Việt Nam đang trên đà tiến triển, nhưng liệu đảng có kìm chân ?
David Brown, VNTB, 03/03/2021
Việc đảm bảo vị trí của Việt Nam trong một thế giới liên kết hiện nay dường như phụ thuộc rất nhiều vào việc cho phép công dân họ vượt khỏi khuôn khổ mà đảng đã đặt ra.
Tổng bí thư Đảng cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọngtại lễ bế mạc Đại hội Đảng lần thứ 13 ở Hà Nội, ngày 1 tháng 2 năm 2021 (Ảnh AP của Minh Hoàng).
Năm 2020 là năm Việt Nam được công nhận khắp nơi là một nước đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế toàn cầu và là một hình mẫu "quốc gia phát triển".
Thế giới chú ý vì Việt Nam ngăn chặn hiệu quả covid-19 ngay cả khi căn bệnh này tàn phá con người và kinh tế của các quốc gia giàu có hơn nhiều. Các hãng truyền thông quốc tế thường ít chú ý đến Việt Nam ; cuộc chiến tranh tàn phá đất nước đã kết thúc cách đây gần nửa thế kỷ, và chế độ độc đảng ở Hà Nội không khuyến khích báo cáo điều tra. Tuy nhiên, việc huy động thành công chống lại đại dịch đã thúc đẩy một loạt các bài báo ca ngợi "khoảnh khắc đột phá" của Việt Nam.
Như Richard Heydarian đã viết gần đây trên Nikkei Asia, Hà Nội vừa qua đã thể hiện sự quản trị tốt đáng kể cho một quốc gia được ban mức độ gắn kết xã hội cao. Cùng với Đài Loan – một quốc gia hàng đầu khác chống lại đại dịch – Việt Nam đã cho thấy "tầm quan trọng của vai trò lãnh đạo chính trị có năng lực, vốn xã hội và năng lực nhà nước". Cùng với ý, nhà đầu tư và chuyên gia phát triển Ruchir Sharma phán đoán chính xác rằng Việt Nam "đang làm cho chủ nghĩa tư bản chuyên quyền hoạt động tốt một cách bất thường." Tuy nhiên, nhà phân tích rủi ro chính trị Nguyễn Phương Linh cũng đúng khi chỉ ra rằng thành công hiện tại của Việt Nam dựa trên một nền tảng chính trị mong manh.
Cô viết trên Nikkei : "Miễn là thu nhập trung bình và mức sống tiếp tục tăng lên, người dân có thể vẫn lạc quan về tương lai của đất nước, nhưng đồng thời cũng có cảm xúc lẫn lộn về hệ thống chính trị của họ."
Năm 2020 tình cờ là một năm đầy màu sắc chính trị ở quốc gia gần 100 triệu dân này. Đằng sau những cánh cửa đóng kín, các phe phái trong Đảng cộng sản cầm quyền ở Việt Nam tranh giành quyền thống trị trước đại hội đảng gần đây được tổ chức vào cuối tháng Giêng. Với việc điều hành gần như hoàn hảo của chính phủ Việt Nam kể từ năm 2016, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc dường như là lựa chọn hàng đầu để kế nhiệm ông Nguyễn Phú Trọng xảo quyệt nhưng ngày càng già yếu để trở thành Tổng bí thư.
Nếu không đạt được điều đó, ông Phúc ít nhất được cho là có khả đảm nhiệm nhiệm kỳ thủ tướng 5 năm lần thứ . Ông nhận được sự ủng hộ rộng rãi từ các quan chức đảng, đặc biệt là các tỉnh miền Trung và miền Nam nơi tập trung hoạt động kinh tế. Đáng chú ý, cộng đồng doanh nghiệp cũng ủng hộ sự thăng tiến của ông để ghi nhận nhiệm kỳ có tầm nhìn xa, ổn định và hầu như không có tai tiếng của ông.
Thay vào đó, ông Trọng quyết định tự mình tiếp tục chức vụ cao nhất cho nhiệm kỳ thứ ba chưa từng tiền lệ có sau khi không thể thăng tiến một người kế nhiệm của mình. Nhà lý luận lão thành tiếp tục điều động một đồng chí từ trung ương đảng, Phạm Minh Chính, vào văn phòng thủ tướng.
Ông Phúc đã bị buộc phải nhận chức chủ tịch nhà nước hữu danh vô thực. Vương Đình Huệ từng là người tốt nhất nhất kế nhiệm ông Phúc làm thủ tướng sau khi thực hiện tốt vai trò phí thủ tướng phụ trách kinh tế. Thay vào đó, ông Huệ thấy mình bị đẩy vào chức chủ tịch Quốc hội Việt Nam cũng là có tiếng mà không có miếng.
