Do đặc điểm lịch sử và chức năng như trên, nên Văn Nghệ là tờ báo từng có nhiều độc giả qua mọi thời kỳ, dù khi thăng hay trầm. Nhiều người còn nhớ những năm 1986 đến 1994 mọi tầng lớp độc giả Hà Nội chỉ mua và đọc báo Văn Nghệ, đè bẹp các tờ báo Nhân Dân, Quân Đội, Hà Nội mới… ế ẩm dài dài. Không ai quên vị tổng biên tập lúc ấy là nhà văn Nguyên Ngọc.
Về báo Văn Nghệ Hội nhà văn
Khai sinh từ 1948 với tên Tạp chí Văn nghệ, tập hợp hầu hết văn nghệ sĩ tên tuổi thời tiền chiến và một số mới gia nhập. Người mới nhất là Tố Hữu nhưng lại mau chóng trở thành thủ lĩnh không chính thức do trung ương ủy nhiệm.
Năm 1946 Hội văn hóa cứu quốc tập hợp văn nghệ sĩ toàn quốc (chủ yếu hoạt động ở miền Bắc) với diễn đàn là Tạp chí Văn nghệ. Tháng 4/1957 Hội nhà văn Việt Nam tách ra khỏi Hội văn hóa cứu quốc, đổi tên là tờ báo Văn Nghệ mang tên như hiện nay. Tuy nhiên do tờ báo này ra đời đầu tiên, nó nghiễm nhiên bao trùm sang các hội nghệ thuật khác lần lượt ra đời sau. Và ngay cả khi các Hội nghệ thuật khác (âm nhạc, mỹ thuật, sân khấu, điện ảnh) lần lượt ra đời và có báo riêng, báo Văn Nghệ vẫn có khả năng bao quát tất cả vì đặc điểm ngôn ngữ phản ánh thuận lợi của nó, dù không lấy đúng tên là báo Văn học.
Do đặc điểm lịch sử và chức năng như trên, nên Văn Nghệ là tờ báo từng có nhiều độc giả qua mọi thời kỳ, dù khi thăng hay trầm. Nhiều người còn nhớ những năm 1986 đến 1994 mọi tầng lớp độc giả Hà Nội chỉ mua và đọc báo Văn Nghệ, đè bẹp các tờ báo Nhân Dân, Quân Đội, Hà Nội mới… ế ẩm dài dài. Không ai quên vị tổng biên tập lúc ấy là nhà văn Nguyên Ngọc.
Công bằng mà nói, hơn nửa thế kỷ qua, báo Văn Nghệ, dù sao cũng giữ được thể diện kẻ sĩ hơn tất cả báo chí chính trị khác, mặc dù nó vẫn nêu cao khẩu hiệu trên vách tường "Vì chủ nghĩa xã hội". Trong lĩnh vực văn nghệ, bên cạnh "nhiệm vụ chính trị", báo Văn Nghệ còn có hoạt động mang tính hàn lâm văn nghệ thuần tuý, xen kẽ những đóng góp nghệ thuật nhất định cho nền văn hóa dân tộc. (Khác hẳn với Xưởng Phim Truyện chủ yếu và tuyệt đối làm nhiệm vụ tuyên truyền chính trị). Tuy vậy giới lãnh đạo tuyên giáo tư tưởng vẫn để mắt cảnh giác canh chừng tờ báo này sát sao hơn các báo chí nghệ thuật "hiền lành"khác (nhạc, hoạ, sân khấu, điện ảnh).
Giai đoạn tổng biên tập nhà văn Nguyên Ngọc mở đầu cởi trói tưng bừng đã lặng lẽ đi qua. Báo Văn Nghệ bây giờ không hẹn ngày phục hưng tinh thần văn nghệ tiên phong nữa. Bây giờ lãnh đạo chỉ lo "tồn tại hay không tồn tại", nói chi đến phục hưng.
Rơi vào thảm cảnh
Cũng nên nhắc qua các tên tuổi Ban chấp hành hiện tại (kể từ Đại hội nhà văn IX, ngày 8-11/7/2015).
