower Mekong Initiative) 2020 được khởi xướng từ 2009 do ngoại trưởng Mỹ Hillary Rodham Clinton cùng với các ngoại trưởng 4 quốc gia Cambodia, Lào, Thái Lan và Việt Nam nhằm tăng cường cam kết của Mỹ đối với các quốc gia hạ lưu sông Mekong trong các lãnh vực môi trường, y tế, giáo dục và hạ tầng cơ sở.

Cơ quan Khảo sát Địa dư Hoa Kỳ (USGS) chuyên nghiên cứu các vùng châu thổ, đã liên kết (partnership) với Viện DRAGON - Mạng lưới Nghiên cứu Đồng bằng châu thổ và Quan trắc toàn cầu áp dụng kinh nghiệm từ sông Mississippi với chuyên môn vềMô hình Khoa học-Trái đất (Earth-science modeling) sẽ hỗ trợ cho các quốc gia Mekong phương cách lượng giá biến đổi khí hậu và hoạt động của con người có thể ảnh hưởng trên hệ sinh thái và an ninh lương thực trong lưu vực sông Mekong.

Khóa tập huấn dự báo Mekong

Trong ba ngày 9, 10 và 11/12/2009 cùng với Viện DRAGON Đại học Cần Thơ, Việt Nam, Cơ quan Khảo sát Địa dư Hoa Kỳ (USGS) và Bộ Ngoại giao Mỹ, đã cùng bảo trợ cho một khóa tập huấn (workshop) nhan đề : "Tìm hiểu mối hiểm nguy (risk) và đặc tính dễ tổn thương (vulnerability) của các hệ sinh thái nước ngập (wetlands ecosystems) nơi hai vùng châu thổ Mekong và Mississippi do Biến đổi khí hậu và nước biển dâng".

Cho dù cách nhau 12 múi giờ, hai vùng châu thổ Mekong (trái) và Mississippi (phải), có những điểm tương đồng về sinh cảnh môi trường, kinh tế xã hội và văn hoá. [Mô hình chụp từ vệ tinh của Cơ quan Khảo sát Địa dư Hoa Kỳ USGS ] (2)

Chương trình Dự báo Mekong được USGS thực hiện, không chỉ với Đại học Cần Thơ mà là một kết hợp mở rộng với các chính phủ địa phương và các Đại học trong lưu vực sông Mekong. Khóa tập huấn này là một phần của dự án có tên "Dự báo Mekong (Forecast Mekong)", một kết hợp dữ kiện hỗ tương, tạo mô hình (modeling), và hệ thống biểu đồ (visualization system) nhằm giúp các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản lý tài nguyên (resources managers), và công chúng am hiểu và tiên liệu được các tác động do biến đổi khí hậu và triển khai những dự án phát triển trong lưu vực sông Mekong ^(2).

Khóa tập huấn quy tụ được hơn 75 thành viên tham dự, đã cùng xác định những thiếu sót về thông tin liên hệ tới vùng châu thổ Mekong / Đồng bằng sông Cửu Long và Biến đổi khí hậu. Những thành viên tham dự bao gồm các nhà khoa học, các viên chức chính phủ từ các quốc gia Cambodia, Lào, Việt Nam, Thái Lan và cả Trung Quốc ; đại diện Bộ Ngoại giao Mỹ và các tổ chức NGOs phi chính phủ và dĩ nhiên với các chuyên gia USGS. Nhiều vấn đề khoa học quan trọng được đặt ra, bao gồm phẩm chất nước, lượng phù sa (sedimentation), những ảnh hưởng của các đập thủy điện trên sự đa dạng sinh học (biodiversity), an ninh lương thực, sự thích nghi với biến đổi khí hậu qua thời gian và mức nghiêm trọng của các mùa lũ lụt (seasonal floods), và ảnh hưởng trên sản lượng cá.

Những bước tiếp theo sẽ là các cuộc nghiên cứu phối hợp của USGS với các nhà khoa học trong lưu vực Mekong, nhằm cung cấp chuyên môn kỹ thuật để tạo thuận các bước thu thập phân tích và tích hợp dữ kiện (data analysis & integration), theo dõi môi trường (environmental monitoring), với các dụng cụ biểu đồ khoa học (science-visualization tools). Các thành viên tham dự cũng đã xác định nhu cầu được huấn luyện và chuyển giao kỹ thuật, cùng với ước muốn thiết lập mối quan hệ hợp tác dài hạn và chặt chẽ hơn với USGS.