Khó mà tưởng tượng được một kết quả ít có khả năng duy trì động lực chính trị và kinh tế trong 5 năm qua, đặc biệt là trong bối cảnh Đảng cộng sản trước đây nhấn mạnh thường xuyên cho các lãnh đạo già về hưu và bổ nhiệm những người kế nhiệm. Ông Trọng đã 76 tuổi và sức khỏe yếu, trong khi Thủ tướng Chính phủ chỉ định ông Chinh, người lần đầu tiên lên nắm quyền lãnh đạo cơ quan tình báo của Bộ Công an Việt Nam, không có kinh nghiệm trong chính quyền cấp tỉnh.
Nhiệm kỳ thủ tướng của ông Phúc sẽ khó vượt qua. Ông Phúc thừa kế một nền hành chính đang quay cuồng với các khoản nợ của các công ty nhà nước. Khi ông nhậm chức vào tháng 4 năm 2016, một vụ tràn chất độc hại tại một nhà máy luyện thép ở tỉnh Bắc Trung Bộ, Hà Tĩnh đã gây ra một trong những thảm họa môi trường tồi tệ nhất của đất nước, tàn phá nghề cá ven bờ biển dài 180 dặm. Cùng với thời gian, các khoản nợ khó đòi được quản lý tốt và 250.000 ngư dân đã được bồi thường bằng nguồn vốn bồi thường từ các chủ sở hữu Đài Loan của nhà máy. Kể từ đó, ông Phúc và nội các cứ thế thành công
Việt Nam đã trở thành một điểm đến ưa thích của các tập đoàn nhằm đa dạng hóa chuỗi cung ứng của họ khỏi nước láng giềng Trung Quốc. Dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài tăng cường hơn nữa sau năm 2016, khi quan hệ thương mại giữa Bắc Kinh và Washington trở nên khó khăn. Để biến những lợi ích này thành lợi thế cạnh tranh vĩnh viễn, Chính phủ của ông Phúc tập trung nỗ lực cắt giảm các rào cản quy định và xây dựng cơ sở hạ tầng cần thiết – kỹ thuật số cũng như vật lý – để hỗ trợ chuỗi giá trị công nghệ cao và cải thiện cơ hội cho các nhà cung cấp cây nhà lá vườn.
Sự phối hợp giữa các bộ chính phủ, trước đây còn yếu, nay dường như đã được cải thiện đáng kể. Với sự hỗ trợ mạnh mẽ của Ban Kinh tế trung ương, ông Phúc và nội các đã đưa ra một cuộc đại tu sâu rộng trong ngành năng lượng Việt Nam nhằm ưu tiên phát triển các nguồn tài nguyên năng lượng mặt trời và năng lượng gió đặc biệt. Họ cũng xây dựng một sự đồng thuận về các biện pháp khẩn cấp cần thiết để giảm bớt căng thẳng về độ phì nhiêu huyền thoại của Đồng bằng sông Cửu Long.
Tất cả những điều này dường như chứng minh rằng có thể xây dựng sự thịnh vượng với một nền kinh tế thị trường hội nhập toàn cầu, ngay cả khi không có dân chủ. Việt Nam hiện là một quốc gia có thu nhập trung bình, một thành tích làm kinh ngạc những người du hành thời gian từ năm 1996. Mục tiêu được thông qua tại đại hội đảng tháng trước – rằng Việt Nam sẽ trở thành quốc gia có thu nhập cao vào năm 2045, với thu nhập bình quân đầu người khoảng 25.000 đô la hiện nay – dường như không còn là điều bất khả thi. Tất cả những gì Hà Nội phải làm, theo một báo cáo gần đây từ Viện Brookings, là duy trì tốc độ tăng trưởng hàng năm 7% mà họ đã đạt được hai năm trước khi đại dịch.
Phân tích của Brookings cho rằng việc tiếp tục đạt được mốc đó sẽ phụ thuộc vào việc Việt Nam tăng tốc tăng năng suất, trang cho lực lượng lao động các kỹ năng của thế kỷ 21, thúc đẩy đổi mới và ưu tiên cho khu vực tư nhân. Tất cả khuyến nghị này đều tốt, nhưng có thể là không đủ. Để thực sự giải phóng năng lực sáng tạo của quốc gia, Đảng cộng sản cần phải phục vụ nhiều hơn ý niệm đổi mới từ dưới lên và tháo gỡ những gông cùm cho xã hội dân sự của Việt Nam.