Tham dự Đại hội có 542 hội viên, bầu được 6 nhà văn vào ban chấp hành Hội. Tái đắc cử gồm : Hữu Thỉnh, Nguyễn Quang Thiều, cựu tổng biên tập Nguyễn Trí Huân, Tbt Khuất Quang Thụy. Hai ghế mới là Trần Đăng Khoa (đài VOV) và Nguyễn Bình Phương (tạp chí Văn Nghệ quân đội). Ngộ nhất là cả 6 vị đều xuất thân hoặc hiện tại là cây bút quân đội và an ninh (ngẫu nhiên hay hữu ý qui hoạch thì không biết nữa !).
Tuy vậy, đến năm 2016 - số phận báo Văn Nghệ đang điêu tàn, sợ hãi nhìn Xưởng phim truyện Hà Nội bị khai tử bằng nhát đao "cổ phần hóa". May mà báo Văn Nghệ không có Cty nào mua cổ phần, nếu không thì cũng khó thoát bị chính phủ khai đao.
Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam Hữu Thỉnh
Vào dịp báo Văn Nghệ thượng thọ bảy chục tuổi (1956-2016), xảy ra tình trạng nợ nần, không thể trả lương cán bộ. Xảy ra mâu thuẫn mất đoàn kết từ chủ xị hai cấp Hữu Thỉnh liên thủ Trần Đăng Khoa phó chủ tịch Hội kiêm bí thư đảng đoàn Hội, với bên kia là Ban lãnh đạo tờ báo. Câu chuyện liên quan đến các nạn nhân là thư ký tòa soạn Lương Ngọc An và một số công chức bị "Thành Đức Trinh Bảo, bí thư chi bộ kiêm phó tổng biên tập đánh" cho nghỉ việc. Tổng biên tập Khuất Quang Thụy bênh vực nạn nhân, các phó tổng biên tập và một số người cùng phe phản đối tổng biên tập và lãn công. Báo in ra thường bị ế, lỗ.
Lại xảy ra sự cố tờ Văn Nghệ trẻ, do nhà thơ Lương Ngọc An phụ trách, đăng bài "Xe công Đà Nẵng trùng biển số xe". Đó là cái xe sang trọng vượt qui định của bí thư Nguyễn Xuân Anh (do Vũ Nhôm tặng nhưng lúc ấy cả đảng bộ giấu nhẹm). Bí thư Xuân Anh hung hăng phản pháo doạ kiện. Bộ 4T hăm hở phạt báo 30 triệu, bắt đổi tên miền. Chủ Liên hội Hữu Thỉnh hốt hoảng gửi công văn mắng mỏ Ban biên tập Văn Nghệ trẻ. Về sau, khi vụ Xuân Anh thất sủng vỡ lở bị đảng trừng phạt cách chức, bộ 4T tảng lờ không hoàn trả tiền phạt cho khổ chủ đang nghèo rớt mùng tơi, Hữu Thỉnh thì im lặng, vì khó ăn nói lại với báo Việt Nam trẻ.
Vấn đề nhân sự mờ ám : việc bổ nhiệm Lã Thanh Tùng làm phó tổng biên tập báo Văn Nghệ cũng không lành mạnh, thiếu minh bạch và nhiều khuất tất. Anh này lập công trong việc nhận kinh phí của Tập đoàn TKV đi Tây Nguyên viết bài cổ vũ Bauxite. Lã Thanh Tùng vốn là một công nhân gò hàn, mới về báo Văn Nghệ, chưa có cống hiến gì cho văn học và tờ báo, uy tín trong văn đàn thấp, mới tham gia làm báo đã được "qui hoạch" phó tổng biên tập. Sự việc này gây mất đoàn kết nội bộ khá trầm trọng.
Mỗi năm Hội Nhà văn Việt Nam nhận được 4,8 tỉ đồng từ Ngân sách Nhà nước. Tuy nhiên năm 2016 Hội chỉ nhận được 2,4 tỉ đồng, dành 2/3 số tiền đó phải chi ra để trả nợ cho báo Văn nghệ, tạp chí Thơ, Hồn Việt (mỗi số báo ra, Hội Nhà văn đặt mua 1.000 tờ cho khoảng 1.000 hội viên của mình, nay không thanh toán được).
