Đầu mùa hè năm 2023, Việt Nam hứng chịu một đợt khô hạn trên diện rộng. Ở miền bắc, hạn hán làm cho các hồ thủy điện bị sụt giảm nước đến mức không thể phát điện trong một khoảng thời gian. Ở phía nam, Đồng bằng sông Cửu Long cũng chịu ảnh hưởng bởi sự sụt giảm nước trên sông Mekong. 

Sơ đồ các đập thủy điện trên 3 mạng lưới Sekong, Sesan, Srepok, thuộc hệ thống sông Mekong - Stimson Center

Hôm 26/7/2023, Stimson Center, một think tank ở Washington DC, tổ chức một hội nghị trực tuyến thảo luận về các vấn đề về nguồn nước trên sông Mekong. Theo các chuyên gia đến từ Hoa Kỳ và Việt Nam trình bày tại hội nghị này, có những dấu hiệu rõ ràng về hạn hán trên khắp lưu vực sông Mekong. Do đó, sông Mekong dường như đang trên bờ vực của một mùa mưa có dòng chảy cực thấp nữa. Đặc biệt, nguy cơ hạn hán này xuất hiện cùng lúc với hiện tượng El Nino sắp xảy ra. Các chuyên gia đặt ra câu hỏi là phần còn lại của mùa mưa năm 2023 sẽ diễn ra như thế nào. Một khi nguy cơ này xảy ra, nó sẽ tác động như thế nào đến hàng triệu người mà sinh kế của họ phụ thuộc vào dòng sông này ? 

Một vấn đề quan trọng khác là hiện nay đã có hơn 100 con đập đang hoạt động trong lưu vực sông Mekong. Ông Regan Kwan, nhà nghiên cứu tại Stimson Center, nhấn mạnh tại hội nghị một câu hỏi rằng liệu mạng lưới đập thủy điện này trên sông Mekong sẽ làm trầm trọng thêm hạn hán ngay trong mùa mưa này (từ tháng 6 đến tháng 11) hay không, hay là chúng có thể được đưa vào sử dụng để cải thiện tình hình. 

Lưu vực sông 3S (Sekong, Sesan và Srepok) đóng góp khoảng 20% dòng chảy hàng năm của sông. Đây là những dòng sông xuyên biên giới, đi qua cả 3 nước Đông Dương. Chúng nằm gần Biển Hồ Tonle Sap ở Campuchia nên tác động rất lớn đến nông nghiệp và thủy sản ở Đồng bằng Sông Cửu Long. Trong điều kiện bình thường, vào mùa mưa, từ tháng 6 đến tháng 11, các dòng sông Sekong, Sesan, Srepok đóng góp nước cho sông Mekong và Đồng bằng sông Cửu Long, tạo ra nhịp lũ theo mùa trong khu vực này. Tuy nhiên, tất cả các nhánh sông thuộc lưu vực Sekong, Sesan và Srepok đều đã bị xây dựng đập thủy điện. Điều đáng nói là hầu như có rất ít thông tin về hoạt động của những con đập này để các nhà nghiên cứu có thể hiểu chúng đã thay đổi nhịp lũ của sông Mekong như thế nào. 

So sánh dữ liệu thủy văn các năm, ông Brian Eyler chỉ ra là năm 2023, các đập thủy điện Trung Quốc đã xả nước mùa khô ít hơn hẳn các năm trước. Trả lời câu hỏi của RFA về hậu quả của việc Trung Quốc năm nay xả nước ít hơn mọi năm, trong khi mùa khô đến sớm hơn, ông Brian Eyler giải thích rằng do mùa mưa năm 2022 trước đó không cung cấp đủ nước cho các hồ chứa của Trung Quốc, cho nên lượng nước xả vào mùa khô của Trung Quốc thấp hơn bình thường từ tháng 1 đến tháng 5. Mực nước sông thực sự thấp trong mùa khô năm 2023. Theo ông Brian, điều này đã được dự đoán trước. 

Thông thường, mực nước sông sẽ thấp trong mùa khô và ngược lại, chúng sẽ cao trong mùa mưa. Hiện nay chúng ta đang trong mùa mưa truyền thống, nhưng mực nước sông tương đối thấp do thiếu mưa. Ngoài ra, các đập trên khắp lưu vực đang lấy nước từ lưu vực để nạp lại cho các hồ chứa của chúng. Ông Brian Eyler cho biết chỉ trong tuần trước, 1 tỷ mét khối nước đã bị loại bỏ khỏi hệ thống sông Mekong. Phần lớn số nước đó không được đưa vào hệ thống sông Mekong là do một con đập ở Trung Quốc đóng cửa đập.

RFA đặt vấn đề về việc các nước trên sông Mekong có cần hay không một cơ chế phối hợp để giữ và xả nước vào mùa khô giữa Trung Quốc (sở hữu các đập ở thượng nguồn) và các nước ở hạ lưu sông Mekong. Tiến sĩ Brian Eyler khẳng định thực sự cần phải có một cơ chế để các nước ở vùng hạ lưu có thể nhận được nước từ thượng nguồn, cho dù khu vực thượng nguồn đó nằm ở Trung Quốc hay Lào. Cả hai quốc gia Lào và Trung Quốc đều có những con đập chứa đủ nước ở thượng nguồn để cứu trợ hạ nguồn trong những lúc cần thiết. Thật không may, thời điểm cần thiết thường được xác định là mùa khô, từ tháng 12 đến tháng 5 hàng năm. Nhưng mùa khô thì cả vùng khô tự nhiên. Việc xả nước từ các con đập trong mùa khô không giúp giảm bớt hạn hán do nước chảy ra biển. 

Ngoài ra, Tiến sĩ Brian Eyler nhấn mạnh cứu trợ lẫn nhau là cần thiết trong mùa mưa khi mà dòng chảy của dòng sông cực thấp, để có thể thúc đẩy "lũ lụt hữu ích" trên khắp Campuchia và Đồng bằng Sông Cửu Long. "Lũ lụt hữu ích" là kiểu lũ tạo điều kiện cho ngành đánh bắt cá nội địa lớn nhất thế giới và sản xuất lúa gạo cũng như các ngành nông nghiệp khác trong vùng này. 

Nói cách khác, một mùa mưa lành mạnh sẽ đảm bảo an ninh nguồn nước và an ninh kinh tế cho lưu vực Đồng bằng Sông Cửu Long và cả khu vực Mekong nói chung. Tiến sĩ Brian Eyler nhấn mạnh Trung Quốc và tất cả các quốc gia Mekong cần xác định khi nào hạn hán xảy ra trong mùa mưa và họ phải đạt được thỏa thuận để các đập không lấy nước ra khỏi hệ thống để nạp lại cho hồ chứa. Thay vào đó, những con đập đó nên để nước chảy qua cửa của chúng để chảy xuống hạ lưu nhằm giảm hạn hán trong mùa mưa.

Về những việc các nước hạ lưu sông Mekong cần làm gì để chuẩn bị cho tình trạng thiếu nước vào mùa khô những năm tiếp theo, Tiến sĩ Brian Eyler cho biết các cộng đồng ở lưu vực sông Mekong đã từng hoàn toàn thích nghi với tình trạng thiếu nước vào mùa khô từ tháng 12 đến tháng 5. Nó được gọi là mùa khô vì lý do đó. Tuy nhiên, các tập quán canh tác nông nghiệp bằng các công cụ công nghiệp hóa, đặc biệt là ở Đồng bằng Sông Cửu Long, đã khiến nông dân phụ thuộc vào nguồn nước sẵn có trong mùa khô. Bây giờ, điều này không còn thực tế nữa. Nó cũng sẽ càng trở nên không còn thực tế hơn trong tương lai. 

Tuy nhiên, đối với tình trạng thiếu nước trong mùa mưa, có nhiều cách sử dụng đập nước một cách thông minh và có trách nhiệm để cứu trợ nước thông qua việc xả nước. Việc cứu trợ này có thể được cung cấp với các đập hiện có, nhưng những đập đó phải được vận hành theo cách thức phối hợp xuyên biên giới, có tính đa quốc gia, để việc cứu trợ có hiệu quả. Đáng tiếc là chưa có tiền lệ ở khu vực Mekong cho loại hoạt động phối hợp chung này. 

Nếu những con đập mới được xây dựng để trữ nước và xả nước để cứu trợ, thì những con đập này cần được xây dựng theo cách giảm thiểu tác hại đối với nghề cá và cộng đồng. Tuy nhiên, Tiến sĩ Brian Eyler cho biết trong hoàn cảnh hiện nay điều này rất khó thực hiện do các nước trong khu vực chưa hợp tác với nhau một cách hiệu quả về vấn đề này. 

Nguồn : RFA, 27/07/2023

Khu vực sông Mekong là vùng chịu nhiều thương tổn, trong đó có những thương tổn do mạng lưới đập thủy điện do Trung Quốc xây dựng trên thượng nguồn. Hôm 8/3/2023, Stimson Center tổ chức ra mắt Báo cáo "Đối thoại chính sách về các giải pháp thuận theo tự nhiên", một chương trình nằm trong khuôn khổ Lộ trình "Hợp tác Mekong-Hoa Kỳ" (Mekong-US Partnership, viết tắt là MUSP) của Chính phủ Hoa Kỳ, các nước Tiểu vùng Sông Mekong và các đối tác. MUSP là một phần của chính sách Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và mở của Hoa Kỳ.

Bản đồ thể hiện dòng chảy của Mekong từ thượng nguồn Trung Quốc tới các nước Tiểu vùng sông Mekong ở hạ lưu - RFA

Mặc dù là nước góp phần gây ra các thương tổn trong vùng sông Mekong, Trung Quốc phản đối chính sách Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và mở của Hoa Kỳ, một chính sách thúc đẩy hợp tác dựa trên các giá trị minh bạch, pháp quyền và xây dựng lợi ích chung. Việt Nam là một nước bị tổn thương ở khu vực sông Mekong và là nước "đóng vai trò thiết yếu và tích cực trong việc thúc đẩy hợp tác ở các lĩnh vực then chốt" trong lộ trình "Hợp tác Mekong-Hoa Kỳ" (MUSP).

Viện trợ của Hoa Kỳ đối với các nước tiểu vùng sông Mekong 

Trung Quốc từ lâu đã hoàn thành 11 đập thủy điện ở thượng nguồn sông Mekong. Năm 2020, vùng hạ lưu sông Mekong chứng kiến một đợt hạn hán, khô hạn nghiêm trọng, hủy hoại nông nghiệp trong vùng. Báo cáo của Ủy hội Sông Mekong năm đó cho biết  một phần do hạn hán nhưng cũng do Trung Quốc đã giữ nước lại trên các con đập. 

Thời gian đó, sau khi các nước hạ nguồn chịu đựng đợt thiếu nước đến mức không còn khả năng phục hồi, trước sự phê phán của nhiều chuyên gia và tổ chức quốc tế, Trung Quốc có xả một ít nước và tuyên bố  mình có thiện chí. 

Trung Quốc công bố không đầy thông tin thủy văn liên quan đến 11 con đập của mình ở thượng nguồn. Ủy hội Sông Mekong và nhiều tổ chức, chuyên gia quốc tế cũng đã kêu gọi Trung Quốc tăng cường minh bạch thông tin và hợp tác. 

Cùng năm đó, "Sáng kiến Hạ lưu sông Mê Kông " (LMI) của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ công bố báo cáo nghiên cứu chỉ ra mối quan hệ giữa các đập thượng nguồn Mekong của Trung Quốc với sự sụt giảm nguồn nước ở hạ lưu. "Sáng kiến Hạ lưu sông Mê Kông" ("Lower Mekong Initiative", viết tắt là LMI) được thành lập để hưởng ứng cuộc gặp ngày 23 tháng 7 năm 2009 giữa Ngoại trưởng Hillary Clinton và Ngoại trưởng các nước Hạ lưu sông Mê Kông — gồm Việt Nam, Miến Điện, Campuchia, Lào, và Thái Lan — tại Phuket, Thái Lan. Khi đó, các Bộ trưởng Ngoại giao đã nhất trí tăng cường hợp tác trong các lĩnh vực môi trường, y tế, giáo dục và phát triển cơ sở hạ tầng.

Năm 2020, trong bối cảnh các tổ chức, chuyên gia quốc tế lo ngại về tác động của hệ thống đập thủy điện ở thượng nguồn của Trung Quốc tới vùng hạ lưu sông Mekong, Bộ Ngoại giao Mỹ nâng cấp "Sáng kiến Hạ lưu sông Mê Kông" ("Lower Mekong Initiative", viết tắt là LMI) lên thành chương trình "Hợp tác Mekong-Hoa Kỳ" (Mekong-US Partnership, viết tắt là MUSP). 

Trao đổi với RFA về lý do LMI được nâng cấp lên thành MUSP, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cho biết sau 11 năm hợp tác và đạt nhiều tiền bộ thông qua LMI, các nước tiểu vùng sông Mekong và Hoa Kỳ thấy cần phải mở rộng hợp tác trước những thách thức, và cả cơ hội mới. Cả LMI và MUSP đều là cách Chính phủ Mỹ thể hiện cam kết hỗ trợ phát triển bền vững với người dân tiểu vùng sông Mê Kông. Riêng MUSP thực thi "Phương pháp tiếp cận toàn chính phủ" (Whole-of-Government Approach - WGA) để hỗ trợ quyền tự chủ, nền độc lập về kinh tế, quản trị tốt và tăng trưởng bền vững của các quốc gia đối tác trong khu vực Mekong. "Phương pháp tiếp cận toàn chính phủ" là cách thực hiện các hoạt động chung, được phối hợp bởi nhiều bộ ngành, cơ quan hành chính công và cơ quan công vụ khác nhau, nhằm đưa ra giải pháp chung cho từng vấn đề cụ thể hoặc một loạt vấn đề có liên quan với nhau. MUSP cũng đóng vai trò là một cơ chế quan trọng để giải quyết các vấn đề xuyên biên giới như buôn người, y tế công cộng, quản lý tài nguyên thiên nhiên và ứng phó với thiên tai.

Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cũng cho RFA biết từ năm 2009 đến nay, Chính phủ Hoa Kỳ đã cung cấp hơn 4,3 tỷ đô la viện trợ không hoàn lại song phương và khu vực cho năm quốc gia đối tác Mekong. Trong đó bao gồm việc cung cấp 4,5 triệu liều vắc-xin Covid-19 và hơn 80 triệu đô la hỗ trợ Covid-19.

Phát biểu tại buổi ra mắt Báo cáo trực tuyến hôm 8/3, TS. Brian Eyler ở Stimson Center cho biết "Chuỗi Đối thoại Chính sách MUSP Track 1.5" là một trong những sáng kiến hàng đầu của MUSP. Nó bao gồm bảy cuộc đối thoại trực tuyến và trực tiếp từ năm 2021 đến năm 2023, tập trung vào các thách thức về xây dựng chính sách cho phát triển bền vững mà Việt Nam và các nước tiểu vùng sông Mekong như Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan phải đối mặt. Các nghiên cứu của Stimson Center đối với vấn đề Mekong xây dựng chính sách theo hướng "quản trị thuận theo tự nhiên" để giải quyết các vấn đề của sông Mekong. "Quản trị thuận theo tự nhiên" là kết hợp các quá trình tự nhiên vào quá trình phát triển, để có thể bảo vệ tài nguyên, thúc đẩy thích ứng và chống chịu với biến đổi khí hậu, giảm nguy cơ lũ lụt, cải thiện chất lượng nước, bảo vệ vùng ven biển, phục hồi và bảo vệ vùng đất ngập nước, giảm nhiệt vùng đô thị… cho các cộng đồng địa phương trên khắp tiểu vùng sông Mê Kông.

Vai trò của Việt Nam trong chương trình MUSP 

Trao đổi với RFA, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cho biết Việt Nam, giống như các thành viên khác của MUSP, đóng vai trò tích cực và quan trọng trong việc thúc đẩy hợp tác trong các lĩnh vực nêu trên. Về lợi ích của chương trình MUSP đối với Việt Nam, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ nhận định rằng : "Chúng tôi nhận thấy rằng Việt Nam ngày càng dễ bị tổn thương trước các mối đe dọa liên quan đến biến đổi khí hậu, bằng chứng là thiên tai đã gây ra sự tàn phá khủng khiếp vào năm ngoái. USAID (Cơ quan Viện trợ Quốc tế Hoa Kỳ) đã tiến hành đánh giá chi tiết các rủi ro và tác động của khí hậu ở cấp địa phương, khả năng các doanh nghiệp và cộng đồng địa phương tăng cường năng lực chống chịu với biến đổi khí hậu để bảo vệ cộng đồng trước các rủi ro liên quan đến vấn đề hệ trọng này. Việt Nam từ trước tới nay luôn hành động vì tầm quan trọng của khu vực Mekong, kể cả trong thời gian nước này đảm nhận vai trò Chủ tịch ASEAN vào năm 2020".

Trả lời câu hỏi của RFA về chương trình ưu tiên của MUSP sắp tới, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cho biết các quốc gia đối tác của MUSP đã xác định an ninh lương thực là vấn đề ưu tiên cần hành động tiếp theo, vì hơn 60 triệu người ở Hạ lưu vực sông Mê Kông phụ thuộc vào hệ sinh thái sông Mê Kông đang hoạt động để đảm bảo an ninh lương thực và nước. Vì vậy, MUSP đã xây dựng nhiều sáng kiến nhằm tạo thuận lợi cho hợp tác an ninh lương thực, chẳng hạn như Dự án Phát triển Giống cây trồng của Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ, dự án thúc đẩy tầm nhìn chung giữa các quốc gia trong Khu vực sông Mekong thông qua phát triển năng lực của các định chế chính trị xã hội giáo dục cho nghiên cứu và sáng tạo đổi mới.

Cựu Phó thủ tướng Việt Nam Phạm Bình Minh đồng chủ trì cuộc họp đầu tiên của các bộ trưởng các nước "Đối tác Mekong - Hoa Kỳ" (MUSP) 11/9/2020. Ảnh : TTXVN

Trung Quốc đe dọa

Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cho RFA biết rằng các hoạt động hợp tác của nước này với các nước ở Tiểu vùng sông Mekong trong đó có Việt Nam cũng nằm trong tầm nhìn lớn hơn là phát triển một khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và mở. 

"MUSP được định hướng bởi các giá trị - bao gồm tính minh bạch, quản trị tốt và tôn trọng pháp quyền. Những vấn đề này cũng đã được nêu trong Tầm nhìn của ASEAN (the ASEAN Outlook) về Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Nó cũng góp phần củng cố cam kết của chúng tôi trong việc thúc đẩy một khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và cởi mở. Việc hỗ trợ quyền tự chủ, độc lập kinh tế, quản trị tốt và tăng trưởng bền vững của các quốc gia đối tác tiểu vùng Mekong là điều cần thiết cho sự thống nhất và tính hiệu quả của khối ASEAN. Bằng cách xây dựng chương trình MUSP, Hoa Kỳ muốn đồng hành với các đối tác trong tiểu vùng sông Mekong đối mặt với những thách thức quan trọng nêu trên trong khu vực". 

Là quốc gia xây dựng 11 con đập ở thượng nguồn sông Mekong, góp phần gây ra rủi ro về nguồn nước và an ninh lương thực cho các nước hạ lưu của dòng sông, trong đó có Việt Nam, nhưng Trung Quốc đã có phản ứng với tầm nhìn Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương của Hoa Kỳ mà trong đó chương trình "Hợp tác mekong - Hoa Kỳ" (MUSP) là một bộ phận. 

Hôm 7/3, trước buổi ra mắt Báo cáo của Stimson Center nêu trên, cả Tổng bí thư Tập Cận Bình và Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Tần Cương đã đồng thanh lên án Hoa Kỳ "can thiệp" vào khu vực. Tập Cận Bình nói : "Các nước phương Tây do Hoa Kỳ lãnh đạo đã ngăn chặn, bao vây và đàn áp chúng ta toàn diện, đem lại những thách thức nghiêm trọng chưa từng có đối với sự phát triển của đất nước chúng ta". Còn Ngoai trưởng Tần Cương thì chỉ trích hàng loạt chính sách của Hoa Kỳ, trong đó nêu đích danh chính sách Án Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và mở. Tần Cương cũng cảnh cáo nếu Hoa Kỳ không dừng lại thì sẽ có "xung đột và đối đầu". 

Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ nói với RFA về phản ứng của Trung Quốc 

Đối với phát ngôn của Ngoại trưởng Trung Quốc Tần Cương hôm 7/3, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ trả lời RFA :

"Tiểu vùng Mekong thu hút sự hợp tác và hỗ trợ phát triển của nhiều nước Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, trong đó có Australia, Ấn Độ, Nhật Bản, Hàn Quốc, và cả Trung Quốc. Mỗi nước có cơ chế hợp tác riêng, tương tự như chương trình "Hợp tác Mekong-Hoa Kỳ" (MUSP). Chúng tôi hợp tác chặt chẽ với nhiều đối tác và đồng minh của mình để điều phối và giảm thiểu xung đột, tăng cường các nỗ lực vì lợi ích của tiểu vùng sông Mê Kông, giải quyết các thách thức xuyên quốc gia và cung cấp hỗ trợ trong các lĩnh vực phát triển nguồn nhân lực, quản lý nguồn nước, kết nối kinh tế và phi lợi nhuận. an ninh truyền thống. MUSP thúc đẩy một Mekong tự do, cởi mở, kết nối, kiên cường, thịnh vượng và an toàn, phản ánh các nguyên tắc cốt lõi trong Chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của chúng tôi".

Trả lời câu hỏi của RFA về lý do Ngoại trưởng Trung Quốc phát ngôn như vậy, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ nói rằng câu hỏi này nên được gửi tới phía Trung Quốc, còn về phía Mỹ, "chúng tôi sẽ tiếp tục thực hiện các trụ cột cốt lõi trong chiến lược Trung Quốc của mình : "Đầu tư, Liên kết, Cạnh tranh". Chúng tôi sẽ tiếp tục bảo vệ các lợi ích và giá trị của Hoa Kỳ. Chúng tôi sẽ tiếp tục quản lý mối quan hệ này một cách có trách nhiệm, bao gồm cả việc duy trì các đường dây liên lạc cởi mở với Cộng hòa nhân dân Trung Hoa, ngay cả trong thời điểm căng thẳng".

Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cũng nhấn mạnh nước Mỹ "không có ý định, cũng như không mong đợi những nước khác ngừng hợp tác với Trung Quốc. Chúng tôi hợp tác với các đồng minh và đối tác của mình để đảm bảo rằng Cộng hòa nhân dân Trung Hoa tuân thủ các quy tắc giống như mọi quốc gia khác. Như đã thể hiện trong Chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của chúng tôi, chúng tôi đang hợp tác với các đồng minh, đối tác và bạn bè, bao gồm cả Việt Nam, để mang lại kết quả mà mọi người trong khu vực mong muốn, từ hỗ trợ phục hồi sau đại dịch Covid, giải quyết biến đổi khí hậu, đến thúc đẩy kinh tế phồn vinh. Chúng tôi tiếp tục cam kết hợp tác để đảm bảo một tương lai thịnh vượng và an toàn cho tất cả các quốc gia ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương".

Stimson Center

Nguồn : RFA, 11/03/2023

Trong những năm gần đây, số phận của con sông lớn ở Đông Nam Á, sông Mekong đã thu hút ngày càng nhiều sự chú ý quốc tế.

Đồng bằng sông Cửu Long đối mặt với biến đổi khí hậu. Ảnh minh họa chụp ngày 04/03/2014. © Flickr / Georgina Smith / CIAT

Sông Mekong phải đối mặt với nhiều thách thức, từ tác động của biến đổi khí hậu và xâm nhập mặn ở vùng đồng bằng của sông, đến việc Trung Quốc phát triển các đập ở đầu nguồn sông. Cường độ cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ và Trung Quốc lại càng làm gia tăng các mối quan tâm này và làm dấy lên câu hỏi về tương lai của sông Mekong với một chiến lược tiềm ẩn.

Bà Ming Li Yong, một thành viên tại Trung tâm Đông-Tây, người đã nghiên cứu về việc quản lý biên giới và phát triển thủy điện ở lưu vực sông Mekong, đã trả lời trang mạng Nhật The Diplomat về sự so sánh giữa sông Mekong và Biển Đông, về tác động của việc Trung Quốc phát triển thủy điện ở thượng nguồn sông và tương lai của việc quản lý biên giới ở khu vực sông và các nguồn tài nguyên của nó. RFI xin trích dịch. 

The Diplomat : Trong thời gian gần đây, việc so sánh sông Mekong với Biển Đông đã không còn là một điều mới lạ, dường như đây có thể sẽ là một khu vực tranh chấp mang tính chiến lược giữa Trung Quốc với các đối thủ họ. Bà có thấy đây là một so sánh hợp lý ? 

Ming Li Yong : Sự so sánh này không hoàn toàn hợp lý, mặc dù dường như vai trò của Trung Quốc trong việc thúc đẩy các cuộc tranh chấp xung quanh sông Mekong và Biển Đông thoạt nhìn ban đầu rất giống nhau. Khi so sánh như vậy, Trung Quốc được cho là đang khẳng định quyền kiểm soát các nguồn tài nguyên thiên nhiên quan trọng để đạt được lợi thế địa chính trị và địa kinh tế trong khu vực : các tài nguyên không thể tái tạo như dầu khí và các tuyến giao thông quan trọng ở Biển Đông và thượng nguồn sông Mekong. Căng thẳng phát sinh từ lĩnh vực này cũng có thể lan sang lĩnh vực khác, điều đó làm dấy lên lo ngại rằng những khu vực này trở thành một điểm nóng về mặt chiến lược trong mối quan hệ Trung Quốc-Đông Nam Á. 

Tuy nhiên, tranh chấp Biển Đông về cơ bản được thúc đẩy bởi các tranh chấp lãnh thổ đi kèm với nguy cơ xung đột quân sự, và do đó gắn liền với các mối đe dọa an ninh đối với chủ quyền quốc gia. Ngược lại, tranh cãi về sông Mekong liên quan đến việc sử dụng các nguồn nước của con sông một cách không công bằng, đặc biệt là liên quan đến các đối tượng sử dụng nước ở thượng và hạ nguồn, hầu như không liên quan đến xung đột quân sự và chỉ gắn liền với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống liên quan đến an ninh lương thực và nước uống. 

Mối quan hệ giữa các quốc gia trong hồ sơ sông Mekong cũng được thể hiện qua sự hợp tác trên nhiều lĩnh vực và việc công nhận quyền chủ quyền để theo đuổi phát triển kinh tế, thay vì xung đột. Ví dụ, hợp tác về nguồn nước ở hạ lưu sông Mekong đã được thực hiện thông qua Ủy ban sông Mekong (MRC), và thông qua các khuôn khổ khác nhau. 

Mặc dù việc phát triển thủy điện đã làm nổi bật những lo ngại xung quanh việc sử dụng nguồn nước của sông một cách không công bằng, điều này phải được xem xét trong bối cảnh phát triển mua bán năng lượng xuyên biên giới thông qua việc phát triển điện lưới trong khu vực, được các chính phủ khu vực Mekong coi là một cách nhằm cải thiện an ninh năng lượng, kết nối cơ sở hạ tầng và hợp tác kinh tế trong khu vực. 

