Thông Luận

Khi nói đến con đường, tất nhiên tôi muốn luận bàn về con đường đưa đến dân chủ và nhân bản cho Việt Nam. Còn con đường dẫn đến tụt hậu và độc tài thì Việt Nam đã trãi qua hàng ngàn năm qua rồi. Không cần phải lập lại. Và cũng chẳng có gì để tự hào.

Mỗi dân tộc, với văn hóa, lịch sử và tư tưởng chính trị riêng, chọn con đường riêng cho mình. Hình minh họa.

Mục đích, như thế, đã rõ. Con đường đưa đến mục đích đó chắc chắn không chỉ có một con đường. Không có mô hình dân chủ nào thật sự giống nhau. Mỗi dân tộc, với văn hóa, lịch sử và tư tưởng chính trị riêng, chọn con đường riêng cho mình.

Nhiều người, và nhiều tổ chức, cả trăm năm qua, đã bàn về đề tài này. Trong bài viết vỏn vẹn vài trang này, tôi không thể trình bày hết các suy nghĩ và ý tưởng của mình. Nhưng cho dầu viết cả trăm trang cũng không thể nói về đề tài quá lớn lao này. Tuy nhiên, tôi thiết nghĩ có những điều và những vấn đề căn bản cần phải đi qua, thử nghiệm, trãi nghiệm, rút tỉa kinh nghiệm, và không thể đốt giai đoạn.

Câu hỏi quan trọng cần đặt ra là tại sao các quốc gia Tây phương, và các nền dân chủ phát triển, đi trước các nước khác vài thập niên, có khi vài thế kỷ về mặt văn minh ?

Câu trả lời thì cực kỳ phức tạp, nhưng chúng ta có thể tóm gọn vào vài vấn đề chính.

Một, mọi triết lý phát triển quốc gia của họ đều nhắm vào phát triển con người một cách toàn diện, cho từng cá nhân trong xã hội. Triết lý này là nền tảng của các chính sách giáo dục tại các nền văn minh tiến bộ. Nó đã được lồng vào sách vở và vào thực hành, thông qua nền giáo dục mầm non : thuộc về, đang là, và trở thành (3Bs : belonging, being, becoming). Các chương trình giáo dục từ mầm non trở lên giúp cho các em hiểu biết và cảm nhận rõ rằng mình đang là một thành viên, mình đang hiện hữu và đang trên con đường trở thành người mình mong muốn. Đi kèm với các triết lý này là những nguyên tắc hướng dẫn cách hành xử, từ quan hệ tương kính, tôn trọng đa nguyên, hay thực hành phản chiếu v.v… Đó là nền tảng giáo dục đề cao mọi cá nhân và mỗi cá nhân để tất cả phát huy niềm tự tin và khai dụng mọi cơ hội vươn lên như nhau. Cá nhân, và phần nào đó gia đình, là nền tảng của xã hội.

Hai, để mỗi cá nhân cũng như tập thể phát triển toàn diện, an toàn tâm lý là yếu tố then chốt. Để có an toàn tâm lý, nó đòi hỏi xã hội đó phải đặt con người làm trọng tâm, và quyền làm người của mọi công dân được tôn trọng. Nó phải đề cao quyền được nói những gì mình suy nghĩ, quyền được phê bình và vạch trần các việc làm sai trái, và quyền được tôn trọng và phát huy tư duy sáng tạo mà không sợ bị trù dập. Đó cũng là triết lý nền tảng của bản Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền : mọi người, không phân biệt bất cứ lý do gì, từ tuổi tác, phái tính, tôn giáo, hay sắc tộc v.v…, đều có các quyền căn bản như nhau. Các chính sách vận dụng nhân tài và quản lý nhân lực của mọi tổ chức, từ chính phủ cho đến phi chính phủ và lĩnh vực tư/thương mại, đều thiết kế cho mục tiêu phát triển đối với cá nhân và tổ chức.

Ba, môi trường và chính sách về văn hóa, chính trị, kinh tế, giáo dục, pháp luật v.v… đều dựa vào các yếu tố nền tảng nêu trên. Tức dựa trên các nhu cầu cơ bản, các quyền lợi và các động lực của con người, để tạo tối đa điều kiện và cơ hội cho mọi cá nhân, mọi thành viên trong xã hội đó, phát triển. Nó cũng đồng nghĩa với việc phải thay đổi pháp luật không ngừng để thích nghi với sự phát triển của xã hội, và qua đó phải thay đổi cách suy nghĩ và làm việc để phù hợp hơn với sự tiến bộ đang có. Một trong các điều hay nhất của xã hội Tây phương là họ làm việc có phương pháp, dựa trên nghiên cứu và tinh thần khoa học, dữ kiện phong phú, và quan trọng nhất là luôn luôn tìm cách cải thiện, phát triển. Trụ mà không trụ. Trụ vào điểm mạnh và thành công của mình, nhưng họ không tự mãn, mà phải từ nền tảng đang có để tìm cách vươn lên nữa, khám phá cái mới, để cải tiến và phát triển không ngừng.