Dự án Dự báo Mekong (The Forecast Mekong project) cũng sẽ giúp xây dựng nền móng cho các hoạt động trong tương lai qua tăng cường mối liên hệ giữa các nhà khoa học, các tổ chức trong lưu vực Mekong qua các cuộc nghiên cứu chung.

DRAGON đã xây dựng được một cộng đồng quốc tế giữa các nhà khoa học và quản lý tài nguyên nhằm chia sẻ những dữ kiện giữa các vùng châu thổ lớn và những con sông thế giới. Những cuộc nghiên cứu đối chiếu (comparative studies) là cần thiết để hiểu biết và tiên liệu được hậu quả của biến đổi khí hậu trên các dự án xây dựng, sử dụng đất đai, biến đổi về thủy học và những ảnh hưởng khác do con người gây ra trên các hệ sinh thái vốn mong manh và dễ bị tổn thương.

Bằng triển khai những mô hình đối chiếu (comparative models) và với các dụng cụ biểu đồ (visualization tools), mục đích của mạng lưới DRAGON là trợ giúp thông tin cho những quyết định chính sách công (public policy decisions) có ảnh hưởng tới hệ sinh thái và các cộng đồng cư dân sống trong các vùng châu thổ.

Cơ quan Khảo sát Địa dư Hoa Kỳ [USGS] đem tới những hiểu biết khoa học rộng rãi từ châu thổ sông Mississippi tới một vùng châu thổ tương đồng, cách xa nửa vòng trái đất đó là châu thổ sông Mekong [Đồng bằng sông Cửu Long].

Khóa tập huấn này là một phần của dự án có tên "Dự báo Mekong - Forecast Mekong", một kết hợp dữ kiện hỗ tương, tạo mô hình (modeling), và hệ thống biểu đồ (visualization system) nhằm giúp các nhà hoạch định chính sách (policy makers), các nhà quản lý tài nguyên (resources managers), và công chúng am hiểu và tiên liệu được các tác động do biến đổi khí hậu và triển khai những dự án trong lưu vực sông Mekong (2).

Chương trình này được thực hiện bởi USGS kết hợp với các chính phủ địa phương và các Đại học trong lưu vực Mekong, Chương trình Dự báo Mekong (Mekong Forecast) sẽ cung cấp một dụng cụ rất giá trị để nhận rõ những hậu quả của Biến đối Khí hậu và cách quản lý dòng sông (river management).

Những bước tiếp theo sẽ là các cuộc nghiên cứu phối hợp của USGS với các nhà khoa học trong lưu vực Mekong, nhằm cung cấp chuyên môn kỹ thuật (technical expertise) để tạo thuận các bước phân tích và tích hợp dữ kiện (data analysis & integration), hướng dẫn theo dõi môi trường (environmental monitoring), với những dụng cụ biểu đồ khoa học (science-visualization tools). Các thành viên tham dự cũng đã xác định nhu cầu được huấn luyện (training) và chuyển giao kỹ thuật (technological transfer), cùng với ước muốn thiết lập mối quan hệ hợp tác dài hạn và chặt chẽ hơn với USGS.

Dự án Dự báo Mekong (The Forecast Mekong project) cũng sẽ giúp xây dựng nền móng cho các hoạt động trong tương lai qua tăng cường mối liên hệ giữa các nhà khoa học, các tổ chức trong lưu vực Mekong qua các cuộc nghiên cứu chung và chia sẻ các dữ kiện (data sharing).