The Diplomat : Các quan chức Hoa Kỳ và Nhật Bản đang ngày càng nêu bật những thiệt hại do các dự án đập của Trung Quốc gây ra ở thượng nguồn, đồng thời đề nghị một loạt sáng kiến liên quan đến sông Mekong nhằm cạnh tranh với hợp tác Mekong-Lan Thương do Trung Quốc hậu thuẫn. Bà có thể mô tả về cách các quốc gia nằm ở hạ nguồn sông Mekong đã xử lý sự chú ý ngày càng gia tăng đối với khu vực này như thế nào ? 

Ming Li Yong : Nhìn chung, các quốc gia nằm ở hạ nguồn sông Mekong và MRC đã tương đối kín tiếng, không chỉ trích Trung Quốc. Trong đợt hạn hán năm 2016, Trung Quốc đã đồng ý với yêu cầu của Việt Nam xả nước từ các con đập trên đoạn sông Mekong chảy qua Việt Nam. Hà Nội đã công khai bày tỏ lòng biết ơn sau việc này. Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam đều có cổ phần trong các đập thủy điện hiện có hoặc sẽ được xây dựng và các dự án phát triển nguồn nước sông Mekong và các nhánh sông, do đó những quốc gia này nhiều khả năng nhận thức được rằng những chỉ trích của họ về việc phát triển tài nguyên nước trong lưu vực sông có thể có tác động tiêu cực đến các kế hoạch tương lai của họ đối với con sông. 

Các quốc gia nằm ở hạ nguồn sông Mekong và MRC đã giải quyết phần lớn vấn đề này thông qua nỗ lực thu hút sự tham gia của Trung Quốc trong việc chia sẻ dữ liệu tốt hơn để cải thiện hợp tác tài nguyên nước. Cũng cần lưu ý rằng đợt hạn hán kéo dài xảy ra ở khu vực sông Mekong từ năm 2019 đến năm 2022, cùng với những chỉ trích về các con đập của Trung Quốc, đặc biệt là Thái Lan, đã đóng một vai trò quan trọng trong việc gia tăng những lo ngại này. 

Vào tháng 1 năm 2020, Văn phòng Tài nguyên nước Quốc gia (Office of the National Water Resources - ONWR) của Thái Lan cho biết "ưu tiên hàng đầu" của họ sẽ là nêu ra MRC về những biến động của mực nước và việc thiếu thông báo kịp thời liên quan đến các hạn chế và xả nước từ các đập của Trung Quốc. ONWR cũng kêu gọi việc trao đổi dữ liệu được cải thiện với Trung Quốc và Lào, đồng thời sự trao đổi thông tin này được chính thức hóa trong dài hạn. 

Trong bối cảnh mọi người càng chú ý đến những tác động tiêu cực của đập thủy điện trên sông Lan Thương (phần sông Mekong chạy qua Trung Quốc) trên nhiều lĩnh vực mà vào tháng 10 năm 2020, Trung Quốc đã đồng ý chia sẻ dữ liệu quanh năm từ hai trạm thủy văn với MRC, vốn được Giám đốc điều hành MRC lúc bấy giờ là An. Pich Hatda coi là "một bước ngoặt trong lịch sử hợp tác Trung Quốc-MRC". Trước đây, chỉ có dữ liệu của mùa mưa được chia sẻ. Tuy nhiên, những lo ngại về tính minh bạch của dữ liệu liên quan đến hoạt động đập của Trung Quốc vẫn còn đó. 

The Diplomat : Trung Quốc đã phản ứng như thế nào trước những tuyên bố về tác động mà việc xây đập của họ đang gây ra đối với các quốc gia ở hạ nguồn, và bà có thấy dấu hiệu nào cho thấy Bắc Kinh sẵn sàng tham gia đối thoại về những vấn đề này với các quốc gia ở hạ nguồn ? 

Ming Li Yong : Mức độ tích trữ nước trong các đập của Trung Quốc đã làm trầm trọng hơn tình trạng hạn hán kéo dài và gần đây ở khu vực sông Mekong vẫn còn là một lĩnh vực gây tranh luận và không chắc chắn, điều này một lần nữa phản ánh sự thúc đẩy trong việc minh bạch hóa hơn nữa xung quanh các hoạt động của đập Trung Quốc. Cho đến nay, Trung Quốc vẫn khẳng định rằng các con đập của họ có lợi cho các nước ở hạ nguồn sông Mekong, do tác động "điều tiết" của chúng sẽ làm giảm lũ lụt trong mùa mưa và nâng cao khả năng cung ứng nước trong thời gian hạn hán và mùa khô, cải thiện giao thông đường thủy và thương mại dọc sông. 

Trung Quốc sẽ không thay đổi cách nhìn của mình về vấn đề này, khi các bài báo gần đây trên các phương tiện truyền thông Trung Quốc đã bác bỏ việc các trạm thủy điện của Trung Quốc bị "các phương tiện truyền thông phương Tây" chỉ trích. Thay vào đó, họ đã nhắc lại bản chất có lợi của các đập thủy điện, lưu ý rằng nghiên cứu từ đại học Thanh Hoa đã phát hiện rằng dòng thác của đập Lan Thương đã làm gia tăng dòng chảy trong mùa khô, và nhấn mạnh rằng Trung Quốc là một nước láng giềng tốt với các quốc gia ở hạ nguồn. 

Như đã đề cập ở trên, hợp tác giữa Trung Quốc và các quốc gia ở hạ nguồn sông Mekong có thể được thực hiện trong lĩnh vực chia sẻ dữ liệu và hợp tác kỹ thuật để quản lý những vấn đề này, mặc dù vẫn còn nhiều bất trắc về mức độ mà Trung Quốc sẽ sẵn sàng tham gia trong việc chia sẻ dữ liệu về hoạt động của đập. Một số tiến bộ có thể đạt được vì hợp tác kỹ thuật đôi khi có thể cung cấp một không gian phi chính trị hữu ích để tham gia vào các cuộc thảo luận, nhưng điều này không có khả năng thay đổi các luận điểm chủ đạo hiện nay của chính phủ Trung Quốc. 

Tuy nhiên, khi phân tích những vấn đề này trong tương lai, cần phải thừa nhận rằng "Trung Quốc" không phải là một thực thể đơn nhất và những vấn đề này không thể chỉ xem xét qua lăng kính cạnh tranh địa chính trị chiến lược. Thay vào đó, những phát triển này cũng cần được đánh giá trong bối cảnh các quan hệ và ưu tiên giữa chính phủ ở trung ương, chính quyền cấp tỉnh và địa phương, các doanh nghiệp Nhà nước và ngành năng lượng ở Trung Quốc. 

The Diplomat : Một điều có thể xảy ra song song với các tranh chấp ở Biển Đông là trên thực tế, các quốc gia Đông Nam Á không đoàn kết trong cách tiếp cận sông Mekong. Điều này không chỉ đúng với các quốc gia có biển, những quốc gia không quan tâm trực tiếp đến số phận của con sông và các nguồn tài nguyên của nó, mà còn đúng với chính các quốc gia Đông Nam Á lục địa. Bà có thấy dấu hiệu nào cho thấy 4 quốc gia ở hạ nguồn (5 quốc gia nếu tính cả Miến Điện) đang tìm cách có chung một tiếng nói về các vấn đề liên quan đến việc bảo tồn sông Mekong không ? 

Ming Li Yong : Đây là một nhận xét hợp lý và thú vị. Thật không may, trong trường hợp của lưu vực sông Mekong, các chính phủ thường ưu tiên việc phát triển kinh tế song song với phát triển tài nguyên nước hơn là bảo tồn sinh thái của dòng sông. Điều này không có nghĩa là các chính phủ Mekong đã không quan tâm đến các tác động sinh thái của việc phát triển thủy điện trên sông. Dựa trên nghiên cứu của tôi ở Thái Lan và Cam Bốt, các cơ quan chính phủ phụ trách thủy sản và tài nguyên nước đã thực sự quan tâm đến những tác động này, nhưng những mối quan tâm này thường bị các cơ quan mạnh hơn, mang lại nhiều lợi nhuận hơn như các bộ năng lượng và các cơ quan Nhà nước phớt lờ. 

Mỗi chính phủ đều có những mối lợi kinh tế trong việc phát triển các đập thủy điện trên sông Mekong, và mạng lưới lợi ích phức tạp này vượt lên trên luận điểm chung về sự năng động hợp tác giữa các nước ở thượng và hạ nguồn. Phát triển thủy điện là một chính sách kinh tế chủ chốt trong các kế hoạch phát triển của chính phủ Lào. Thái Lan, Cam Bốt và Việt Nam là khách hàng mua điện của Lào và đã xây dựng các đập trên các nhánh sông Mekong. Các công ty Thái Lan và Việt Nam là nhà đầu tư vào các đập thủy điện của Lào và Cam Bốt dường như đã hồi sinh các kế hoạch xây dựng một con đập lớn trên dòng chảy chính của sông Mekong. Phát triển cơ sở hạ tầng tác động đến sông Mekong cũng diễn ra trên nhiều lĩnh vực khác nhau ngoài năng lượng, chẳng hạn như nông nghiệp và phát triển đô thị. 

Mặc dù vậy, chính các cộng đồng ven sông và xã hội dân sự ở Thái Lan, Cam Bốt và Việt Nam đã có tiếng nói mạnh mẽ nhất kêu gọi bảo tồn các hoạt động hữu ích cho hệ sinh thái của sông Mekong, đặc biệt vì lợi ích của hàng triệu người sống dựa vào dòng sông về mặt cuộc sống nói chung, sinh kế và an ninh lương thực.

Sebastian Strangio

Nguyên tác : Will the Mekong River Really Become the Next South China Sea ?, The Diplomat, 04/10/2022

Phan Minh tóm lược

Nguồn : RFI, 11/10/20022

Trung Quốc tuyên bố không tiếp tục tham gia điều tra nguồn gốc Covid-19

Trọng Nghĩa, RFI, 22/07/2021

Bắc Kinh chính thức bác bỏ kế hoạch tiếp tục điều tra nguồn gốc dịch Covid-19 như Tổ Chức Y Tế Thế Giới (WHO) đề nghị. Phát biểu với báo giới vào hôm nay, 22/07/2021, tại Bắc Kinh, phó chủ tịch Ủy Ban Y Tế Quốc Gia Trung Quốc khẳng định là Bắc Kinh sẽ không tham gia giai đoạn 2 của cuộc điều tra nguồn gốc dịch Covid-19 mà Tổ Chức Y Tế Thế Giới tổ chức.

Chữ "Covid-19" phản chiếu trên một giọt thuốc từ đầu kim ống chích. Ảnh chụp ngày 09/11/2020.  Reuters – Dado Ruvic

Theo hãng tin Anh Reuters, ông Tăng Ích Tân (Zeng Yixin) khẳng định : "Trung Quốc sẽ không chấp nhận một cuộc điều tra truy tìm nguồn gốc như vậy vì trên nhiều khía cạnh, hành động đó coi thường ý thức chung và thách đố khoa học". Nhân vật này đã tỏ thái độ "ngạc nhiên" trước việc WHO đưa giả thuyết virus SARS-CoV-2 rò rỉ từ phòng thí nghiệm ở Trung Quốc vào giai đoạn 2 của cuộc điều tra nguồn gốc dịch Covid-19, đồng thời nhắc lại quan điểm chính thống là không thể chia sẻ hoàn toàn một số dữ liệu mà Bắc Kinh có được.

Ngày 15/07, chính tổng giám đốc Tổ Chức Y Tế Thế Giới Tedros Adhanom Ghebreyesus đã kêu gọi Trung Quốc hợp tác đầy đủ hơn trong cuộc điều tra nguồn gốc dịch Covid-19 mới. Ông phàn nàn là bản báo cáo đầu tiên của cuộc điều tra phối hợp với phía Trung Quốc, đã "thiếu dữ liệu thô về những ngày đầu dịch bùng phát". Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Trung Quốc Triệu Lập Kiên sau đó một hôm đã có ý kiến phản bác, nhấn mạnh rằng Bắc Kinh "đã hợp tác đầy đủ với cuộc điều tra ban đầu của WHO". Quan chức này đồng thời bác bỏ cáo buộc của nhóm điều tra quốc tế, theo đó họ không được phép tiếp cận bất kỳ địa điểm hoặc dữ liệu cần thiết nào.

Tháng 3, WHO công bố báo cáo điều tra ban đầu về nguồn gốc dịch Covid-19, trong đó xác định virus SARS-CoV-2 có thể bắt nguồn từ động vật trước khi lây lan sang con người vào khoảng tháng 12-2019. Tuy nhiên, ngày càng nhiều quốc gia phương Tây đặt câu hỏi về tính chính xác của báo cáo đó, chẳng hạn tổng thống Mỹ Joe Biden đã ra lệnh cho các cơ quan tình báo Mỹ xem xét dịch Covid-19 bùng phát như thế nào.

Trọng Nghĩa

*******************

Tin tặc Trung Quốc đánh cắp dữ liệu về sông Mêkông từ Bộ Ngoại giao Cam Bốt

Trọng Nghĩa, RFI, 22/07/2021

Theo hãng tin Anh Reuters, Tư pháp Mỹ ngày 19/07/2021 tiết lộ : Tin tặc Trung Quốc đã thâm nhập vào hệ thống tin học của Bộ Ngoại giao Cam Bốt - một đồng minh trung thành của Bắc Kinh tại Đông Nam Á - để đánh cắp dữ liệu về sông Mêkông.

Ngư dân Cam Bốt chèo thuyền đánh cá trở về gần đập Don Sahong, làng Preah Romkel, tỉnh Stung Treng, sát biên giới Cam Bốt - Lào, ngày 21/06/2016.  AP - Heng Sinith

Hôm thứ Hai 19/07, bộ Tư Pháp Mỹ cho biết là đã có bốn công dân Trung Quốc - ba quan chức an ninh và một tin tặc được thuê mướn - đã bị truy tố về tội tấn công tin học vào hàng chục công ty, trường đại học và cơ quan chính phủ ở Hoa Kỳ và nước ngoài.