Ngày nay các văn nghệ sĩ chân chính Việt Nam không thể cam tâm làm "tuyên truyền" nữa. Làm tuyên truyền như xưa thì độc giả quay lưng ngay lập tức. Mà trước hết các nhà văn nhà thơ cũng ngượng tay bút, không thể gõ những dòng thơ văn theo khẩu hiệu "Vì chủ nghĩa xã hội" to tướng trên đầu trang 1 như xưa nữa.
Đảng Nhà nước cũng chẳng cần các anh "như ngày xưa" nữa. Thủ tướng bây giờ cần tiền để cứu Ngân sách luôn luôn khủng hoảng. Ai làm ra tiền thì thủ tướng mới coi trọng, không thì cho"cổ phần" luôn.
Nhà nước đã cắt giảm dần kinh phí chỉ để tờ báo sống cầm hơi, khỏi chết ngay tức khắc. Sau đó các anh chị tự lo liệu. (Bên sân khấu, các nhà hát, đoàn văn công đã khôn hồn đi trước một bước rồi).
Kinh tế thị trường đích thực (không có cái đuôi giả định hướng xã hội chủ nghĩa) đang phát huy tác dụng. Văn Nghệ lao đao vì thực ra vẫn chưa vượt qua thói quen tự trói mình.
Nhà văn Trương Vĩnh Tuấn sau khi rời khỏi báo Văn Nghệ than thở :
"Báo Văn Nghệ giờ đây ai cứu,
Việc làng văn ai liệu ai lo ?
Hội trường lặng ngắt như tờ
Một câu hỏi lớn đến giờ còn treo !
Dở chứng đăng truyện ngắn "Bắt đầu và Kết thúc"
Truyện ngắn "Bắt đầu và Kết thúc" tác giả Trần Quỳnh Nga đăng trên báo Văn Nghệ số 50 ra ngày 16 - 1 - 2017. Truyện ngắn đã gây bão dư luận lập tức trên công luận và mạng xã hội từ suốt gần hai tuần qua, làm bùng nổ các trao đổi trong và ngoài học thuật.
Báo Đại Đoàn Kết nhanh tay đăng bài của nhà văn Trần Bảo Hưng "Hư cấu hay là xuyên tạc lịch sử ?". Các báo nhà nước khác im re tránh né đề tài nhạy cảm. Báo điện tử Việt Nam Thời Báo đăng bài "Sự liều mạng của báo Văn Nghệ : truyện ngắn Bắt đầu và kết thúc" của Giang Nam.
Chịu nhiều truy vấn từ mọi phía, chủ liên Hội Hữu Thỉnh bực bội uất nghẹn vì hoảng sợ vội yêu cầu tổ chức Toạ đàm tại báo Văn nghệ. Tâm trạng uất ức của Hữu Thỉnh là "làm đầy tớ thằng khôn còn hơn làm thầy thằng dại".
Chiều 19/01/2018, đúng ngày kỷ niệm 44 năm Trung Cộng dùng vũ lực cướp Hoàng Sa, tại trụ sở Hội Nhà văn Việt Nam số 9 Nguyễn Đình Chiểu, Hà Nội, Ban Sáng tác của Hội đã tổ chức một cuộc tọa đàm ở phạm vi hẹp về truyện ngắn "Bắt đầu và Kết thúc" của tác giả Trần Quỳnh Nga.
Chủ trì tọa đàm là Trần Đăng Khoa, Trưởng ban Sáng tác kiêm Phó Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam. Một số nhà văn, chuyên gia về lý luận văn học đã có mặt: Hoàng Quốc Hải, Trần Đình Hiến, Trần Đình Sử, Nguyễn Quang Thiều, Hữu Thỉnh, Văn Chinh, Nguyễn Văn Thọ, Lê Minh Khuê, Trịnh Bá Đĩnh, Trần Bảo Hưng, Khuất Quang Thụy, Khuất Bình Nguyên, Nguyễn Bình Phương, Lê Thành Nghị... Ông nhà văn Trần Văn Tuấn, chủ tịch Hội Nhà văn TPHCM đầy tai tiếng vì "phò chính trị" và lùm xùm chấm giải thưởng tao lao vừa qua cũng lò dò bay ra dự tọa đàm. Có lẽ ông bay ra hi vọng nạp thêm chút năng lượng khí phách kẻ sĩ Hà thành... Được biết, báo Văn Nghệ có ghi chép tại chỗ và hứa đăng tường thuật trong số tới (thứ Bảy 27/1/2018).