Bản chất của hệ thống chính trị cũng quan trọng. Việc tìm hiểu tâm tư của những người Việt Nam bình thường – ngoài tài xế taxi kỳ quặc nắm cơ hội để trút bỏ nỗi bực dọc của mình cho một hành khách nước ngoài – không phải là điều dễ dàng -. Sự độc quyền của đảng trong việc ra quyết định công là tuyệt đối ; quy trình không rõ ràng và bộ máy an ninh nhà nước khắp chốn khiến việc đưa ra ý kiến trái chiều trở nên nguy hiểm. Điều có thể nói chắc chắn nhất là chừng nào kinh tế tiếp tục tăng trưởng với hầu hết người Việt Nam, mặc dù không đồng đều, hoạt động chống chế độ sẽ vẫn là không thực tế ra và rất khó xảy ra.
Tuy nhiên, các vấn đề công bằng xã hội vẫn cần được chú trọng hơn và quan tâm nhất quán Giống như hầu hết các quốc gia đang phát triển, Việt Nam phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng trong quản trị môi trường. Các trường công lập và hệ thống chăm sóc sức khỏe từng là niềm tự hào của Việt Nam xã hội chủ nghĩa nay là những nơi mà chỉ phục vụ tốt cho những ai có nhiều tiền – thường là chi trả ngoài sổ sách. Nông dân vẫn không được quyền sở hữu đất canh tác, trong khi khoảng cách giữa những người có và không có đất tiếp tục mở rộng.
Một vấn đề đáng quan sát lúc này là liệu Việt Nam có thực hiện các cam kết đã thực hiện để cải thiện quyền lao động và bảo vệ công đoàn. Là một phần của các thỏa thuận thương mại gần đây với Liên minh Châu Âu và với 10 thành viên khác của Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương, Việt Nam đã đồng ý cho phép các "tổ chức đại diện cho người lao động" độc lập đàm phán với người sử dụng lao động về tiền lương và điều kiện làm việc. Bộ luật Lao động mới được ban hành trước thềm đại hội đảng dường như có các tiêu chuẩn cao hơn, nhưng ở Việt Nam như thường lệ các chỉ thị thực hiện sẽ cho biết liệu cam kết của Hà Nội có chính xác hay không. Chủ nghĩa hoài nghi được bảo đảm, vì đảng-nhà nước có lịch sử không tuân thủ nhiều cam kết nhân quyền mà họ đã đưa ra tại Liên Hợp Quốc.
Nếu Hà Nội làm những gì cần thiết để đảm bảo vị trí của Việt Nam trong nền kinh tế toàn cầu bằng cách cho phép người lao động một biện pháp độc lập thực sự, thì điều đó sẽ có tác động rất lớn đối với chính sách trong nước. Rốt cuộc, thiết lập mặc định của Đảng cộng sản là bóp chết bất kỳ sáng kiến cấp cơ sở nào mà họ không kiểm soát. Công lý ở Việt Nam không công bằng. Facebook và YouTube hiện phải kiểm duyệt. Truyền thông quốc gia phải rất cẩn thận khi muốn vạch ra những vụ bê bối. Mặc dù Đảng cộng sản không đàn áp như Freedom House hay Tổ chức Quan sát Nhân quyền HRW từng nghĩ, nhưng họ cũng chưa đạt đến "thời điểm đột phá" thực sự, để quyền lực nhà nước có thể bị thách thức.
Hệ thống này hoạt động rất hiệu quả khi Việt Nam đối đầu với mối đe dọa hiện tại và rõ ràng như COVID-19. Tuy nhiên, hệ thống sẽ không có ích gì, nếu Hà Nội muốn tiếp tục khai thác sự sáng tạo của người dân hoặc thúc đẩy các tổ chức phục vụ nhu cầu địa phương. Việc đảm bảo vị trí của Việt Nam trong một thế giới liên kết hiện nay dường như phụ thuộc rất nhiều vào việc cho phép công dân Việt Nam vượt ra ngoài khuôn khổ mà đảng đã xây dựng cho họ.
David Brown
Nguyên tác : Vietnam Is on a Roll, but Will the Party Hold It Back ?, World Politics Reviews, 01/03/2021
Anh Khoa dịch
Nguồn : VNTB, 03/03/2021
David Brown là một người viết tự do về Việt Nam đương đại, chuyên về đời sống chính trị và kinh tế, quan hệ quốc tế, văn hóa truyền thông và những thách thức về môi trường. Bài bình luận của ông thường xuyên đăng trên Asia Sentinel, Diễn đàn Đông Á và các ấn phẩm khu vực khác, và ông viết cho Foreign Affairs, Yale Global và Brookings Institution. Phóng sự của ông cũng được dịch trên tạp chí tin tức và quan điểm độc lập hàng đầu Việt Nam, Tiếng Dân.