Trong bản cáo trạng dài 30 trang, Tư Pháp Hoa Kỳ đã nêu chi tiết các hoạt động của một thực thể bị coi là công ty bình phong do an ninh Trung Quốc điều hành trên đảo Hải Nam. Trong số các mục tiêu tấn công của tin tặc, có cơ quan được gọi là "Bộ A của chính phủ Cam Bốt", nơi mà các bị cáo đã "đánh cắp dữ liệu liên quan đến các cuộc thảo luận giữa chính phủ Trung Quốc và Cam Bốt về việc sử dụng sông Mêkông" vào tháng 01/2018.

Hai nguồn thạo tin đã xác nhận với Reuters rằng bộ A đó là Bộ Ngoại giao Cam Bốt.

Theo cáo trạng, nhóm tin tặc Trung Quốc lấy được dữ liệu từ Bộ Ngoại giao Cam Bốt vào ngày 10/01/2018, đúng hôm nước này tổ chức tại Phnom Penh hội nghị thượng đỉnh nhóm Hợp Tác Lancang-Mekong (LMC) do Trung Quốc hậu thuẫn (Lancang hay Lan Thương là tên Trung Quốc đặt cho sông Mêkông), tập hợp các nước Trung Quốc, Lào, Miến Điện, Thái Lan và Việt Nam. Dữ liệu mà các tin tặc thu được liên quan đến các cuộc thảo luận đó, nhưng cáo trạng không cho biết chi tiết.

Cũng theo bản cáo trạng, vào cùng một ngày, nhóm tin tặc Trung Quốc đã truyền đi các "bí mật thương mại và dữ liệu thủy âm" ngụy trang trong các bức ảnh kỹ thuật số cho thấy một con gấu koala và cựu tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump. Tài liệu đã được gửi đến một tài khoản trực tuyến do tin tặc kiểm soát. Không rõ là dữ liệu thủy âm - dữ liệu được thu thập bằng sóng siêu âm và được sử dụng để theo dõi các đặc điểm dưới nước - có phải là của sông Mêkông hay không.

Theo Reuters, mục tiêu của vụ tấn công cho thấy là ngoài Biển Đông, khu vực sông Mêkông đang nổi lên thành một chiến trường mới giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc ở Đông Nam Á.

Trọng Nghĩa

Nêu lên những quan ngại về mực nước sông Mekong giảm một cách đáng lo ngại, Hoa Kỳ hôm thứ Ba 23/2 kêu gọi Trung Quốc hãy giữ cam kết đã đưa ra rằng Bắc Kinh sẽ minh bạch về dữ liệu nước sông Mekong.

Thứ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Stephen Biegun và các đối tác hạ nguồn sông Mekong phát biểu trực tuyến tại hội nghị cấp bộ trưởng đầu tiên hôm 11/09/2020. Photo Twitter ASEAN Vietnam 2020.

Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cho biết trong một thông cáo báo chí:

"Hoa Kỳ chia sẻ mối quan ngại của các chính phủ khu vực Mekong và Ủy hội sông Mekong về những biến động nhanh chóng gần đây và việc mực nước sông Mekong đã giảm một cách đáng lo ngại. Chúng tôi góp tiếng kêu gọi Trung Quốc chia sẻ dữ liệu nước thiết yếu và kịp thời, kể cả các thông tin về hoạt động của các đập ở thượng nguồn. Điều cấp thiết là CHND Trung Hoa phải tuân thủ các cam kết của mình và tham khảo ý kiến của các nước ở hạ nguồn".

Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ Ned Price tải lên Twitter thông điệp sau đây :

"Hoa Kỳ ủng hộ một dòng sông Mekong lành mạnh, bền vững. Chúng tôi chia sẻ những lời kêu gọi trong khu vực gửi đến Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, kêu gọi nước này hãy thực thi các cam kết về minh bạch dữ liệu nước".

Hoa Kỳ nói rằng trong nhiều thập niên, Hoa Kỳ vẫn kêu gọi các nước ở thượng nguồn sông Mekong phải minh bạch và có tinh thần trách nhiệm trong việc quản lý các tài nguyên xuyên quốc gia. Vì vậy, Hoa Kỳ cổ vũ cho sự lành mạnh của con sông và muốn bảo vệ kế sinh nhai của gần 70 triệu người phụ thuộc vào dòng sông này ở các nước hạ nguồn như Việt Nam và Campuchia, và bày tỏ quan tâm trong khi các nước ở thượng nguồn tiếp tục thu lợi từ các dự án thủy điện.

Bộ Ngoại giao nói Hoa Kỳ sẽ tiếp tục hỗ trợ các chính phủ và các cộng đồng trong khu vực sông Mekong, thông qua Đối tác Mekong-Hoa Kỳ, Sáng kiến Dữ liệu Nước sông Mekong, Cơ quan Giám sát Đập Mekong và các công cụ khác để cung cấp các dữ liệu xác thực cho những người cần tới các dữ liệu này nhất".

Hôm 18/2/2021, Ủy hội sông Mekong cho hay mực nước trên sông đã giảm mạnh từ đầu năm 2021 do lượng mưa thấp hơn trung bình, dòng chảy thay đổi ở thượng nguồn, hoạt động của các đập thủy điện trên các nhánh sông Mekong.

Vào đầu năm nay, Bộ Thủy lợi Trung Quốc thông báo cho 4 nước ở hạ lưu sông Mekong rằng dòng chảy từ đập Cảnh Hồng ở tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, sẽ bị hạn chế từ ngày 5 đến 24/1 do việc bảo trì các đường dây tải điện.

Năm 2020, Trung Quốc đồng ý chia sẻ dữ liệu về nước với Ủy ban sông Mekong (MRC) - cơ quan tư vấn cho Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam.

Hoa kỳ khởi động Dự án Giám sát Đập Mekong

RFA, 16/12/2020

Dự án Giám sát Đập Mekong (Mekong Dam Monitor) chính thức được khởi động vào sáng ngày 16 tháng 12 giờ Việt Nam tại buổi công bố trực tuyến do Trung tâm Stimson tổ chức.

Quang cảnh sông Mekong giáp ranh giữa Thái Lan và Lào, nhìn từ phía Thái Lan. Ảnh chụp ngày 29/10/2019 tại Nong Khai, Thái Lan. Reuters

"Team của chúng tôi tại Trung tâm Stimson và Eyes on Earth rất vui được giới thiệu dự án Giám sát Đập Mekong với quý vị hôm nay".

Ông Brian Eyler, nhà nghiên cứu của Trung tâm Stimson, trụ sở tại Washington DC, và là đồng trưởng dự án tuyên bố Giám sát Đập Mekong đã bắt đầu hoạt động. Đây là một nền tảng trực tuyến dùng hình ảnh vệ tinh và dữ liệu mã nguồn mở để theo dõi, phân tích và công bố mực nước tại các đập thủy điện của Trung Quốc và các quốc gia khác dọc theo sông Mekong.

Ban công tác của Dự án tại Trung tâm Stimson và Eyes on Earth

Ông Eyler nói Giám sát Đập Mekong được xây dựng trên những kết luận của bản báo cáo do Eyes on Earth, một cơ sở nghiên cứu về nguồn nước, công bố vào tháng Tư năm nay. Báo cáo nhận định rằng các đập thủy điện của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mekong ảnh hưởng và thậm chí là nguyên nhân gây ra hạn hán ở lưu vực sông.

Dự án này một phần do Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ tài trợ. Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ Phụ trách Vấn đề Đông Á và Thái Bình Dương David Stilwell mở đầu buổi webinar phát biểu :

"Mô hình này được xây dựng dựa trên nghiên cứu của Eyes on Earth nhằm chứng minh một lần nữa rằng 11 đập trên dòng chính của Trung Quốc được phối hợp với nhau để tối đa hóa sản lượng thủy điện cho Trung Quốc mà không cần tham vấn và cân nhắc hậu quả đến những người phải gánh chịu ảnh hưởng của nó nơi hạ nguồn. Thông tin công khai sẽ cung cấp cho những người cần biết nhất về nguồn nước, giúp đưa ra các quyết định ảnh hưởng đến sinh kế và an ninh khu vực".

Để trình bày nền tảng cho tham dự viên từ các quốc gia hạ nguồn sông Mekong, ông Brian Eyler giải thích :

"Chúng tôi đã thiết kế một nền tảng từ các thông tin công khai và miễn phí đã có sẵn. Ai cũng có thể tiếp cận các dữ liệu này nên nó sẽ dễ sao chép và xác minh được. Tất cả các kết quả chúng tôi tạo ra đều miễn phí cho bạn tải xuống bao gồm dữ liệu, đồ hoạ, hình ảnh đều có sẵn cho mục đích riêng của bạn. Bạn có thể tiến hành nghiên cứu, điều tra và tìm hiểu những gì đang xảy ra trong lưu vực của mình".

Ông nhấn mạnh Trung tâm Stimson và Eyes on Earth dự kiến trao lại nền tảng này cho các bên liên quan trong khu vực một khi dữ liệu được hoàn chỉnh.

Cựu Đại sứ Việt Nam tại Hoa Kỳ Phạm Quang Vinh, tham luận viên trong buổi webinar, nói dự án Giám sát Đập Mekong rất cần thiết :

Vị trí 11 đập trên dòng chính sông Lan Thương (Mekong) trên lãnh thổ Trung Quốc để sản xuất thủy điện mà không cần tham vấn và cân nhắc hậu quả đến những người phải gánh chịu ảnh hưởng của nó nơi hạ nguồn.

"Điều quan trọng, theo tôi nhận xét, là tính minh bạch, dữ liệu gần thời gian thực, trách nhiệm giải trình và quan trọng nhất là sự tin tưởng để các bên liên quan, đặc biệt là các nhà hoạch định chính sách, làm việc cùng nhau".

Tuy nhiên, một tham luận viên khác, Trợ lý Giáo sư Quốc tế học tại Đại học Bentley ở Hoa Kỳ, Tiến sĩ Pon Souvannaseng bày tỏ một số lo ngại với dự án Giám sát Đập Mekong :

"Làm sao để sử dụng Giám sát Đập Mekong như một công cụ ngăn ngừa ? Vì cốt lõi, đây là những câu hỏi chính trị, cần có câu trả lời và giải pháp chính trị. Dữ liệu không nên bị vũ khí hóa cho nhu cầu chính trị, nhưng phải là sự khởi đầu những đối thoại về nguyên nhân của hạn hán. Cuối cùng các bên liên quan sẽ cần phải đàm phán cho một sự dàn xếp chính trị".

Đồng trưởng dự án, ông Alan Basist, của cơ sở Eyes on Earth khẳng định, mục tiêu của dự án Giám sát Đập Mekong không phải là chính trị. Ông nói nó chỉ là một công cụ giúp các nhà hoạch định chính sách xây dựng chiến lược giảm thiểu rủi ro, hợp tác và sử dụng nguồn nước một cách hiệu quả hơn.

Nguồn : RFA, 16/12/2020

********************

Mỹ cho ra mắt dự án Giám sát Đập Mekong

Bắc Hiệp, Ngày Nay, 14/12/2020

Một chương trình do chính phủ Mỹ tài trợ nhằm giám sát tình trạng sông Mekong được ra mắt vào tuần này có nguy cơ làm gia tăng căng thẳng với Trung Quốc.

Một con đập thủy điện đang được xây dựng trên sông Mekong ở Lào được chụp vào tháng 1 năm 201. Ảnh: Shutterstock

Mekong Dam Monitor (Giám sát Đập Mekong) là một nền tảng trực tuyến mã nguồn mở, hứa hẹn cung cấp thông tin cập nhật hàng tuần sử dụng viễn thám và hình ảnh vệ tinh về mực nước của các hồ chứa tại 13 đập dọc theo dòng chính sông Mekong, cũng như tại 15 đập phụ lưu có công suất phát điện lớn hơn 200MW.

Nền tảng này sẽ tìm cách lưu hành các hình ảnh và phân tích hàng tuần về "11 con đập của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mekong", cũng như bản đồ và dữ liệu về nhiệt độ, tuyết phủ, lượng mưa và các chỉ số khác dọc theo toàn bộ dòng sông.

Giám sát Đập Mekong là dự án hợp tác của Trung tâm Stimson có trụ sở tại Washington và Eyes On Earth Inc. - một công ty nghiên cứu và tư vấn chuyên về nguồn nước.

Dự án Giám sát Đập Mekong sẽ ra mắt vào thứ Ba tuần này tại một sự kiện trực tuyến, nơi Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ David Stilwell sẽ có bài phát biểu quan trọng.

Trước đó, chính phủ Trung Quốc chỉ công khai thông tin trong mùa lũ, nhưng thông báo sẽ công bố Nền tảng chia sẻ thông tin hợp tác tài nguyên nước Lan Thương-Mekong vào tháng 11 để chia sẻ dữ liệu thủy văn quanh năm.

Theo đội ngũ phát triển, dự án Giám sát Đập Mekong sẽ tìm cách "chống lại những tuyên bố không chính xác về tình trạng và hoạt động của các đập, hồ chứa và dòng nước trên lưu vực sông Mekong với sự giám sát liên tục, minh bạch và dựa trên bằng chứng".

"Ngược lại, nền tảng chia sẻ thông tin của Trung Quốc thường cung cấp thông tin cập nhật không thường xuyên về tình hình các con đập của Trung Quốc gần biên giới với Thái Lan", ông Brian Eyler, trưởng dự án giám sát, cho biết. "Trang web mới của Trung Quốc cung cấp thông tin mực nước sông hàng ngày cho một máy đo nằm ngay bên dưới đập trên sông, nhưng dữ liệu mực nước sông và dữ liệu hoạt động của đập là các chỉ số hoàn toàn khác nhau".

