Thường trực Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường đề nghị Chính phủ chỉ đạo các bộ liên quan và UBND tỉnh Bình Thuận sớm hoàn thành dự án hồ Ka Pét để phục vụ phát triển kinh tế - xã hội địa phương mặc dù dự án đang gặp phải sự phản đối mạnh mẽ từ người dân, nhất là cộng đồng sắc tộc Chăm.
Khu di tích Po Sah Inư hay Tháp Chăm Phố Hài (Bình Thuận) nằm cách thành phố Phan Thiết 7 km về hướng đông-bắc
Trong bài viết sau đây, ông Phạm Khanh, một người sắc tộc Chăm, hiện đang ở Hàm Thuận Bắc, Bình Thuận và cũng là nhà nghiên cứu, bảo tồn văn hóa Chăm, cho RFA biết về những xung đột, bất cập nếu tỉnh Bình Thuận tiếp tục triển khai dự án trên.
Nguy cơ nhấn chìm khu Thánh Tích
"Đụng vào cái gì thì được chứ đụng vào vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng, tâm linh thì ngàn đời sau người ta vẫn nhớ và nó dẫn đến nguy cơ xung đột sắc tộc thì làm sao. Chúng ta có thể có rất nhiều giải pháp để làm cái hồ đó, nhưng nếu đụng vào vấn đề xung đột sắc tộc thì không giải quyết được, khó lắm chứ không phải dễ đâu. Cho nên bây giờ vẫn còn kịp".
Ông Phạm Khanh, một người sắc tộc Chăm, hiện đang ở Hàm Thuận Bắc, Bình Thuận lên tiếng cảnh báo nguy cơ xung đột sắc tộc ngữa người Kinh và Chăm nếu các cơ quan chức năng địa phương vẫn tiếp tục thực hiện dự án hồ Ka Pét.
Là một người nghiên cứu, bảo tồn văn hóa Chăm, ông Khanh cho biết trong diện tích hơn 680 ha làm dự án hồ thủy lợi Ka Pét, có khoảng 162 ha rừng đặc dụng. Nếu dự án vẫn thực hiện, theo ông Khanh, khoảng 10 ha khu Thánh tích của người Chăm sẽ bị nhấn chìm dưới lòng hồ. Ông nói tiếp :
"Đến khi mình tiếp cận báo cáo về tác động môi trường và các tọa độ thì mình mới biết là tổng thể của 10 ha của khu thánh tích là nằm ngay trong lòng hồ, tức là bị nhấn chìm dưới khoảng bảy mét nước và cộng đồng người Chăm mất hoàn toàn thu thánh tích này.
Cái đó cũng gây nhiều vấn đề khiến bọn tôi rất là xúc động và bối rối là phải xử lý vấn đề như thế nào".
Theo phong tục, cứ mỗi bảy năm, bất kể chiến tranh hay trong mọi hoàn cảnh kinh tế nào, cộng đồng người Chăm vẫn sẽ hành hương về khu thánh tích này để thực hiện các nghi lễ thờ tự. Lần hành hương gần nhất được ghi nhận là vào năm 2019. Ông Khanh cho biết thêm :
"Nếu tương lai mà cái khu thánh tích này bị nhấn chìm thì rõ ràng ba huyện của người Chăm hiện tại là Hàm Thuận Bắc, Hàm Thuận Nam và Tánh Linh coi như không còn con đường để đi hành hương, tức đây là mảnh đất cuối cùng, không có địa điểm để hành hương bởi vì bây giờ nếu hành hương thì đến đâu.
Cả một cộng đồng ai cũng đang rất ngơ ngác rằng bây giờ với một khu cực kỳ linh thiêng như thế, đã có lịch sử chiều dài gần 300 năm của chúng tôi tự nhiên bị nhấn chìm như vậy mà chính quyền không có một giải pháp cụ thể".
Di tích vẫn còn, nhưng… không được thừa nhận
Trong báo cáo đánh giá tác động môi trường, phần đánh giá về các đối tượng tự nhiên có thể bị tác động bởi dự án này, có ghi rằng "Trong vùng ngập lòng hồ không có di tích văn hóa lịch sử, chỉ có khoảng 30 ngôi mộ của đồng bào dân tộc xã Mỹ Thạnh".