Một Đồng bằng sông Cửu Long đã và đang bị tổn thương do những nguyên nhân : 1) do các con đập thượng nguồn, 2) do nạo vét cát dưới lòng sông, 3) do nước biển dâng, 4) do ô nhiễm sông rạch, 5) còn phải kể tới những dự án sai lầm ngăn mặn phá hủy sự cân bằng hệ sinh thái mong manh của vùng châu thổ sông Mekong. Tính tới 2020, đã có 11 con đập dòng chính khổng lồ của Trung Quốc trên khúc sông Lancang-Mekong thượng nguồn ; có thêm 2 con đập dòng chính của Lào (Xayaburi và Don Sahong) đã hoạt động từ 2019. Dự án Luang Prabang 1460 MW, sẽ là con đập dòng chính lớn nhất trên sông Mekong của Lào và điều rất nghịch lý là do Việt Nam làm chủ đầu tư, dự trù có thể được khởi công sớm trong năm nay [International River 2004, do Ngô Thế Vinh cập nhật 2020].

Một ví dụ điển hình, USGS với kinh nghiệm về Trận bão nhiệt đới Katrina 2005 của thế kỷ trên vùng châu thổ Mississippi với tổn thất 1.800 nhân mạng, đã để lại những hậu quả tàn phá lớn nhất trong lịch sử thiên tai của Hoa Kỳ thiệt hại vật chất lên tới 125 tỷ USD, đã cho thấy nhu cầu cấp thiết chia sẻ thông tin và các dữ kiện với các vùng châu thổ trên toàn cầu.

DRAGON đã tạo ra một cộng đồng quốc tế giữa các nhà khoa học và quản lý tài nguyên nhằm chia sẻ những dữ kiện giữa các vùng châu thổ lớn và những con sông thế giới. Những cuộc nghiên cứu đối chiếu comparative studies là cần thiết để hiểu biết và tiên liệu được hậu quả của biến đổi khí hậu trên các dự án xây dựng, sử dụng đất đai, biến đổi về thủy học và những ảnh hưởng khác do con người gây ra trên các hệ sinh thái vốn mong manh và rất dễ bị tổn thương.

Bằng triển khai những mô hình đối chiếu (comparative models) cùng với các dụng cụ biểu đồ (visualization tools), mục đích của mạng lưới DRAGON là trợ giúp thông tin cho những hoạch định chính sách (public policy decisions) có ảnh hưởng tới hệ sinh thái và các cộng đồng cư dân sống trong các vùng châu thổ trên hành tinh này.

Dự báo Mekong : trận hạn hán và nhiễm mặn 2020 sẽ trầm trọng hơn năm 2016. Mekong Delta barbecue (Đồng bằng sông Cửu Long bị nướng do khô hạn). Tranh biếm hoạ của Babui, tặng Ngô Thế Vinh]

Nước quanh ta : giải pháp Do Thái

Khan hiếm nước là một thực trạng đang diễn ra ở những mức độ khác nhau trên toàn hành tinh này. Từ tiểu bang Vàng California giàu có tới các nước nghèo khó của lục địa Phi châu. Khủng hoảng thiếu nước sạch nơi châu thổ Mekong cũng nằm trong bối cảnh toàn cầu ấy.

Đất lún, mặt bằng châu thổ Mekong thấp hơn mặt biển, có bài học từ một đất nước Hoà Lan Vùng Đất Thấp vẫn cứ tồn tại và phát triển qua nhiều thế kỷ.

Thiếu nước ngọt : nước uống và nước tưới cho hoa màu, có bài học từ một đất nước Do Thái mọc lên giữa sa mạc với đủ loại hoa màu xanh tươi.

Nước được khai thác từ nhiều nguồn, 1) từ giếng tới tầng nước ngầm, 2) từ nước biển khử mặn, 3) từ nguồn nước thải được thanh lọc tái sinh, 4) chiết xuất nước từ độ ẩm trong không khí…

Ưu tiên giải quyết vấn đề nước là một quốc sách của Do Thái ngay từ ngày lập quốc. Bằng trí tuệ sáng tạo và khoa học kỹ thuật từ một sa mạc khô hạn, ngày nay Do Thái đã có đủ nước cho mọi nhu cầu gia dụng, canh nông và kỹ nghệ. Nhưng trên hết, vẫn là ý thức tiết kiệm nước của toàn dân - được giáo dục ngay từ bậc tiểu học qua mọi cấp trong mọi lãnh vực sinh hoạt.