Cũng theo ông Eyler, còn quá sớm để kết luận liệu nền tảng cung cấp thông tin của Trung Quốc có đưa ra dự báo đáng tin cậy và cảnh báo sớm về lũ lụt và hạn hán đã được hứa hẹn khi ra mắt vào tháng trước hay không, vì các hệ thống này "dường như vẫn chưa được sử dụng".

Sông Mekong (phía Trung Quốc sông Lan Thương) có chiều dài 4,350 km khởi nguồn tại Trung Quốc, trước khi chảy qua Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanmar và Việt Nam. Con sông này đem tới sinh kế cho hơn 60 triệu người.

Trong những năm qua, các trạm thủy điện của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mekong đã bị chỉ trích là gây tổn hại đến môi trường cũng như sinh kế của những người dân sống ở hạ lưu và gây ra lũ lụt hoặc hạn hán. Chính phủ Trung Quốc luôn bác bỏ những cáo buộc này.

Vào tháng 4, công ty Eyes on Earth đã công bố phát hiện của mình rằng các đập của Trung Quốc đã giữ lại một lượng lớn lưu lượng của sông Mekong mặc dù mực nước ở thượng nguồn cao hơn mức trung bình.

Tuy nhiên, chính quyền Bắc Kinh cũng phản bác các tuyên bố, cho rằng lượng mưa thấp trong mùa mưa năm ngoái trên sông Lan Thương đã khiến lượng nước thấp hơn.

Alan Basist, tác giả chính của báo cáo tháng 4 từ Eyes On Earth và đồng dẫn đầu dự án Giám sát Đập Mekong, cho biết trong trung hạn, họ có kế hoạch "hợp tác với nhiều tổ chức khác nhau" như Ủy hội sông Mekong (MRC) - một tổ chức liên chính phủ có trụ sở tại Lào, hoạt động để cùng quản lý nguồn nước chung của các nước Đông Nam Á.

Ông Basist cho biết dự án sẽ dựa trên chuyên môn của ban cố vấn - với các thành viên bao gồm các nhà thủy văn học, các chuyên gia viễn thám và các chuyên gia nghiên cứu khu vực, để đạt được mục tiêu xây dựng một hệ thống giám sát, giáo dục cộng đồng địa phương và các bên liên quan về cách sử dụng nguồn nước và đào tạo kỹ thuật viên để duy trì trong tương lai.

Theo SCMP

Bắc Hiệp

Nguồn : Ngày Nay, 14/12/2020

Hợp tác Mekong

Vấn đề sông Mekong được đưa ra thảo luận tại Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF) trong tuần qua, trong khi đó, Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ Stephen Biegun và Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Phạm Bình Minh cũng đồng chủ trì Hội nghị Bộ trưởng đối tác Mekong-Hoa Kỳ (MUSP) lần đầu tiên, với mục tiêu nâng tầm Sáng kiến hạ nguồn Mekong (LMI) để ứng phó với các tác động từ thượng nguồn do Trung Quốc gây ra. Hội nghị MUSP khẳng định cam kết của Washington đối với tương lai của LMI "như một phần của tầm nhìn chung cho một khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và cởi mở".

Đoạn sông Mekong tại Lào / AFP - Hình minh họa

Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc từng lên tiếng kêu gọi các nước "cùng đoàn kết, hợp tác để sông Mekong mãi là dòng chảy của hòa bình, là kết nối sinh tồn bền vững, thịnh vượng đến muôn đời của các quốc gia, người dân trong khu vực".

Ngày 11/9, Mỹ và 5 nước hạ nguồn sông Mekong đã công bố khuôn khổ hợp tác đa phương mới trong bối cảnh quan ngại gia tăng về ảnh hưởng ngày càng lớn của Trung Quốc tại khu vực Đông Nam Á.

Tại hội nghị Quan hệ Đối tác Mekong-Mỹ ở Hà Nội, Bộ Ngoại giao Mỹ đã cam kết trao ít nhất 153 triệu USD cho Thái Lan, Myanmar, Campuchia, Việt Nam và Lào, để các nước này tiến hành một loạt dự án hợp tác như chia sẻ dữ liệu ngành thủy văn, ứng phó với thiên tai và các nỗ lực phòng chống tội phạm xuyên biên giới. Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Phạm Bình Minh phát biểu tại hội nghị rằng, sáng kiến này -vốn dựa trên nền tảng cơ chế Sáng kiến hạ nguồn Mekong được khởi xướng từ năm 2009 do Mỹ dẫn đầu, sẽ "đóng góp cho sự phát triển bền vững của khu vực hạ nguồn sông Mekong và giúp các quốc gia ở khu vực sông Mekong thu hẹp khoảng cách phát triển, nắm bắt các cơ hội mới và vượt qua các thách thức".

Trong một tuyên bố hôm 11/9, Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo đã thể hiện rõ hơn nữa các mục tiêu của Mỹ tại lục địa Đông Nam Á : "Chúng tôi thúc đẩy sự minh bạch và tôn trọng ở khu vực sông Mekong, nơi Đảng cộng sản Trung Quốc đã xúi giục hành vi buôn bán vũ khí và ma túy, và đơn phương thâu tóm các con đập ở thượng nguồn, làm trầm trọng hơn nữa đợt hạn hán lịch sử".

Quan hệ đối tác Mekong-Mỹ đại diện cho sự hợp tác đáng hoan nghênh, dù muộn màng với một khu vực quan trọng, nơi Trung Quốc đã khởi xướng cơ chế Hợp tác Lan Thương-Mekong (LMC) từ năm 2014 để định hướng các hợp tác của chính họ với khu vực.

Các con đập đang giết dần Mekong

Theo thống kê của Trung tâm nghiên cứu Stimson của Mỹ có trụ sở ở Washington, DC, hiện có 11 con đập lớn đang hoạt động trên thượng nguồn sông Mekong trước khi ra khỏi biên giới Trung Quốc và chảy vào Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam. Báo cáo dự án Mekong của Stimson hồi tháng 4/2020 cho biết, Trung Quốc đã xây dựng các con đập trên thượng lưu sông Mekong trong 3 thập kỷ qua, làm các quốc gia ở hạ lưu lo ngại rằng Trung Quốc một ngày nào đó sẽ "tắt nguồn nước". Các dữ liệu của Stimson cho thấy, trong 6 tháng của năm 2019, Trung Quốc nhận được một lượng mưa trên trung bình và các con đập của họ đã giữ lại một lượng nước lớn hơn bao giờ hết, trong khi các quốc gia ở hạ lưu lại bị hạn hán nặng chưa từng có. Báo cáo của Stimson chỉ ra rằng, việc Trung Quốc tích trữ lượng lớn nước đang gây ra những thay đổi thất thường và tàn khốc đối với mực nước ở hạ lưu sông Mekong.

Ảnh vệ tinh chụp dòng Mekong AFP

Tháng 4/2020 vừa qua, một báo cáo qua chương trình Sáng kiến hạ nguồn sông Mekong (LMI) của Bộ Ngoại giao Mỹ cũng cho rằng, vào năm 2019, có sự liên quan giữa mực nước thấp kỷ lục của sông Mekong với các hoạt động của đập thủy điện trong một nửa thế kỷ qua.

Trích dẫn báo cáo này, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ David Stilwell ngày 4/9 cáo buộc Trung Quốc "thao túng" dòng chảy sông Mekong vì "lợi ích riêng", trong khi các nước hạ nguồn "phải trả giá đắt", gây nên "một thách thức cấp bách" trong khu vực. Ông Stilwell nói, việc "thao túng dòng chảy dọc sông Mekong" của Trung Quốc xảy ra trong 25 năm qua, trong đó, "sự gián đoạn dòng chảy tự nhiên nghiêm trọng nhất xảy ra đồng thời với việc xây dựng và vận hành các con đập lớn".

Việc thiếu phù sa cần thiết để bồi đắp cho bờ sông đã dẫn đến hệ quả nhiều đoạn sông lớn chuyển từ màu nâu sang màu xanh, nguy cơ đất xói mòn đã xuất hiện, đe dọa từ các ngôi nhà tranh đến nhà cao tầng, nhà máy hay quốc lộ dọc bên sông. Song song với tai họa do con người gây ra, tình trạng biến đổi khí hậu càng làm hiện tượng thời tiết lưỡng cực Ấn Độ Dương thêm nghiêm trọng. Đây là hiện tượng tương tự như El Nino ở Thái Bình Dương và đôi khi còn được gọi là Indian Nino. Nhiệt độ lạnh bất thường trên biển phần nửa phía Đông Ấn Độ Dương và ấm hơn ở phía Tây gây ra lụt lội ở ở Đông Phi và hạn hán ở Đông Nam Á. Hiện tượng này đã lên đỉnh cực cao. Hiện tượng thời tiết lưỡng cực Ấn Độ Dương thường 17,3 năm lại xảy ra 1 lần nhưng các nhà khoa học cho rằng nhịp độ đó sẽ tăng lên và cứ 6,3 năm lại diễn ra 1 lần trong thế kỷ này vì tình trạng khí thải carbon và năng lượng đọng quá nhiều trong khí quyển.

Tác động nghiêm trọng tới Việt Nam

Sông Mekong chảy qua Campuchia trước khi đổ vào Việt Nam và theo báo cáo mới của MRC, lưu lượng nước thấp trên sông Mekong có thể gây ra những tác động nghiêm trọng do mất đi tiềm năng về thủy sản và thủy lợi.

Báo cáo của MRC nhận định : "Việt Nam có thể bị giảm năng suất tại vựa lúa Đồng bằng sông Cửu Long". Hiện có khoảng 20 triệu người dân Việt Nam đang sinh sống tại lưu vực của hệ thống sông Cửu Long.

Hình minh hoạ. Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc (giữa) phát biểu tại hội nghị lãnh đạo các nước sông Mekong và Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường tại hội nghị hợp tác Mekong - Lang Thương 3 ở Hà Nội hôm 24/8/2020 AFP

Báo cáo nghiên cứu tác động từ các công trình thủy điện trên dòng chính sông Mekong của Bộ Tài nguyên và môi trường Việt Nam công bố năm 2016 cũng cho rằng, các bậc thang thủy điện dòng chính sẽ gây nhiều tác động bất lợi ở mức lớn nghiêm trọng tới nhiều lĩnh vực và môi trường ở Việt Nam, bao gồm nguy cơ mất đi hoặc thậm chí tuyệt chủng của 10% các loài cá và thu nhập người dân có thể giảm tới 50%. Theo đánh giá này, ở Việt Nam, tổn thất hàng năm trong ngành thủy sản và nông nghiệp do các đập thủy điện trên dòng chính gây ra có thể lên tới 15.800 tỷ đồng (khoảng 760 triệu USD).

Những người chỉ trích việc xây dựng đập trên sông Mekong cho rằng các đập này sẽ tiếp tục là nguồn xung đột trừ phi Trung Quốc chuyển sang các phương pháp sản xuất điện khác và sự hợp tác giữa các quốc gia được tăng cường.

Theo MRC, tình trạng thiếu thông tin về những ảnh hưởng trước mắt và lâu dài của việc phát triển thủy điện ở thượng nguồn và biến đổi khí hậu sẽ khiến người dân sống ở vùng đồng bằng sông Mekong có thể bị tổn thương do những tác động như gia tăng xâm nhập mặn, giảm phù sa bùn cát và dưỡng chất, ảnh hưởng nguồn cá di cư và thay đổi chế độ dòng chảy.

Một trong những khuyến nghị nêu trong báo cáo mới của MRC là sự minh bạch về dữ liệu và chia sẻ thông tin. Để tăng cường sự minh bạch về các hoạt động của các con đập ở thượng nguồn sông Mekong, cũng như chứng minh sự hợp tác có tính thiện chí, MRC cho rằng Trung Quốc cần xem xét việc cung cấp dữ liệu cho các nước ở hạ lưu sông Mekong.

Trước áp lực này, cuối tháng trước, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường khi phát biểu tại diễn đàn Lan Thương-Mekong đã nói rằng, Bắc Kinh sẽ bắt đầu chia sẻ dữ liệu thủy văn quanh năm của con sông này.

Bắc Kinh khởi động sáng kiến hợp tác nguồn nước Mekong, với tên gọi "Khung hợp tác Lan Thương-Mekong" vào năm 2016 với 5 quốc gia thành viên ở hạ lưu con sông này. Các nhà phê bình hoan nghênh tiềm năng hợp tác, nhưng cũng cho rằng Trung Quốc có thể dùng sáng kiến này để "vũ khí hoá" nguồn nước cho các lợi ích kinh tế và địa chính trị.

"Khung hợp tác Lan Thương-Mekong" dù đã qua 4 năm, nhưng hiện nay Đồng bằng sông Cửu Long phải chịu tác động từ thượng nguồn do Trung Quốc gây ra nặng nề nhất. Độ xâm nhập mặn ở các cánh đồng đã đạt 1,6mg/l dù cách cửa biển 100km. Mùa mưa 2020, do mưa ít trên thượng nguồn sông Mekong nên lũ về giảm ¼ so với năm 2019 và đây là mức thấp nhất trong vòng 25 năm qua. Bên cạnh đó các hồ lớn ở Lào, Thái Lan, Campuchia đã giảm nguồn nước từ 30-80% sẽ thách thức Đồng bằng sông Cửu Long trong mùa khô 2021.

Láng giềng Trung Quốc thì gần nhưng nguồn nước từ thượng nguồn sông Mekong vẫn còn xa và lời hứa của Lý Khắc Cường chắc chắn trong tương lai gần sẽ như nhưng con nước trong mùa khô sắp tới.

Nguyễn Trường

Nguồn : RFA, 23/09/2020

Chính phủ Mỹ sẽ dành hơn 150 triệu USD cho các dự án hợp tác tại khu vực Mekong, một phần quan trọng trong chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của Hoa Kỳ nhằm đối trọng với sự bành trướng của Trung Quốc trong khu vực.