Trên thực tế, ông Khanh cho biết, dù chưa được nhà nước chính thức công nhân là di tích quốc gia, tuy nhiên, không thể phủ nhận giá trị văn hóa lịch sử của quần thể thánh tích này. Bởi, theo ông, hiện vẫn còn rất nhiều di tích vẫn hiện hữu, vẫn được cộng đồng người Chăm gìn giữ cẩn thận. Ông Khanh nêu cụ thể :
"Ví dụ như khu di tích trồng thuốc Nam. Những cây thuốc đặc biệt của cộng đồng người Chăm ở khu đó bây giờ vẫn còn và một ngôi mộ của ông quan chuyên về ngự y vẫn còn tồn tại ở chỗ đó.
Rồi có những địa danh như suối đá bàn là nơi để luyện binh khí và khu dùng cho các binh sĩ, tướng tá đến ăn uống, nghỉ ngơi…
Tức là di tích vẫn còn tồn tại ở đó chứ không phải hoàn toàn chỉ là rừng mà không tồn tại bất cứ một thứ gì, di tích vẫn còn rất cụ thể".
Theo ông Khanh, ngay cả phần mộ của Pô Cei Khar Mâh Bingu, mà người Kinh gọi tắt là "Mộ Cậu" hay "Mộ Cậu Hoa", được xem như là trái tim hành hương của cộng đồng người Chăm và Raglai ở ba huyện Hàm Thuận Bắc, Hàm Thuận Nam, Tánh Linh cũng sẽ biến mất nếu chính phủ tiếp tục dự án này.
Pô Cei Khar Mâh Bingu là một tướng tài trong triều đình của Chăm Pa nhưng do bất đồng quan điểm nên ông mới lui về ở ẩn tại khu vực Nam Bình Thuận. Ông là người đã có công khai khẩn đất hoang ở khu vực ba huyện Hàm Thuận Bắc, Hàm Thuận Nam và Tánh Linh thuộc tỉnh Bình Thuận ngày nay. Ông Khanh cho biết như vậy và nói thêm rằng vì một số nguyên do như sợ khu mộ bị đột nhập hoặc bị phá hoại nên cộng đồng Chăm chuyển xương cốt của "Cậu Hoa" đến một nơi khác để bảo quản. Đến mỗi dịp hành hương lại đưa về khu mộ thật để làm nghi lễ :
"Khu mộ của Cậu vẫn nằm ở đó. Đặc biệt nhất là khu mộ đó vẫn tồn tại, không phải là mộ gió hoặc tưởng tượng mà trong ngôi mộ đó có xương cốt của ngài. Đặc biệt là đã gần 300 năm rồi mà xương cốt vẫn còn tồn tại, tức là nó giống như một viên xá lợi vẫn còn tồn tại cho đến hiện nay.
Và người Chăm ở tại Tánh Linh vẫn bảo quản cái đó, mỗi khi hành hương thì đưa cái xương cốt của ngài về tới ngay khu mộ đó".
Bên trong Lăng Pô Cei Khar Mâh Bingu, mà người Kinh gọi tắt là "Mộ Cậu" hay "Mộ Cậu Hoa" tọa lạc trên địa bàn thôn Lâm Thuận, xã Hàm Phú, huyện Hàm Thuận Bắc, tỉnh Bình Thuận
Ngoài ra, theo nghiên cứu của ông Khanh, Cậu Hoa còn là biểu tượng cho sự giao hảo giữa hai dân tộc Việt - Chăm :
"Đây là biểu tượng cho mối quan hệ giao hảo rất tốt. Người đó hồi xưa đã tạo điều kiện để hai dân tộc cùng tồn tại. Bây giờ anh lớn mạnh rồi anh chôn luôn hệ thống di tích mà chỉ có mỗi một câu nói rất là nhẹ nhàng rằng là mấy ông di dời di tích đi chỗ khác, tôi hỗ trợ cho vài cái cây để che "Mộ Cậu", thế là xong !"
Cần có giải pháp để đồng thuận lòng dân
Theo Bộ Tài nguyên & Môi trường, dự án hồ chứa nước Ka Pét đã được Quốc hội phê duyệt Chủ trương đầu tư tại Nghị quyết số 93 năm 2019, với tổng mức đầu tư hơn 585 tỷ đồng.