Rất tiếc số báo "hứa tuần sau" không dám tường thuật. Chúng tôi sử dụng ghi chép của một PV giấu tên tường thuật sơ lược như sau đây.
"Mở đầu là phát biểu của Ban tổ chức về việc cần thiết của cuộc tọa đàm. Sau đó nhà văn Hoàng Quốc Hải phát biểu về vấn đề sáng tác về đề tài lịch sử, về hư cấu văn học trong thể tài lịch sử và nhấn vào trường hợp truyện ngắn của Trần Quỳnh Nga.
Tiếp theo là các phát biểu của hầu hết các khách mời và Ban chấp hành Hội Nhà văn. Ý kiến của các nhà văn xoay quanh hai nội dung :
- Làm rõ sự khác nhau giữa văn và sử. Những góc khuất của lịch sử được văn học tái hiện bằng nghệ thuật ngôn từ. Văn học viết về đề tài lịch sử thì hư cấu như thế nào, mức độ nào là chấp nhận được.
- Truyện ngắn "Bắt đầu và Kết thúc" của Trần Quỳnh Nga viết về Trần Ích Tắc đã tái hiện một Trần Ích Tắc vượt ra ngoài tâm thức dân tộc và sử sách. Ca ngợi một kẻ bán nước, và thi vị hóa "tình yêu" của An Tư công chúa và tuướng giặc Thoát Hoan là điều khó có thể chấp nhận. An Tư công chúa xả thân vì nước lại hóa ra kẻ phản bội tổ quốc, bảo vệ Thoát Hoan cùng đào thoát.
"Bắt đầu và kết thúc" của Trần Quỳnh Nga ca ngợi Trần Ích Tắc
Không cần quy chụp chính trị cho tác giả trẻ Trần Quỳnh Nga, cũng không ai mạt sát nhau và mạt sát tác giả. Không có không khí đấu tố xảy ra trong hội trường tọa đàm. Nhưng hầu hết các phát biểu đều rất nghiêm khắc và thẳng thắn.
Có tới 4 nhà văn lên tiếng bênh vực và ca tụng tác giả Trần Quỳnh Nga và truyện ngắn "Bắt đầu và Kết thúc". Biên tập viên Văn Chinh ào đến phòng họp như một cơn gió. Vội vàng phát biểu hết lời ca tụng truyện ngắn "Bắt đầu và Kết thúc' và cho đây là truyện ngắn sáng giá về đề tài tình yêu, anh chàng Văn Chinh nói xong vội thoát ra khỏi phòng họp, sợ phải đối mặt với các cây đa cây đề lý luận.
Hai phó chủ tịch Hội Nhà văn là Nguyễn Quang Thiều và Trần Đăng Khoa (những người khéo ăn nói) đã khen tác giả Trần Quỳnh Nga là có văn tài. Rồi lúng túng, không phân tích được tài năng như thế nào. Cây bút Nguyễn Văn Thọ (Thọ muối) cũng khen cô nhà văn này có tài, nhưng ông này cũng nói nếu là biên tập viên, ông sẽ gác lại chưa đăng truyện ngắn này, mà dành để đến dịp 8/3 mới đăng (pha trò ngu xuẩn hết biết !). Thọ "muối" cũng ú ớ nước đôi, sợ mất lòng phe báo Văn Nghệ và cũng sợ mất lòng phe lý luận gia phủ nhận cây bút Quỳnh Nga.
Ông nhà văn Khuất Quang Thụy cựu chiến binh, tổng Biên tập báo Văn Nghệ cũng có mặt. Ông ta đứng lên phát biểu, ngơ ngác và xa lạ đến tội nghiệp, dường như ông vẫn không hiểu sự việc ra làm sao mà để đến nỗi Hội Nhà văn Việt Nam phải mở cuộc tọa đàm nghiêm trọng thế này (!).