11111111111111111111111

Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo (thứ ba từ trái) cùng ngoại trưởng các nước ở khu vực sông Mekong tại Hội nghị cấp Bộ trưởng ở Bangkok, Thái Lan hôm 1/8/2019 trong dịp kỷ niệm 10 năm Sáng kiến Hạ lưu sông Mekong. (nguồn : US Embassy in Vietnam)

Trong một thông cáo báo chí ra hôm 14/9, Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo cho biết rằng việc khởi động quan hệ Đối tác Mekong-Hoa Kỳ phản ánh tầm quan trọng của khu vực Mekong đối với Mỹ trong lúc các hiểm họa từ Trung Quốc ngày càng gia tăng đối với khu vực này.

"Quan hệ của chúng tôi với các quốc gia đối tác Mekong là một phần không thể tách rời của tầm nhìn Ấn Độ Dương -Thái Bình Dương và quan hệ đối tác chiến lược với khối ASEAN", Ngoại trưởng Pompeo nói trong thông cáo.

Người đứng đầu Bộ Ngoại giao Mỹ cũng thông báo về khoản đầu tư hơn 150 triệu USD cho các chương trình trong khu vực dựa trên nền tảng tốt của cơ chế Sáng kiến Hạ nguồn Mekong (LMI) được thành lập từ năm 2009.

Đây là các khoản đầu tư ban đầu cho các dự án hợp tác tại khu vực Mekong, trong đó có 55 triệu USD cho các dự án phòng chống tội phạm xuyên biên giới ; 1,8 triệu USD hỗ trợ Uỷ hội sông Mekong tăng cường chia sẻ dữ liệu nguồn nước phục vụ công tác hoạch định chính sách, và một số dự án về quản lý thiên tai, tổ chức đối thoại chính sách nhiều bên về phát triển khu vực Mekong.

Theo Ngoại trưởng Pompeo, khu vực Mekong đang đối diện với nhiều thách thức "trong đó có những thách thức từ Đảng cộng sản Trung Quốc hiện đang ngày càng gây hiểm họa tới môi trường tự nhiên và sự tự chủ về kinh tế của Mekong".

"Các quyết định đơn phương của CCP (Đảng cộng sản Trung Quốc) nhằm chặn dòng chảy trên thượng nguồn đã làm trầm trọng thêm đợt hạn hán lịch sử", ông Pompeo nói. "Mỹ sát cánh với khu vực và Uỷ hội sông Mekong trong việc kêu gọi chia sẻ dữ liệu minh bạch. Chúng tôi khuyến khích các quốc gia trong khu vực sông Mekong buộc (Đảng cộng sản Trung Quốc) phải chịu trách nhiệm trong các cam kết chia sẻ dữ liệu nguồn nước".

Ngoại trưởng Pompeo nói rằng các dữ liệu này cần được công bố cho công chúng và cần được chia sẻ thông qua Uỷ hội sông Mekong (MRC), tổ chức phục vụ cho các quyền lợi của các nước trong khu vực Mekong, "chứ không phải cho những lợi ích của Bắc Kinh".

MRC tháng trước cũng đưa ra một báo cáo trong đó nói các con đập trên thượng nguồn của Trung Quốc làm ảnh hưởng đến dòng chảy dưới hạ nguồn và đưa ra những khuyến nghị, gồm sự minh bạch về dữ liệu và chia sẻ thông tin. Để tăng cường sự minh bạch về các hoạt động của các con đập ở thượng nguồn sông Mekong cũng như chứng minh sự hợp tác có tính thiện chí, MRC cho rằng Trung Quốc cần xem xét việc cung cấp dữ liệu cho các nước ở hạ lưu sông Mekong.

Trước áp lực này, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường cuối tháng trước khi phát biểu tại diễn đàn Lan Thương-Mekong, trong đó có Việt Nam, nói rằng Bắc Kinh sẽ bắt đầu chia sẻ dữ liệu thủy văn quanh năm của con sông này.

Để đối phó với các thách thức mà ngoại trưởng Pompeo nêu ra trong thông cáo, Mỹ đã nâng tầm mục tiêu của Sáng kiến Hạ nguồn sông Mekong để ứng phó với các tác động từ thượng nguồn do Trung Quốc gây ra, tại Hội nghị Bộ trưởng Đối tác Mekong-Hoa Kỳ lần đầu tiên vừa được tổ chức cuối tuần qua tại Hà Nội qua hình thức trực tuyến,.

Theo Bộ Ngoại giao Mỹ, hội nghị này khẳng định cam kết của Washington đối với tương lai của Sáng kiến Hạ nguồn sông Mekong "như một phần của tầm nhìn chung cho một khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và rộng mở".

Hiểm họa ‘cuộc chiến nước’ từ các con đập thượng nguồn của Trung Quốc đối với hạ lưu sông Mêkông

Tâm Tuệ, Việt Luận, 14/09/2020

"Vũ khí vô hình"

Nhà báo David Hutt chuyên về chính trị châu Âu, các vấn đề quốc tế và quan hệ Á-Âu đã có bài viết trên báo Asia Times nói nguy cơ cuộc chiến về nước đang gia tăng trên dòng sông Mêkông. Khi Trung Quốc giờ đây có khả năng ngăn chặn hoàn toàn dòng chảy của sông Mêkông tới các quốc gia ở hạ lưu, và có thể sử dụng khả năng này để gây tổn thất cho các nền kinh tế chủ yếu dựa nông nghiệp, gây ra tình trạng khan hiếm lương thực trong trường hợp xảy ra xung đột. 

Các học giả nhận định rằng sông Mêkông sẽ là "Biển Đông tiếp theo" xét về phương diện điểm nóng đang nổi. 

Vào năm 2017, nhà phân tích độc lập Eugene Chow đã miêu tả các con đập của Trung Quốc là "vũ khí vô hình" vốn "cho phép Trung Quốc có thể giữ 1/4 dân số thế giới làm con tin mà không cần nổ súng". 

Ông Brahma Chellaney – một giáo sư về nghiên cứu chiến lược tại Trung tâm nghiên cứu chính sách ở New Delhi (Ấn Độ), nói rằng : "Khi các trận hạn hán ngày càng trở nên thường xuyên và nghiêm trọng, mạng lưới đập của Trung Quốc cho phép nước ngày càng có sức nặng đối với các quốc gia ở hạ lưu".

Hồi đầu năm 2019, giới chức Trung Quốc đã mở cửa đập Jinghong (Cảnh Hồng) để bảo dưỡng, gây ngập lụt ở Lào và Thái Lan, làm phá hủy các mùa màng và nghề cá. 

Sau khi hoàn tất việc sửa chữa, giới chức Trung Quốc lại đổ đầy nước cho các con đập trống rỗng, khiến mực nước ở hạ lưu giảm. Do công việc bảo dưỡng trên diễn ra đúng lúc hạn hán xảy ra tại các quốc gia Đông Nam Á hồi tháng 7, mực nước sông đã xuống mức thấp nhất trong nhiều thập niên, khiến một quốc gia Đông Nam Á lại phải yêu cầu Trung Quốc xả nước ở thượng lưu. 

Bắc Kinh nói rằng các cáo buộc về việc vũ khí hóa dòng sông là không có thật và không công bằng khi khiến Trung Quốc bị xem như là một quốc gia bắt nạt trong khu vực. 

Và ngày càng có nhiều hơn bằng chứng cáo buộc Trung Quốc là một quốc gia thật sự đang gây hiểm họa cho các nước vùng hạ lưu.

Khi một báo cáo vừa được công bố vào tháng 8/2020 chỉ ra rằng các đập thủy điện trên thượng nguồn – chủ yếu là ở Trung Quốc – đã chặn lại một lượng lớn nước chảy xuống hạ nguồn, với các phân lưu cuối cùng chảy qua các tỉnh Nam bộ Việt Nam trước khi đổ ra Biển Đông.

Hiện có 11 con đập lớn đang hoạt động trên thượng nguồn sông Mêkông trước khi ra khỏi biên giới Trung Quốc và chảy vào Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam, truyền thông quốc tế dẫn thống kê của Trung tâm nghiên cứu Stimson của Mỹ có trụ sở ở Washington, DC. Báo cáo của dự án Mêkông của Stimson ra hồi tháng 4 cho biết rằng Trung Quốc đã xây dựng các đập trên thượng lưu sông Mêkông trong 3 thập kỷ qua, làm các quốc gia ở hạ lưu lo ngại rằng Trung Quốc một ngày nào đó sẽ "tắt nguồn nước."

Các dữ liệu của Stimson cho thấy trong 6 của năm 2019, Trung Quốc nhận được một lượng mưa trên trung bình và các con đập của họ đã giữ lại một lượng nước lớn hơn bao giờ hết – trong khi các quốc gia ở hạ lưu đồng thời bị hạn hán nặng chưa từng có. Báo cáo của Stimson chỉ ra rằng Trung Quốc tích trữ lượng nước nhiều hơn bao giờ hết và đang gây ra những thay đổi thất thường và tàn khốc đối với mực nước ở hạ lưu sông Mêkông.

Tháng 4 vừa qua, một báo cáo qua chương trình Sáng kiến Hạ vùng sông Mêkông (LMI) của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cũng cho rằng có sự liên quan giữa mực nước thấp kỷ lục của sông Mêkông trong một nửa thế kỷ qua vào năm ngoái, với các hoạt động của đập thủy điện.

Trích dẫn báo cáo này, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ David Stilwell hôm 4/9 cáo buộc Trung Quốc "thao túng" dòng chảy sông Mêkông vì "lợi ích riêng" trong khi các nước hạ nguồn "phải trả giá đắt," gây nên "một thách thức cấp bách" trong khu vực. Ông Stilwell nói rằng việc "thao túng dòng chảy dọc sông Mêkông" của Trung Quốc xảy ra trong 25 năm qua, trong đó "sự gián đoạn dòng chảy tự nhiên nghiêm trọng nhất xảy ra đồng thời với việc xây dựng và vận hành các con đập lớn."

Trung Quốc ngay lấp tức phủ nhận kết quả của báo cáo này và nói rằng khu vực thượng lưu cũng ghi nhận lượng mưa thấp.

Việt Nam chịu tác động nghiêm trọng

Theo báo cáo mới của Ủy hội sông Mêkông (MRC), lưu lượng nước thấp có thể gây ra những tác động nghiêm trọng do mất đi tiềm năng về thủy sản và thủy lợi.

"Việt Nam có thể bị giảm năng suất tại vựa lúa Đồng bằng sông Cửu Long," báo cáo của MRC nhận định. Hiện có khoảng 17 triệu người dân Việt Nam đang sinh sống tại lưu vực của hệ thống sông Cửu Long.

Báo cáo nghiên cứu tác động của các công trình thủy điện trên dòng chính sông Mêkông của Bộ Tài nguyên và Môi trường Việt Nam công bố năm 2016 cũng cho rằng các bậc thang thủy điện dòng chính sẽ gây nhiều tác động bất lợi ở mức lớn nghiêm trọng tới nhiều lĩnh vực và môi trường ở Việt Nam, bao gồm nguy cơ mất đi hoặc thậm chí tuyệt chủng của tới 10% các loài cá và thu nhập người dân có thể giảm tới 50%. Theo đánh giá này, ở Việt Nam, tổn thất hàng năm trong thủy sản và nông nghiệp do các đập thủy điện trên dòng chính gây ra có thể tới 15.800 tỷ đồng (khoảng 760 triệu USD).

Những người chỉ trích việc xây dựng đập trên sông Mêkông cho rằng các đập này sẽ tiếp tục là nguồn xung đột.

Theo MRC, tình trạng thiếu thông tin về những ảnh hưởng trước mắt và lâu dài của phát triển thủy điện thượng nguồn và biến đổi khí hậu sẽ khiến người dân sống ở vùng đồng bằng sông Mêkông có thể bị tổn thương do những tác động như gia tăng xâm nhập mặn, giảm phù sa bùn cát và dưỡng chất, ảnh hưởng nguồn cá di cư và thay đổi chế độ dòng chảy.

Tâm Tuệ

Nguồn : Việt Luận, 14/09/2020

***********************

Sông Mekong và hiểm họa từ các con đập thượng nguồn của Trung Quốc

VOA, 14/09/2020

Dòng chảy sông Mekong đã xuống tới mức thấp kỷ lục do lượng mưa giảm và các con đập ở thượng nguồn do Trung Quốc xây dựng, đe dọa sự sống còn của dòng sông, nơi hàng chục triệu người dân Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam, đang dựa vào để kiếm kế sinh nhai.

Nuozhadu, con đập lớn nhất trong số 11 con đập của Trung Quốc ở thượng nguồn sông Mekong. Báo cáo mới của MRC cho thấy các con đập này góp phần làm ảnh hưởng dòng chảy của con sông dưới hạ nguồn, trong đó có Việt Nam.

Mekong là một trong những dòng sông quan trọng nhất ở Châu Á và là nguồn sống của 60 triệu người dân, với Trung Quốc ở thượng nguồn và Việt Nam ở cuối nguồn. Nhưng đây là năm thứ hai liên tiếp khu vực hạ lưu sông Mekong có lưu lượng nước xuống mức thấp kỷ lục, làm ảnh hưởng đến thủy lợi, sản lượng lúa và đánh bắt cá – tất cả đều trọng yếu đối với an ninh lương thực của khu vực.

Mộtbáo cáo mới của Ủy hội sông Mekong (MRC) cho biết lượng mưa giảm đã phần nào gây ra sự thiếu hụt nước trên dòng sông chảy xuyên qua 6 quốc gia trong khu vực. Nhưng báo cáo vừa được công bố vào tháng 8 cũng chỉ ra rằng các đập thủy điện trên thượng nguồn – chủ yếu là ở Trung Quốc – đã chặn lại một lượng lớn nước chảy xuống hạ nguồn, với các phân lưu cuối cùng chảy qua các tỉnh Nam bộ Việt Nam trước khi đổ ra Biển Đông. Sông Mekong bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng của Trung Quốc.