Mục tiêu đầu tư là cung cấp hơn 50 triệu mét khối nước tưới cho sản xuất nông nghiệp ; cấp nước thô cho khu công nghiệp và sinh hoạt cho người dân ; phòng, chống lũ và cải tạo môi trường, điều tiết nước cho vùng hạ du khu vực Hàm Thuận Nam và tỉnh Bình Thuận.
Là một người dân Bình Thuận, ông Khanh thấu hiểu nỗi vất vả vì thiếu nước. Tuy nhiên, theo ông, liệu có nên đánh đổi hơn 160 ha rừng đặc dụng và cả một khu đất thánh linh thiêng của người Chăm để lấy hơn 50 triệu mét khối nước hay không ; hay chính phủ nên chậm lại, tìm các giải pháp khác thay thế tốt hơn. Ông nêu ý kiến :
"Chủ trương của nhà nước thì chắc chắn là những người dân chúng tôi sẽ ủng hộ một cách nhiệt liệt. Tuy nhiên, nguyện vọng chính đáng của cộng đồng người Chăm là vấn đề liên quan đến thánh tích của chúng tôi thì chính quyền tỉnh Bình Thuận cũng như Chính phủ và Quốc hội cũng phải có cái nhìn lại về khu di tích này.
Không phải chỉ có cộng đồng người Chăm của chúng tôi không đâu mà cái này nó ảnh hưởng tới cả bình ổn 300 năm nữa. Nó cực kỳ quan trọng. Vì vậy, chúng ta có nên đánh đổi cái di tích để lấy 50 triệu mét khối nước hay không.
Tôi là dân cho nên chúng tôi không hiểu tầm chiến lược của các ông lớn. Nếu các ông nói rằng đổi được thì cứ đổi, nhưng nếu đổi thì các ông phải tính được tác hại của nó như thế nào".
Khu vực rừng bị phá để xây dựng hồ chứa nước ở tỉnh Bình Thuận (hình chụp từ vệ tinh). Ảnh : Planet Labs
Theo lời ông Khanh, cho đến nay, chính quyền tỉnh Bình Thuận chỉ một lần duy nhất mời năm chức sắc thuộc cộng đồng người Chăm lên UBND tỉnh để thông báo về việc sắp xếp di dời các di tích nằm trong khu vực thánh tích này, ngoài ra họ không bàn thêm về phương án di dời cụ thể. Ông Khanh nói tiếp :
"Thực ra thì thảo luận cho đến nay kết quả là một con số 0 to tướng. Bởi vì không thể nào chỉ có năm người đi họp như vậy mà có thể quyết định được rằng có di dời hay không.
Cái quyết định di dời hay không là vấn đề tâm tư nguyện vọng, ảnh hưởng đến cả một cộng đồng của chúng tôi. Ví dụ như bây giờ di dời rồi lỡ gia đình tôi bị nạn hay có vấn đề gì đi nữa thì ai sẽ là người chịu trách nhiệm cho dòng họ của tôi".
Nếu nhà nước nhất quyết thực hiện dự án này và buộc di dời các di tích, theo ông Khanh nhà nước cần có những giải pháp cụ thể :
"Ví dụ nếu Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Thuận cảm thấy phải làm hồ Ka Pét đó thì chúng tôi có đề nghị rất rõ ràng cụ thể phải giải quyết triệt để vấn đề đồng thuận của cộng đồng người Chăm ; bằng cách phải đề nghị ban phong tục Hàm Thuận Bắc triệu tập các cuộc họp để lấy ý kiến của người dân xem họ đồng ý di dời hay không".
Điều thứ hai, ông Khanh đề nghị chính phủ phải trả lại đúng diện tích và hiện trạng của khu thánh tích bị nhấn chìm, ông nói tiếp :
"Ví dụ ở trong này là 10 ha thì phải trả lại cho khu đó 10 ha và chúng ta sẽ di dời tất cả tất cả những di tích như khu mộ…
Di tích cũ nằm trong rừng khi đã bị chìm vào hồ nước rồi thì di tích mới thì phải khang trang và phải đáp ứng được nhu cầu hành hương tâm linh của cộng đồng người Chăm.
Tôi nghĩ như thế thì người Chăm sẽ rất là mang ơn Chính phủ và UBND tỉnh Bình Thuận".
Nguồn : RFA, 20/09/2023