Hữu Thỉnh, chủ tịch 2 Hội xuất hiện khi cuộc họp đã diễn ra được một lúc. Ông đến, ông ngồi xuống, ông đọc tài liệu (ông dẫn bài của nhà văn Trần Bảo Hưng, Tiến sĩ Chu Mộng Long và Tiến sĩ Trịnh Thu Tuyết) và ngồi nghe các phát biểu.
Cuối cùng, Hữu Thỉnh đứng lên nói mấy lời dường như để tổng kết cuộc tọa đàm. Điều gây sửng sốt đã đến, khi vừa đứng dậy ông đã cầm ngay văn bản bài viết của TS. Chu Mộng Long trên mạng và dõng dạc trích đọc bài . Ông đọc nguyên cả câu này trong bài của Chu Mộng Long như đồng tình: "Đọc đi đọc lại "Bắt đầu và kết thúc", tôi thấy không có gì đáng viết. Tốt nhất hãy để tờ báo văn nghệ này chết hẳn trong lòng bạn đọc sau những vụ lùm xùm đấu đá, những nợ nần và những cầu cứu các nguồn tài trợ trong lẫn ngoài nước. (…) nên đành phải viết, coi như giúp cho tờ báo mình thích một thời sống thêm".
Hữu Thỉnh khen ngợi bạn đọc trong nước (rất hiếm khi Hữu Thỉnh khen công chúng, quả đây là sự lạ): "Bạn đọc họ thông minh và hiểu biết lắm. Họ thông minh hơn chúng ta, và hơn chúng ta tưởng. Đây, những bài viết ấy đây. Tờ báo Văn Nghệ của chúng ta không thể quay lưng với bạn đọc, không thể vô trách nhiệm với bạn đọc và với lịch sử được. Chúng ta không thể nào và không bao giờ có thể ủng hộ những khuynh hướng sáng tác như truyện ngắn của Trần Quỳnh Nga. Phải làm rõ đúng sai. Không hy sinh chân lý được! Không hy sinh lịch sử được. Có gì quý hơn dân tộc, có gì quý hơn sự thật mà phải hy sinh ?! Chúng ta không quy chụp vội vã tác giả, nhưng phải chuyển đến tác giả về những nhận thức sai sót của mình về lịch sử".
Hữu Thỉnh yêu cầu phải có cuộc họp giữa Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam với Ban biên tập Báo Văn Nghệ để kiểm điểm, để đăng tải các ý kiến, và để có một lời cáo lỗi chân thành với bạn đọc.
Tôi nhớ "Tăng tử từng nói :
Con chim sắp chết thì tiếng kêu thương
Con người sắp chết thì lời nói phải".
Tăng tử thuyết : Điểu chi thương tử, kỳ minh dã ai ; Nhân chi thương tử, kỳ ngôn dã thiện- sách Luận ngữ). Ẩn dụ cổ nhân nói chữ "chết" nhưng chúng ta đều hiểu danh ngôn chỉ nói về mặt tinh thần thôi (mong ông Hữu Thỉnh đứng hiểu lầm chúng tôi thì may lắm).
Cuộc tọa đàm bắt đầu lúc 14g và kết thúc lúc 18g ngày 19 tháng 1 năm 2018 khi thành phố đã lên đèn. Lúc ấy, trong dư luận còn đang cảm xúc : vừa đau buồn tưởng niệm 74 chiến sĩ Việt Nam hy sinh trong trận Hải chiến Hoàng Sa ngày này 44 năm trước ; vừa phẫn nộ khi Bộ Văn hóa Việt Nam đã mời đoàn nghệ thuật Nội Mông của Tàu múa hát tại Nhà hát lớn vào đêm 19/01/2018 và công luận đang hồi hộp theo dõi xem đêm diễn có bị hủy như Bộ Văn hóa đã nói với báo chí không (sau đó đã hủy)".