Không chỉ như vậy, họ còn biết sử dụng tối ưu các nguồn nước có được, tới mức còn dư nước viện trợ cho các quốc gia láng giềng thù nghịch và cả chuyển giao kỹ thuật giải quyết vấn đề thiếu nước ra thế giới như một quyền lực mềm trong ngoại giao. Kinh nghiệm Do Thái đã giúp nhiều quốc gia, trong đó có Trung Quốc, kể cả quốc gia tiên tiến như Mỹ để giải quyết vấn nạn thiếu nước.

Nông gia Do Thái đã tiết kiệm được rất nhiều nước trong canh tác ; một ví dụ nhỏ, bằng cách tưới nhỏ giọt (drip irrigation) thay cho kỹ thuật tưới cổ điển tưới bằng vòi phun hay nước ngập đồng. Tưới ngay gốc giảm được lượng nước bốc hơi, cây lớn mạnh hơn và năng suất cũng cao hơn, thêm vào đó cách bón cây nhỏ giọt còn tránh được lượng nitrogen tràn vào các nguồn nước và cả giảm thiểu được lượng hóa chất trên vùng canh tác. [Let There Be Water. Seth M. Siegel 2017] (9)

Đồng bằng sông Cửu Long sẽ vẫn mãi xanh tươi

Rừng vàng biển bạc đất phì nhiêu, câu thuộc nằm lòng ấy đã có từ một nền giáo dục Quốc văn Giáo khoa thư từ buổi thiếu thời qua nhiều thế hệ. Và nay thì thực sự không còn nữa và cũng đừng tiếp tục gieo vào đầu óc trẻ thơ câu châm ngôn lỗi thời ấy.

Kể từ sau 1975, những khu rừng nguyên sinh bị tàn phá. Biển bị đầu độc không còn cá. Đất bị sa mạc hóa và xói mòn. Mọi nguồn tài nguyên bị tận lực khai thác tới cạn kiệt. Cho đến cả một ngụm nước sạch để uống và một bầu không khí trong lành để thở rồi cũng trở thành điều mơ ước. Những điều cơ bản ấy cũng chính là quyền con người (human rights).

Với những công trình phát triển tự hủy, và sắp tới đây, con đập thủy điện Luang Prabang lớn nhất của Lào do Việt Nam đầu tư, rõ ràng Việt Nam đang chọn những bước đi liều lĩnh trên những tảng băng mỏng (walks on thin ice), với tiêu chuẩn nước đôi (double standards), và cũng từ nay Việt Nam sẽ chẳng thể còn một tiếng nói chính nghĩa và thuyết phục nào đối với cộng đồng 70 triệu cư dân sống trong lưu vực sông Mekong và trước cả thế giới.

Với tầm nhìn của thiên niên kỷ thứ ba, duy trì từng hệ sinh thái phong phú của hành tinh này cũng là bảo vệ một nền văn minh rất đa dạng và lâu đời của con sông Mekong, mà không có mối lợi lộc ngắn hạn nào có thể vội vàng đem ra đánh đổi. Và cũng đã hơn một lần, trong hơn hai thập niên qua, người viết luôn luôn nhắc tới một vấn đề rất cốt lõi : "Môi sinh và Dân chủ" sẽ mãi mãi là bộ đôi không thể tách rời (Inseparable Duo).

Thay cho lời kết

Nhân Ngày Nước Thế Giới 22/03/2020, với chủ đề "Nước và Biến đổi khí hậu", trước tình cảnh một Đồng bằng sông Cửu Long đang ngày một suy thoái, người viết gửi tới các bạn trẻ cùng với 20 triệu cư dân 13 tỉnh Miền Tây trích dẫn câu nói của Oded Distel, một chuyên gia về nước của Do Thái : "Không có kỹ nghệ không gian các quốc gia vẫn sống được, nhưng không thể sống nếu không có nước" (9). Nước theo cái nghĩa là "nguồn nước sạch" có thể sử dụng được. Oded Distel muốn nhấn mạnh tới sự chọn lựa đâu là bước ưu tiên trong phát triển.

Ngô Thế Vinh

California 21/02/2020

[Miền Tây, Cù Lao Dung 2017]

Nguồn : VOA, 25/02/2020

Ghi chú :

[*] Tây Tạng nơi phát nguồn con sông Mekong, về phương diện địa dư chính trị, bấy lâu người viết vẫn ghi nhận như một quốc gia cho dù đang bị Trung Quốc xâm chiếm

[**] Delta thay vì quen gọi là đồng bằng, nay được gọi là châu thổ do được hình thành từ phù sa của các con sông bồi đắp.