Hiện có 11 con đập lớn hiện đang hoạt động trên thượng nguồn sông Mekong trước khi ra khỏi biên giới Trung Quốc và chảy vào Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam, theo thống kê của Trung tâm nghiên cứu Stimson của Mỹ có trụ sở ở Washington, DC. Báo cáo của dự án Mekong của Stimson ra hồi tháng 4 cho biết rằng Trung Quốc đã xây dựng các đập trên thượng lưu sông Mekong trong 3 thập kỷ qua, làm các quốc gia ở hạ lưu lo ngại rằng Trung Quốc một ngày nào đó sẽ "tắt nguồn nước". Các dữ liệu của Stimson cho thấy trong 6 tháng của năm 2019, Trung Quốc nhận được một lượng mưa trên trung bình và các con đập của họ đã giữ lại một lượng nước lớn hơn bao giờ hết – trong khi các quốc gia ở hạ lưu đồng thời bị hạn hán nặng chưa từng có. Báo cáo của Stimson chỉ ra rằng Trung Quốc tích trữ lượng nước nhiều hơn bao giờ hết và đang gây ra những thay đổi thất thường và tàn khốc đối với mực nước ở hạ lưu sông Mekong.

Các con đập trên sông Mekong, gồm 11 đập của Trung Quốc đang hoạt động trên thượng nguồn. (Ảnh của Trung tâm Stimson)

Tháng 4 vừa qua, mộtbáo cáo qua chương trình Sáng kiến Hạ vùng sông Mekong (LMI) của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cũng cho rằng có sự liên quan giữa mực nước thấp kỷ lục của sông Mekong trong một nửa thế kỷ qua vào năm ngoái, với các hoạt động của đập thủy điện.

Trích dẫn báo cáo này, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ David Stilwell hôm 4/9 cáo buộc Trung Quốc "thao túng" dòng chảy sông Mekong vì "lợi ích riêng" trong khi các nước hạ nguồn "phải trả giá đắt", gây nên "một thách thức cấp bách" trong khu vực. Ông Stilwell nói rằng việc "thao túng dòng chảy dọc sông Mekong" của Trung Quốc xảy ra trong 25 năm qua, trong đó "sự gián đoạn dòng chảy tự nhiên nghiêm trọng nhất xảy ra đồng thời với việc xây dựng và vận hành các con đập lớn".

Trung Quốc phủ nhận kết quả của báo cáo này và nói rằng khu vực thượng lưu cũng ghi nhận lượng mưa thấp.

Tác động nghiêm trọng tới Việt Nam

Sông Mekong chảy qua Campuchia trước khi đổ vào Việt Nam và theo báo cáo mới của MRC, lưu lượng nước thấp có thể gây ra những tác động nghiêm trọng do mất đi tiềm năng về thủy sản và thủy lợi.

"Việt Nam có thể bị giảm năng suất tại vựa lúa Đồng bằng sông Cửu Long", báo cáo của MRC nhận định. Hiện có khoảng 17 triệu người dân Việt Nam đang sinh sống tại lưu vực của hệ thống sông Cửu Long.

Báo cáo nghiên cứu tác động của các công trình thủy điện trên dòng chính sông Mekong của Bộ Tài nguyên và Môi trường Việt Nam công bố năm 2016 cũng cho rằng các bậc thang thủy điện dòng chính sẽ gây nhiều tác động bất lợi ở mức lớn nghiêm trọng tới nhiều lĩnh vực và môi trường ở Việt Nam, bao gồm nguy cơ mất đi hoặc thậm chí tuyệt chủng của tới 10% các loài cá và thu nhập người dân có thể giảm tới 50%. Theo đánh giá này, ở Việt Nam, tổn thất hàng năm trong thủy sản và nông nghiệp do các đập thủy điện trên dòng chính gây ra có thể tới 15.800 tỷ đồng (khoảng 760 triệu USD).

Những người chỉ trích việc xây dựng đập trên sông Mekong cho rằng các đập này sẽ tiếp tục là nguồn xung đột trừ phi Trung Quốc chuyển sang các phương pháp sản xuất điện khác và sự hợp tác giữa các quốc gia được tăng cường.

Theo MRC, tình trạng thiếu thông tin về những ảnh hưởng trước mắt và lâu dài của phát triển thủy điện thượng nguồn và biến đổi khí hậu sẽ khiến người dân sống ở vùng đồng bằng sông Mekong có thể bị tổn thương do những tác động như gia tăng xâm nhập mặn, giảm phù sa bùn cát và dưỡng chất, ảnh hưởng nguồn cá di cư và thay đổi chế độ dòng chảy.

Một trong những khuyến nghị nêu trong báo cáo mới của MRC là sự minh bạch về dữ liệu và chia sẻ thông tin. Và để tăng cường sự minh bạch về các hoạt động của các con đập ở thượng nguồn sông Mekong cũng như chứng minh sự hợp tác có tính thiện chí, MRC cho rằng Trung Quốc cần xem xét việc cung cấp dữ liệu cho các nước ở hạ lưu sông Mekong.

Trước áp lực này, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường cuối tháng trước khi phát biểu tại diễn đàn Lan Thương-Mekong, trong đó có Việt Nam, nói rằng Bắc Kinh sẽ bắt đầu chia sẻ dữ liệu thủy văn quanh năm của con sông này.

Bắc Kinh khởi động sáng kiên hợp tác nguồn nước Mekong, với tên gọi Khung Hợp tác Lan Thương-Mekong, vào năm 2016 với 5 quốc gia thành viên ở hạ lưu con sông này. Các nhà phê bình hoan nghênh tiềm năng hợp tác nhưng cũng cho rằng Trung Quốc có thể dùng sáng kiến này để "vũ khí hoá" nguồn nước cho các lợi ích kinh tế và địa chính trị.

Vấn đề sông Mekong được đưa ra thảo luận tại Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) trong tuần qua, trong đó Thứ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Stephen Biegun và Ngoại trưởng Việt Nam Phạm Bình Minh đồng chủ tọa Hội nghị Bộ trưởng Đối tác Mekong-Hoa Kỳ (MUSP) lần đầu tiên, với mục tiêu nâng tầm Sáng kiến Hạ nguồn Mekong (LMI), để ứng phó với các tác động từ thượng nguồn do Trung Quốc gây ra. Hội nghị MUSP khẳng định cam kết của Washington đối với tương lai của LMI "như một phần của tầm nhìn chung cho một khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và cởi mở".

Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc từng lên tiếng kêu gọi các nước "cùng đoàn kết, hợp tác để sông Mekong mãi là dòng chảy của hoà bình, là kết nối sinh tồn bền vững, thịnh vượng đến muôn đời của các quốc gia, người dân trong khu vực".

Nguồn : VOA, 14/09/2020

Dòng Mekong : mặt trận đối đầu mới Trung- Mỹ ?

Thanh Trúc, RFA, 29/07/2020

Dòng Mekong, nguồn sống quan trọng của hơn 60 triệu dân Thái Lan, Lào, Campuchia, Việt Nam, được nói đang là mặt trận mới trong thế đối đầu giữa Mỹ và Trung Quốc. Thực tế bắt nguồn từ việc Trung Quốc cho thâu tóm phần lớn nguồn nước trên thượng nguồn dòng sông.

Hình vệ tinh chụp dòng sông Mekong ở Sangkhom, thuộc tỉnh Nong Khai ở Thái Lan hôm 31/10/2019 - AFP

Đây là "cuộc chiến nước" theo cách nói của 2 cây viết Kay Johnson và Panu Wongcha-um, được Reuters dẫn trong bài liên quan hôm 24/7 vừa qua.

Bài viết nêu quan điểm của chính khách và chuyên gia môi trường rằng sông Mekong có thể là một mặt trận khác trong bối cảnh đối đầu Mỹ Trung hiện nay. Reuters dẫn lời một vị đại sứ Mỹ trong khu vực hồi tháng 4/2020 cho hay vị này đã chỉ đích danh Trung Quốc kiểm soát nguồn nước của sông Mekong bằng 11 đập thủy điện, đe dọa trực tiếp đến đời sống của hàng chục triệu nông dân và ngư dân ở Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam.

Ông Patrick Murphy, đại sứ Mỹ tại Campuchia, bày tỏ quan ngại trước kết quả khảo sát do tổ chức nghiên cứu và tư vấn Eyes On Earth ở Hoa Kỳ tháng 4/2020, khẳng định 11 con đập thường xuyên tích nước ở Trung Quốc không chỉ gây hạn hán nghiêm trọng cho hạ nguồn Mekong năm 2019 mà còn phá hủy hệ sinh thái truyền thống, đa dạng tại tiểu vùng Mekong này.

Đại sứ quán Trung Quốc tại Thái Lan ngay lập tức phản bác thông tin của viên chức ngoại giao Mỹ, và gọi thông tin này là vô căn cứ, yêu cầu các nước ngoài khu vực đừng tìm cách làm tình hình rối rắm bằng những chuyện không đâu như vậy.

Chuyên gia Witoon Permpongsacharoen thuộc tổ chức bảo vệ môi trường Mekong Energy and Ecology Network, trụ sở tại Bangkok, thì cảnh báo Trung Quốc đang phá hỏng các dự án phát triển mà Hoa Kỳ dành cho sông Mekong bấy lâu nay. Đây là vấn đề địa chính trị, chuyên gia này nhấn mạnh, xem ra còn quan trọng hơn cả vấn đề Biển Đông mà Trung Quốc và Mỹ đang đối đầu.

Việc tích nước từ dòng Mekong mà có thể dẫn đến "cuộc chiến nước", dẫn đến một mặt trận khác giữa 2 đối thủ Mỹ Trung, cần được nhìn rõ qua lăng kính thực tế, là ý kiến của tiến sĩ Vũ Quang Việt, cựu chuyên viên Cục Thống Kê Liên Hiệp Quốc :

"Thượng nguồn sông Mekong, tức là khu vực sông Lan Thương của Trung Quốc đổ vào sông Mekong, nói chung một năm 20% nước, và 80% là đổ vào khu vực. Bây giờ nếu thiếu nước thì cũng nên đặt câu hỏi tại sao thiếu, thiếu ở chỗ nào, cái đó phải xác định cho rõ"

"Trong thời gian vừa rồi như tôi hiểu thì những nước ở hạ nguồn cũng làm nhiều điều hạn chế đến vấn đề nước đi vào sông Mekong. Chẳng hạn Việt Nam phá rừng nên không thể giữ nước ở sông Mekong, như Lào và cả Việt Nam làm nhiều đập thủy điện, hay là Campuchia cũng chuyển nước dùng cho nông nghiệp… Dĩ nhiên làm thủy điện thì chỉ có thể giữ nước một thời gian, xong thì đa phần sau đó chảy xuống hạ nguồn thôi chứ có sạch bách đi đâu được. Cái đó phải có sự điều tra hợp tác làm rõ".

Dân làng phải sơ tán vì đập thủy điện ở tỉnh Attapeu, Lào bị sập hôm 24/7/2018 Reuters

Nhìn rõ như vậy để thấy, ông Vũ Quang Việt nói tiếp, điều gọi là cuộc chiến nước giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc trên sông Mekong thực chất chỉ là lời qua tiếng lại mà thôi :

"Trên nguyên tắc luật pháp giữa Trung Quốc và 4 nước ở khu vực Mekong là Thái, Việt Nam, Lào, Campuchia, còn Myanmar và Trung Quốc là 2 nước đối thoại. Trung Quốc đã lập Nhóm Hợp Tác Mekong-Lan Thương , ý đồ là làm việc với Ủy Hội Sông Mekong do Liên Hiệp Quốc tài trợ, làm việc với từng nước một. Đó là vấn đề mà mấy nước phải giải quyết với nhau chứ không liên quan gì tới Mỹ".

"Nếu có ủng hộ và kêu gọi Trung Quốc phải có thái độ hợp tác đàng hoàng thì Mỹ có thể nói, nhưng Mỹ không có quyền tự do đi lại nào trên sông Mekong cả, cho nên vấn đề không phải là Mỹ với Trung Quốc mà là giữa Trung Quốc và các nước ở khu vực Đông Nam Á cùng chia sẻ dòng Mekong".

Đối với ông Brian Eyler, giám đốc Chương Trình Đông Nam Á trong Trung Tâm Stimson ở Washington DC, tác giả cuốn The Last Days Of Mighty Mekong, đã được dịch ra tiếng Việt là Những Ngày Cuối Của Dòng Mekong Hùng Vĩ, "cuộc chiến nước" không phải là từ thích hợp đối với hiện tình sông Mekong :

"Thế nhưng tôi đồng ý là Mỹ và Trung Quốc đang tranh nhau để gây ảnh hưởng về những chính sách ngoại giao liên quan đến dòng Mekong hùng vĩ này".

"Hoa Kỳ đang chứng tỏ sự quan tâm ngày càng nhiều vào những gì đang xảy ra trên dòng Mekong. Tôi nghĩ Hoa Kỳ muốn đẫy mạnh phát triển khu vực Mekong theo hướng môi trường phải được bảo vệ cũng như sự minh bạch phải được cải thiện. Đó là lý do từ năm ngoái đến giờ các viên chức chính phủ Mỹ đã lên tiếng công khai hơn và mạnh mẽ hơn về những hành động bất chấp của Trung Quốc khi sử dụng dòng Mekong".