Dư luận trái chiều yếu ớt
Tuy nhiên trên mạng xã hội, những cuộc tranh cãi vô hồi kỳ trận, rõ ràng phần mạnh vẫn nghiêng về phủ nhận truyện ngắn Quỳnh Nga. Tinh thần văn học và tinh thần dân tộc trùng hợp bùng lên. Nhưng vẫn có những hiện tượng kỳ quái bất ngờ.
Nhà văn Phạm Lưu Vũ vốn là cây bút phản biện sắc sảo ở Hà Nội, chả hiểu sao lần này "ma dẫn lối quỉ đem đường", ông lại bị cô Quỳnh Nga hút hồn. Ông bệnh vực "tự do sáng tác" của cô Nga.
Người bênh vực thứ hai là Bảo Thương nữ vũ công múa bút hội viên Hội văn nghệ Bắc Giang, hẳn cũng có giao tình với nữ tác giả Trần Quỳnh Nga Hội văn nghệ Hà Tĩnh. Có lẽ hai cô đồng bệnh tương liên, đều thuộc loại thích "đốt đền" để nổi tiếng. Hãy nghe lý luận sống sít chưa tiêu hóa, rất sến súa của Bảo Thương. Cô này thích tỏ ra ta đây hiện đại :
"Chúng tôi ghét (văn) Minh Họa rồi, Ta thắng Địch thua, ai xấu, xấu cả chiều dài lịch sử, ai tốt, tốt cả ngàn năm hậu thế. Hãy để văn học về đúng là văn học của nó.
Máu giặc cũng như máu ta…
Lâu lắm rồi, mới đọc một truyện viết về lịch sử hay thế, chạm sâu đến thăm thẳm lòng người, tinh tế, giàu chất văn học, đầy tâm trạng, đầy trăn trở, đầy đấu tranh giữa chung và riêng, giữa nghĩa và tình, phá toang cái minh họa cũ kĩ; rất người, rất đời, chứ không phải là chàng Đăm San trong sử thi oai phong lẫm liệt, chứ không phải tướng giặc mặt đen, mắt dữ, râu vểnh ngược, hung tàn...
Tơ lòng tôi ngân lên đến giọt cuối cùng khi đọc nó".
Nhà văn Bảo Thương lên tiếng ủng hộ tác giả và tác phẩm
Không thể kể những lời dân FB chửi mắng Bảo Thương cây bút làm xấu mặt các hội văn nghệ tỉnh lẻ.
Tôi có cảm tưởng hai cô văn sĩ này "lột quần áo" giống như các fan nữ U23 tự lột đêm 23/1 vậy. Yêu quí U23 thì ít, muốn làm nổi hình ảnh mình thì nhiều.
À, hóa ra ông Hữu Thỉnh đã khôn ngoan vào giờ chót.
Phen này không nhanh tay thì mất tất cả.
Bên đảng chính phủ thì ghét bỏ vì tuyên truyền ngu gây phản ứng ngược, mà bên công chúng bạn đọc cũng nguyền rủa và tẩy chay.
Mất cả hai thì sống với ai đây !
Ông Hữu Thỉnh cứu nguy báo Văn Nghệ
Đáng lẽ viết bài tổng thuật cuộc Toạ đàm như lời hứa thì báo Văn Nghệ ngày 27/1 chỉ đăng gọn hai bài.
Một là, tham luận "Về truyện Bắt đầu và kết thúc" của nhà văn Hoàng Quốc Hải cây bút chuyên viết tiểu thuyết lịch sử.
Diễn đàn báo Văn Nghệ cũng có những ý kiến trái chiều về truyện ngắn của nhà văn Quỳnh Nga
Hai là, lời tòa soạn coi như bản tổng kết toạ đàm ngắn gọn và nhận lỗi của Ban biên tập.
Vì vậy chúng tôi bổ sung phần "tổng thuật" lược gọn như trên để bạn đọc hiểu rõ tình trạng mâu thuẫn loạn xà ngầu của ban chấp hành (những ý kiến kém chuyên môn và vô trách nhiệm của 2 phó Hội Nguyễn Quang Thiều và Trần Đăng Khoa và tay Biên tập viên Văn Chinh).
Phùng Hoài Ngọc
Nguồn : VNTB, 28/01/2018