Tham khảo :

1. UN-Water Policy Brief on Climate Change and Water, 12 July 2019

2. A Different Delta Force - USGS and U.S. Department of State Assist in the Mekong Delta, by Gabrielle B. Bodin, March 2010 [revised Feb. 2013]

3. The Mekong and Mississippi Sister-River Partnership, Similarities and Differ 15/01/2011

4. Research Institute for Climate Change, Dragon institute - Mekong)

5. Thăm Khu Nhà Máy Xử lý Nước Thải và Hệ thống Bổ sung Tầng Nước Ngầm tại Quận Cam. Ngô Thế Vinh, Viet Ecology Foundation 23/03 - 24/07/2017

6. From A Mekong Delta Threatened by Salinization to the Carlsbad Desalination Plant, by Ngô Thế Vinh, Viet Ecology Foundation 01/20207/ Promising way to make fresh water for family use, 1.5 gallons per hour for each square meter of solar collecting area.

8/ Creating Drinking Water from Air, Watergen Technology from Israel.

9/ Let There Be Water. Israel’s Solution for a Water-Starved World. Seth M. Siegel. Thomas Dunne Books. An imprint of St. Martin’s Press 2017.

Gửi cựu Thượng nghị sĩ Jim Webb & Nhóm Bạn Cửu Long

Dẫn nhập : Cho dù tên tuổi Thượng nghị sĩ Jim Webb đang được sôi nổi nhắc tới qua sự kiện lễ vinh danh và an táng 81 bộ hài cốt các tử sĩ Nhảy dù Việt Nam Cộng Hòa vào 26/10/2019 sắp tới – cũng là ngày Quốc Khánh của nền Đệ nhất Cộng Hòa Việt Nam – nhưng với người viết thì Jim Webb còn là một khuôn mặt nổi bật trong giới lập pháp Hoa Kỳ từ hơn một thập niên trước, như một advocate có tiếng nói mạnh mẽ bảo vệ con sông Mekong và cư dân lưu vực : "Hoa Kỳ và cộng đồng thế giới có một cam kết chiến lược và nghĩa vụ tinh thần nhằm bảo vệ sức khỏe và an sinh của cư dân sống phụ thuộc vào con sông Mekong với nguồn tài nguyên và nếp sống của họ" - Senator Jim Webb’s Press Releases 12/ 08/ 2011

Thủ tướng Hun Sen – người luôn ủng hộ các dự án đập Trung Quốc trên sông Mekong, tiếp Nghị sĩ Jim Webb ngày 19/ 08/ 2009 trong chuyến du hành qua 5 quốc gia Đông Nam Á khảo sát các dự án phát triển Mekong và phương thức sử dụng nước xuyên lưu vực- Ảnh Getty Images

Từ sự kiện 81 tử sĩ Nhảy dù Việt Nam Cộng Hòa 54 năm sau

Hôm 14/09/2019 là một ngày đáng ghi nhớ cho người Việt khi cựu Thượng nghị sĩ Jim Webb, đã gửi một thư ngỏ tới cộng đồng người Việt hải ngoại mời tham dự lễ an táng di hài của 81 chiến sĩ Nhảy dù Quân lực Việt Nam Cộng Hòa. Thượng nghị sĩ Webb viết :

"Tôi muốn chia sẻ với quý bạn bản tin được đăng trong phiên bản điện tử báo USA Today vào ngày thứ Sáu, 13/09/2019, và trong bản báo in cuối tuần. Đây là lần đầu tiên chúng tôi xác định công khai ngày di chuyển hài cốt của các tử sĩ Quân lực Việt Nam Cộng Hòa từ Hawaii về California. Như nhiều bạn đã biết, điều quan trọng đối với chúng tôi là giải quyết toàn bộ những thủ tục pháp lý trước khi thực hiện lễ truy điệu tử sĩ.

Nghi lễ sẽ cử hành tại Westminster, California vào sáng ngày Thứ Bảy, 26 Tháng Mười 2019 ; chúng tôi hy vọng sẽ được gặp một số quý bạn tại đó.