Trong một lần phỏng vấn trước đây với RFA, Giám đốc Brian Eyler của Chương trình Đông Nam Á, Trung tâm Stimson, từng nhận định tình trạng khô hạn nặng nề tại đồng bằng sông Cửu Long từ năm 2016 là tai họa thế kỷ, rằng Việt Nam nằm cuối hạ lưu phải đòi hỏi sự công bằng trong việc chia sẻ và sử dụng tài nguyên nước trên sông Mekong bất kể đó là quốc gia nào.

Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về sinh thái đồng bằng sông Cửu Long, cho rằng điểm đáng ngại từ các đập Trung Quốc đối với Việt Nam chính là làm giảm lượng phù sa và cát, gây sạt lở nhiều nơi tại đồng bằng sông Cửu Long.

Về lượng nước, ông giải thích tiếp, các đập ở Trung Quốc chỉ ảnh hưởng tới Việt Nam khi nào hiện tượng thời tiết cực đoan El Nino xảy ra và các đập ở Trung Quốc làm trầm trọng vấn đề hơn thôi.

Do đó ông khẳng định, xét về lượng nước đối với đồng bằng sông Cửu Long thì các đập thủy điện ở Lào và Campuchia mới đáng lo ngại hơn.

Được hỏi ông nghĩ sao về ý kiến của chuyên gia Witoon Permsacharoen thuộc Mạng lưới Mekong Energy and Ecology Network, cho rằng dòng Mekong là vấn đề địa chính trị giữa Mỹ và Trung Quốc, tức có thể trở thành một mặt trận khác giữa 2 nước, thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện cho biết :

"Việc sông Mekong có trở thành một mặt trận khác nữa không là tùy vào sự suy tính của Hoa Kỳ, nhưng tôi đoán Mỹ không thể làm ngơ chuyện sông Mekong bởi đây là vấn đề an ninh phi truyền thống (Non Traditional Security Issue) có nghĩa nó là vấn đề ảnh hưởng đến an ninh khu vực nhưng lại không có yếu tố quân sự. Cụ thể tác động của thủy điện làm suy thoái môi trường, cạn kiệt nguồn sống của hàng chục triệu người, có thể dẫn tới bất ổn xã hội, thậm chí dẫn tới xung đột giữa các quốc gia rồi ảnh hưởng đến an ninh khu vực . Thành ra Mỹ trong cuộc cạnh tranh ảnh hưởng đối với khu vực này thì không thể bỏ qua chuyện Mekong được".

Về quan điểm cho rằng vấn đề Mekong đối với 4 quốc gia tiểu vùng, trong đó có Việt Nam, còn quan trong hơn vấn đề Biển Đông, nhà nghiên cứu độc lập Nguyễn Hữu Thiện bày tỏ sự đồng ý :

"Từ hồi tôi tham gia đánh giá Môi Trường Chiến Lược 11 đập thủy điện trên dòng chính Mekong thì bản thân tôi đã thấy chuyện Mekong nếu suy xét kỹ thì không hề kém chuyện Biển Đông. Dĩ nhiên là khó thấy vì nó không có yếu tố quân sự, thông thường nhiều khi vài chục năm mới nhận biết được".

Được hỏi Việt Nam thích ứng ra sao trong vấn đề các con đập từ Trung Quốc cũng như từ các nước láng giềng ? Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện :

"Việt Nam chỉ có công cụ duy nhất là Hiệp Định Mekong năm 1995. Nhưng Hiệp Định này lại có nhiều lổ hổng, cụ thể Lào vẫn tiến hành xây dụng các đập Xayabury và Don Sahong. Lào đã thông báo cũng như tiến hành thủ tục tham vấn đối với các đập mới như Luang Prabang và Xanakhảm".

"Tuy nhiên tình hình đang có sự thay đổi, Campuchia đã hoãn 2 đập dòng chính Sambor và Stung Treng trong 10 năm. Các đập dòng chính ở Lào dù đã tham vấn nhưng có vẻ khó thực hiện vì 2 lý do, một là không có nguồn tiền đầu tư, hai là nhu cầu điện đang suy giảm mạnh do khuynh hướng năng lượng mới từ gió và mặt trời và do dịch Covid-19 nữa".

Từ năm 2009, Mỹ đã chi 120 triệu đô la cho Sáng kiến Hạ Lưu Mekong, Lower Mekong Initiative. Năm 2016 Trung Quốc chi trội hơn với 300 triệu USD cho các quỹ nghiên cứu thuộc Cơ Chế Hợp Tác Mekong- Lan Thương LMC do Bắc Kinh lập nên.

Đại sứ Mỹ tại Thái Lan, ông Michael DeSombre, từng chỉ trích LMC Cơ chế Hợp tác Mekong-Lan Thương chỉ là tổ chức song hành cùng MRC Ủy hội Sông Mekong, vì thế Trung Quốc nên làm việc chặt chẽ hơn với Ủy hội Sông Mekong thay vì nghiêng hẳn về một phía LMC do Bắc Kinh nắm quyền kiểm soát.

Bất kể khuyến cáo từ phía Mỹ, đại diện các nước trong Ủy hội Sông Mekong khi đó đã lên tiếng ủng hộ sự hợp tác của LMC .

Cũng từ năm 2002, Trung Quốc khởi sự loan báo với các quốc gia hạ lưu về lịch trình xả đập mà có thể gây lũ lụt.

Thế nhưng theo Reuters thì thông tin liên quan được Trung Quốc công bố rất ít, các quốc gia hạ nguồn khó mà xoay sở cũng như đề kế hoạch ứng phó kịp thời.

Tại một cuộc họp về hợp tác LMC tháng Hai vừa qua, một viên chức Việt Nam không tiết lộ danh tính đã nói riêng với Reuters rằng Trung Quốc không chia sẻ thông tin và số liệu đích thực về vấn đề vận hành cũng như xả đập của họ với các nước trong tiểu vùng Mekong.

Thanh Trúc

Nguồn : RFA, 29/07/2020

************************

Ý tưởng về quản lý và giải quyết nước

Phạm Phú Khải, VOA, 29/07/2020

Trợ lý Ngoại trưởng Hoa Kỳ David Stilwell và các đối tác Việt Nam, Campuchia, Thái Lan tham gia thảo luận trực tuyến về Sáng kiến Hạ vùng Mekong. Photo Twitter EAP Bureau.

Các bài viết vừa qua về nước, về sông Mekong, đã trình bày những thử thách lớn sau đây :

1) Tình trạng Đồng bằng Sông Cửu Long đang bị nhiễm mặn có nguy cơ không thể cứu vãn mà chủ yếu là do các đập, và giữ nước, ở thượng nguồn ;

2) Nạn sụt đất do khai thác nước ngầm ở dung tích cực lớn đã làm những địa điểm thấp có nguy cơ chìm dưới nước vào cuối thế kỷ này ;

3) Nước mặn hiện nay có thể đi sâu vào sông đến 40km những khi hạn hán cùng với sự thay đổi khí hậu và hâm nóng địa cầu sẽ là thường trực, làm trầm trọng thêm vấn đề ;

4) Thêm với chủ trương của Trung Quốc muốn vũ khí hóa nước và chính sách ngoại giao với các quốc gia ở hạ nguồn Mekong bằng việc xây dựng nhiều đập nước cực lớn và yểm trợ các quốc gia khác cùng làm, sau đó lại ngăn chặn phù sa chảy xuống hạ nguồn, và thi hành biện pháp giữ nước ở thượng nguồn vào mùa hạ và xả nước vào mùa mưa [1].

Tất cả các thử thách này không độc lập với nhau. Nó phụ thuộc và tương tác nhau, làm cho thử thách, đối với Việt Nam, vốn đã khó khăn, nay càng thêm khó khăn hơn.

Lãnh đạo quốc gia lẽ ra phải biết và làm những gì tốt nhất cho quốc gia mình. Đó là điều mong đợi tối thiểu và căn bản từ mọi người dân đối với chính quyền của mình. Vai trò của họ là gì, ngoài điều này ? Lãnh đạo quốc gia phải biết cân nhắc và quyết đoán để chọn lấy những giải pháp khó khăn, thay vì dễ dàng, hầu để có thể mang lại kết quả lâu dài vững bền, hơn là chấp vá ngắn hạn.

Nhưng thực tế thường thì phũ phàng. Những gì tốt nhất cho quốc gia không nhất thiết tốt nhất cho giới cầm quyền. Ở nhiều nơi, không riêng gì Việt Nam. Cách quản lý và giải quyết sông Mekong trên 25 năm qua của Ủy hội Sông Mekong (MRC) cho thấy sự vô hiệu quả và bất lực của nó. Nhưng nó xẩy ra được bởi vì tất cả các thể chế chính trị tại đây đều độc tài hoặc không dân chủ.

Theo bản đánh giá mới nhất củatổ chức Freedom House, về quyền chính trị và tự do dân sự, thì trong 6 nước liên quan đến sông Mekong, ngoại trừ Thái có chỉ số 32/100, một phần tự do, thì 5 nước còn lại đều không tự do. Trung Quốc, tệ nhất, chỉ được 10 trên 100 điểm ; Lào chỉ có 14/100 ; Việt Nam 20/100 ; Campuchia 25/100 ; Miến Điện 30/100 [2]. Ba nước được toàn điểm 100/100 đều từ Bắc Âu, bao gồm Phần Lan, Na Uy và Thuỵ Điển.

Vậy thì người Việt trong và ngoài nước có thể mong đợi gì từ chính quyền Việt Nam, và mỗi chúng ta có thể làm được gì trước hiểm họa to lớn ảnh hưởng lên đời sống của một phần năm dân số hiện nay cũng như một hệ sinh thái vô cùng quan trọng cho bao thế hệ tới ?

Hơn bốn mươi lăm năm qua cũng đủ để người dân Việt Nam, nếu tìm hiểu thông tin đa chiều, thì rõ ràng thấy rằng bất cứ sự mong đợi nào từ phía chính quyền rốt cuộc cũng chỉ là sự thất vọng não nề. Người dân chỉ là thứ yếu trong các mục tiêu ưu tiên của họ. Ba mục tiêu hàng đầu của giới cầm quyền Việt Nam bấy lâu này, đi từ dưới lên trên, là phát triển kinh tế, ổn định xã hội, và duy trì quyền lực. Nếu nhìn kỹ hành động của chế độ, thì an ninh quốc gia chưa hẳn đã nằm trên ba ưu tiên này. Duy trì quyền lực bằng mọi giá, kể cả việc hy sinh phát triển kinh tế, để ổn định chính trị ; kể cả việc mang tiếng nhu nhược với Trung Quốc, hèn với giặc ác với dân ; kể cả việc mua quan bán chức và thông đồng với ngoại bang. Bộ ngoại giao Việt Nam cũng chỉ có tiếng nói giới hạn nào đó trong chính quyền hay quốc hội, và chỉ phục vụ các mục tiêu hàng đầu của đảng, chứ không phải lợi ích của đa số người dân.

Chúng ta còn mong đợi vào các tổ chức như MRC chăng ? Như đã trình bày trong các bài qua, nó sẽ chẳng mang lại kết quả tích cực nào. Lancang-Mekong Cooperation (LMC) framework thì chỉ muốn vô hiệu hóa hay đẩy MRC sang bên lề. Sáng kiến Hạ lưu Mekong (LMI-Lower Mekong Initiative) có thêm Miến Điện, và nhất là Hoa Kỳ, tham gia tích cực với bốn nước thành viên của MRC [3]. Hoa Kỳ đang nỗ lực ủng hộ năm quốc gia này có những chính sách thích hợp hiệu quả để cùng quản lý sông Mekong ở hạ nguồn. Ngoại trưởng Mike Pompeo và các viên chức hàng đầu của Hoa Kỳ về ngoại giao đã mạnh mẽ lên tiếng phê bình các chính sách của Trung Quốc đối với Biển Đông và sông Mekong [4]. Vào đầu tháng Bảy vừa qua, Hoa Kỳ đã công bố sẽmở rộng sự tham gia vào chiến lược chung của các quốc gia hạ nguồn hầu nâng tầm mục tiêu của LMI, tăng cường sức mạnh chung của nhóm. Có Hoa Kỳ đàng sau thì Trung Quốc không dễ gì bắt nạt được. Đây là cơ hội tốt cho Việt Nam và bốn quốc gia còn lại. Nhưng họ có muốn và có thể cam kết cùng nhau giải quyết các vấn đề tồn đọng quá lâu của sông Mekong, nhất là sự ả nh hưởng quá lớn và tai hại của Trung Quốc bấy lâu nay, thì thời gian mới trả lời được.

Điều đáng nói là sự mong đợi từ mọi tổ chức hay chính quyền, kể cả các chính quyền dân chủ, là điều không nên. Mong đợi không có gì sai, nhưng nó thụ động và thường vô hiệu, nhất là khi đối tác ù lì và vô trách nhiệm. Muốn thay đổi, người dân phải liên tục chủ động để bảo vệ quyền hạn và lợi ích của mình. Trong thể chế dân chủ, các tổ chức xã hội dân sự cũng như các cá nhân trong toàn xã hội luôn tìm cách vận động chính giới và chính quyền về mọi vấn đề liên quan đến đời sống của họ. Giáo dục, môi trường, kinh tế, thương mại cho đến thể thao, văn hóa, nghệ thuật, du lịch v.v… Mỗi cấp chính quyền, từ địa phương, tiểu bang đến liên bang, đều có sự tham gia tích cực của người dân, qua các diễn đàn khác nhau, để bày tỏ tiếng nói. Nhất là qua các phương tiện truyền thông tự do. Mỗi dân biểu hay thượng nghị sĩ đều phải thể hiện sự quan tâm của người họ đại diện, và nêu lên những quan tâm chính đáng này trong c ác diễn đàn quốc hội khác nhau. Tóm lại, người dân ở những nước dân chủ luôn chủ động tranh đấu cho quyền lợi của mình chứ không chờ ai cả, và họ có khả năng tự giải quyết vấn đề, và rất sáng tạo.