Tôi cũng kèm theo đây một bức ảnh do Đại tá Gino Castagnetti hỗ trợ một binh sĩ Không Quân di quan từ căn cứ Không Quân March đêm qua. Di hài của những người lính Việt Nam Cộng Hòa này, hiện đang ở California, chặng cuối của cuộc hành trình.

Tôi vô cùng biết ơn tất cả những người đã đóng góp cho nỗ lực của chúng tôi và xin thông báo là Hội Lost Soldiers Foundation đã có sự chấp thuận hoàn toàn của IRS với tư cách là một tổ chức từ thiện. Thật là tuyệt vời !

Jim Webb

Đại tá Thủy quân lục chiến Gino Castagnetti [thứ hai từ trái] đang cùng một nhân viên phi hành đoàn khiêng thùng hài cốt của 81 tử sĩ Nhảy dù Việt Nam Cộng Hòa lên chuyến bay từ căn cứ không quân March, Hawaii sang California như trạm dừng chân cuối cùng trong cuộc hành trình dài 54 năm của họ.

Jim Webb chiến binh đồng hành của Quân lực Việt Nam Cộng Hòa

"Chúng tôi không bao giờ quên những người bạn đồng hành trong những ngày gian khổ". Đó là câu nói cảm động trong bài báo của Jim Webb đăng trên USA Today 15/09/2019 : "Soldiers without a country : We're finally honoring South Vietnamese who fought with us".

James H. Webb sinh năm 1946, một cựu chiến binh Thủy Quân Lục Chiến Mỹ với nhiều chiến công trong cuộc Chiến tranh Việt Nam : ngày 10/07/1969 Trung úy Thủy quân lục chiến Jim Webb được tưởng thưởng huy chương cao quý Navy Cross, dành cho Hải quân & Thủy quân lục chiến – chỉ đứng thứ hai sau Medal of Honor là huy chương cao quý nhất của nước Mỹ, do tinh thần chiến đấu anh dũng khi đang còn là Tiểu đội trưởng thuộc Trung đội D, Tiểu đoàn 1 Thủy quân lục chiến trong cuộc hành quân Tìm và Diệt (Search and Destroy, Jim Webb đã bị nhiều vết thương miểng trong cuộc đụng trận này. Jim Webb còn được những huy chương khác : một anh dũng bội tinh ngôi sao bạc, hai ngôi sao đồng và hai chiến thương bội tinh.

Jim Webb là một chính trị gia và cũng là nhà văn, tác giả của 10 cuốn sách xuất bản. Cuốn Fields of Fire (1978) được coi như một tác phẩm kinh điển viết về cuộc Chiến tranh Việt Nam.

Bìa cuốn tiểu thuyết Fields of Fire (1978) của Jim Webb được coi như một tác phẩm cổ điển viết về cuộc Chiến tranh Việt Nam [nguồn Amazon.com/Book.]

Jim còn là phóng viên chiến trường trên các trận địa Trung Đông và Afghanistan, được giải thưởng Emmy báo chí với phóng sự cho đài truyền hình PBS về hoạt động của Thủy quân lục chiến Mỹ (1983) tại Beirut, thủ đô Lebanon. Jim còn là một nhà làm phim.

Jim Webb từng là Thượng nghị sĩ, Bộ trưởng Hải quân, Phụ tá Bộ trưởng Quốc phòng thời Tổng thống Ronald Reagan. Tháng 7/2015, Jim Webb ra tranh chức ứng cử viên Tổng thống đảng Dân chủ nhưng sau đó tự rút lui.

Jim Webb tốt nghiệp tiến sĩ luật Đại học Georgetown và hành nghề luật sư. Jim có vợ Việt Nam là Lê Hồng sinh năm 1968, nhỏ hơn Webb 22 tuổi cũng là một luật sư và có một con gái tháng 12/2006.

Jim Webb giữa trận địa Chiến tranh Việt Nam, năm 1969 do chiến công anh dũng Trung úy Thủy quân lục chiến Jim Webb được tưởng thưởng Navy Cross là một huy chương cao quý của Hải quân & Thủy quân lục chiến Mỹ, chỉ đứng thứ hai sau Medal of Honor do Quốc hội vinh danh và Tổng thống Mỹ trao tặng.

Jim Webb, người bạn của cư dân sông Mekong

Cho dù, thời điểm này tên tuổi Jim Webb đang được nhắc tới qua sự kiện sôi nổi về lễ tưởng niệm vinh danh và an táng 81 bộ hài cốt các tử sĩ Nhảy dù Việt Nam Cộng Hòa vào ngày 26 tháng 10, 2019 sắp tới đây, nhưng với người viết thì Jim Webb còn được biết tới từ một thập niên trước như một Advocate for the Mekong. Jim Webb có tiếng nói mạnh mẽ trong giới lập pháp Hoa Kỳ với những cam kết bảo vệ sông Mekong và toàn lưu vực.

Sau Chiến tranh Việt Nam, sự vắng bóng của Hoa Kỳ trong vùng Đông Nam Á đã để lại một khoảng trống địa chính trị, và đây cũng chính là cơ hội để một Trung Quốc đầy tham vọng mau chóng lấp đầy. Với sức bành trướng của Bắc Kinh từ kinh tế tới quân sự ngày càng đè nặng trên 5 quốc gia trong lưu vực sông Mekong, cộng thêm với những động thái hung hãn của Trung Quốc nhằm tiến tới : "Tây Tạng hóa Biển Đông (Tibetization of South China Sea)", nói theo ngôn từ rất tượng hình của B.A. Hamzak, thuộc Viện Hàng hải Mã Lai (Maritime Institute of Malaysia - MIMA), trực tiếp đe dọa tới những quyền lợi thiết thân của nước Mỹ, nên đã đến lúc chính quyền Mỹ không thể không quan tâm tới sự bành trướng của Trung Quốc, một quốc gia đông dân nhất thế giới đang nhanh chóng vươn lên như một siêu cường cả về kinh tế lẫn quân sự. Bắc Kinh không chỉ cạnh tranh ráo riết mà còn tham vọng vượt qua Mỹ trong thập niên tới của thế kỷ này. Nguy hiểm hơn nữa, nói theo ngôn từ của Jane Perlez, báo New York Times, đó là một "cạnh tranh mất-còn (zero-sum game)". Do đó, sự trở lại với khu vực Đông Nam Á của Hoa Kỳ là một tiến trình tất yếu chứ không phải là ngẫu nhiên.

Hoa Kỳ là một trong những nước tài trợ cho Ủy hội sông Mekong, đồng thời cũng đã từng viện trợ cho các quốc gia Mekong, và có tiếng nói quyền uy trên các tổ chức ngân hàng lớn của thế giới như Ngân hàng Thế giới (World Bank-WB) và Ngân hàng ot Châu Á (Asian Development Bank-ADB)… Với tư thế đó cùng với hành động tích cực dấn thân, Hoa Kỳ hy vọng có thể tìm lại thế đứng, hay ít ra cũng có một "vai trò đối trọng" hạn chế được phần nào sức bành trướng của Trung Quốc trong toàn lưu vực.

Một khởi đầu từ hành pháp

Từ Hội nghị ASEAN [Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á], ngày 23/07/2009, theo yêu cầu của Mỹ đã có thêm một cuộc họp bên lề của Ngoại trưởng 5 nước : phía Mỹ là Hillary Clinton, cùng với 4 ngoại trưởng vùng Hạ lưu sông Mekong bao gồm có Thái, Lào, Cam Bốt và Việt Nam tại Phuket, Thái Lan. Đại diện cho Việt Nam lúc đó là Ngoại trưởng Phạm Gia Khiêm kiêm Phó Thủ tướng.

Ngoại trưởng Mỹ đã nhấn mạnh tới tầm quan trọng của vùng Hạ lưu sông Mekong và vai trò mỗi quốc gia đối với Hoa Kỳ, cùng với cam kết hỗ trợ nhằm thăng tiến hòa bình và thịnh vượng cho khu vực ASEAN như một toàn thể. Ngoại trưởng 4 nước Thái , Lào, Cam Bốt và Việt Nam hoan nghênh sự hợp tác chặt chẽ hơn của Hoa Kỳ với các quốc gia hạ lưu trong những lãnh vực có ý nghĩa hỗ tương nhằm bảo đảm sự phát triển bền vững trong vùng.

Tiếp theo đó là một tuyên cáo, liên quan tới những vấn đề quan tâm chung, đặc biệt là trong các lãnh vực Môi trường, Y tế, Giáo dục, và Phát triển Hạ tầng (infrastructure development) trong khu vực.

Bộ Ngoại giao Mỹ cũng đã lên tiếng bày tỏmối quan tâm về ảnh hưởng tác hại từ những con đập đối với "An ninh lương thực" trong vùng, trong đó phải kể tới tầm quan trọng của nguồn cá sông Mekong là nguồn protein chính đối với cư dân trong lưu vực.

[Tưởng cũng nên nói thêm, tới nay 2019 Trung Quốc đã xây xong 11 con đập thủy điện dòng chính khổng lồ và còn tiếp tục xây thêm chuỗi 19 con đập nữa trên khúc sông Lancang-Mekong thượng nguồn, chưa kể là Bắc Kinh còn sở hữu thêm 4 trong số 11 dự án đập dòng chính nơi vùng hạ lưu sông Mekong trên lãnh thổ hai nước Lào và Cam Bốt].

Ngoại trưởng 5 nước đã thảo luận về các lãnh vực bao gồm biến đổi khí hậu (1) và làm thế nào để đáp ứng có hiệu quả ; phòng chống bệnh truyền nhiễm ; mở rộng ứng dụng kỹ thuật cho giáo dục và đặc biệt quan tâm đến vùng nông thôn ; cũng như phát triển hạ tầng. Các Ngoại trưởng đã xét duyệt những nỗ lực đang tiến hành, và đồng ý mở ra những lãnh vực hợp tác mới ; và đặc biệt hoan nghênh sáng kiến "Kết nghĩa giữa hai Ủy hội sông Mekong và sông Mississippi (Sister-River Partnership)" nhằm chia sẻ kinh nghiệm chuyên môn trong các lãnh vực thích ứng với biến đổi khí hậu, đương đầu với lũ lụt và hạn hán, khai thác thủy điện và lượng giá ảnh hưởng, quản lý nguồn nước và quan tâm tới an ninh lương thực.

Sáng kiến hạ lưu sông Mekong (Lower Mekong Initiative - LMI) của Ngoại trưởng Hillary Clinton, với mục đích là tạo thuận và phối hợp cách ứng xử với những thách đố trong phát triển của toàn vùng qua các hội nghị trao đổi thông tin kỹ thuật, những cuộc hội thảo huấn luyện, và những thăm viếng khảo sát.

Với 22 triệu USD dự chi – phải nói là ít, cho các chương trình môi sinh của 4 quốc gia hạ lưu sông Mekong ; một phần ngân khoản ấy cũng được sử dụng cho việc "Kết Nghĩa giữa hai Ủy hội sông Mekong và Mississippi" nhằm thăng tiến quản lý nguồn nước xuyên quốc gia, qua kinh nghiệm từ lưu vực sông Mississippi. Số tiền ấy cũng được cơ quan USAID sử dụng cho việc nghiên cứu ảnh hưởng thay đổi khí hậu trên nguồn nước, an ninh lương thực và trên cuộc sống cư dân trong lưu vực.

Theo Aviva Imhof, nguyên Giám đốc truyền thông của Mạngl sông quốc tế (International Rivers) thì Cơ quan Khảo sát địa chất Mỹ (USGS) có thể hỗ trợ phần kỹ thuật trong việc thu thập dữ kiện về thủy văn (hydrology), sinh thái (ecology), lưu lượng phù sa (sediment flows) và phẩm chất nước với bảo đảm rằng những thông tin ấy được phổ biến rộng rãi tới quần chúng.

Sáng kiến hạ lưu sông Mekong được xem là có phần nào ảnh hưởng tới động lực phát triển trong lưu vực, và gây sự chú ý tới những vấn đề địa dư chính trị đang bị thử thách.

Cho dù thực chất ban đầu là chưa đáng kể, nhưng dấu hiệu tái cam kết của Mỹ với các quốc gia Mekong và ASEAN đã bắt đầu khiến Trung Quốc phải quan tâm nhiều hơn tới các cộng đồng cư dân và các chánh phủ hạ lưu sông Mekong.