Trên hết, tất cả phải bắt đầu từ bé. Giáo dục từ 0 đến 10 tuổi, nhất là từ 0 đến 5 tuổi, mang tính quyết định. Từ bé, các em được khuyến khích tự do ngôn luận, tư tưởng, suy nghĩ, tìm tòi, thắc mắc, đặt câu hỏi v.v... Khi các em được tôn trọng và khuyến khích, và có niềm đam mê, động lực, sở thích, óc tò mò, v.v… thì sẽ phát huy tối đa khả năng và tiềm năng. Đây là điều hoàn toàn khác với chủ trương bị nhồi nhét, áp đặt, bạo lực, đe dọa, hay trừng phạt v.v… Các phương pháp giáo dục khai phóng, khoa học và nhân bản của Tây phương từ mầm non trở lên đã dựa vào các hiểu biết về con người, nhất là dựa trên các nghiên cứu tâm lý. Các khám phá của khoa học thần kinh (neuroscience) cho thấy mối quan hệ quan trọng giữa phần não suy nghĩ (PRC) và phần não cảm xúc (Amygdala). Muốn phát triển con người và xã hội thì phải hiểu về bộ óc con người hoạt động ra sao, và làm sao phát triển trí thông minh (IQ), đầu óc suy luận nhưng đồng thời biết quản lý cảm xúc của mình (EQ).

Ngay trong xã hội văn minh này, sự khác biệt giữa thành công hay thất bại nằm ở niềm tin lạc quan hay bi quan, và giữa não trạng phát triển (growth mindset) thay vì não trạng cứng ngắt (fixed mindset). Não trạng và nỗ lực của mỗi cá nhân mang tính quyết định. Tuy nhiên các yếu tố này phụ thuộc vào sự đam mê và động cơ của từng người. Ý nghĩa cuộc sống, cách nhìn nhận về các giá trị công bằng, bình đẳng, và tự do, v.v… đều là các yếu tố quan quan yếu để động viên. Khi còn nhỏ, một em bé, hay cả một thế hệ trẻ, cứ bị nhồi sọ, cứ bị áp đặt, không có được tiếng nói, không có quyền phát biểu, cha mẹ đặt đâu con ngồi đó, thì óc tò mò, và động lực vươn lên, sẽ bì kiềm nén và kiềm chế tối đa. Tất cả đều bị điều kiện hóa để trở thành những con người nghe theo, làm theo, chẳng khác gì nô lệ, nhất là nô lệ tư duy. Lớn lên, họ cũng không có được tư duy phản biện, suy nghĩ phê phán, và đầu óc chiến lược. Họ chẳng dựa vào bằng chứng hay thông tin khả tín nào trước khi lập luận hay quyết định. Văn hóa số đông và xu hướng dân túy này chỉ có lợi để xây dựng và củng cố độc tài. Qua thời gian, nhất là từ bé, nó đi vào tìm thức các em, chi phối mọi suy nghĩ và hoạt động của họ. Ngay cả khi được ra nước ngoài vài thập niên, sống trong môi trường dân chủ tự do hoàn toàn, người ta vẫn không thoát được những thói quen, cách suy nghĩ, hành xử, và cách xử lý cảm xúc, như đã từng bị uốn nắn, từng bị điều kiện hóa, từ nhỏ. Trừ khi nào người ta ý thức rõ nguyên nhân về cách suy nghĩ và hành động của chính mình, những điều mà đã ảnh hưởng lên tâm lý họ qua bao nhiêu thế hệ, và từ hàng ngàn năm trước, thì mới hy vọng thay đổi sẽ đến. Nhưng sẽ đến từ từ, bởi thói quen từ nhỏ khó thay đổi. Còn nếu không ý thức, thì thay đổi tất nhiên sẽ không xảy ra.

Để thay đổi cho một cá nhân thì người đó phải tự tìm cách vượt qua được chính mình. Một số cá nhân trong xã hội Việt Nam đã làm được điều này, cho dù đang sống trong xã hội bị kiềm hãm nhiều mặt. Nhưng nếu cố gắng và muốn tìm con đường thì sẽ có được tư tưởng tự do và tư duy phản biện. Nhưng một con én, hay vài con én, không thể làm nên mùa xuân. Thay đổi cả một tập thể thì khác, và khó khăn hơn nhiều. Phải có các điều kiện căn bản để cho mọi người dân trong toàn xã hội tham gia và phát triển, không phải cho vài cá nhân với một số đặc quyền.

Điều đó có nghĩa quyền con người phổ quát phải được tôn trọng. Muốn thế, thì phải có dân chủ. Dân chủ là cách tốt nhất để bảo vệ tự do, và để kiểm soát quyền lực và trách nhiệm giải trình của những người lãnh đạo quốc gia. Muốn có dân chủ thì không ai được đứng trên pháp luật, ai cũng ngang nhau trước pháp luật. Nói cách khác, nó phải là một nền pháp quyền (rule of law), và chính quyền cũng phải dựa vào luật để điều hành quốc gia, không thể tùy tiện (the government of law, not of men). Đây là cách tốt nhất cho đến nay để sự lạm quyền, lộng quyền và tham nhũng được kiểm soát, được giảm thiểu.

Chỉ khi nào đa số người Việt Nam, hay ít ra phần lớn giới trí thức, có được tư duy này, và nỗ lực xây dựng một văn hóa như thế, nhất là văn hóa chính trị, thì đất nước chúng ta mới có cơ may huy động được mọi tiềm năng, vận dụng được nhân tài, phát triển các thế hệ lãnh đạo tài năng và xứng đáng để lèo lái con thuyền quốc gia trong những năm tới, và các thập niên tới. Thử thách đối với Việt Nam luôn luôn lớn. Một trong các nguyên do chính là vì Việt Nam nằm sát bên cạnh Trung Quốc, mà tư duy của họ, cung cách hành xử của họ hàng ngàn năm qua, vẫn coi mình là trung tâm của vũ trụ, với tham vọng bá quyền. Khi Trung Quốc ngày càng lớn mạnh, nguy cơ đối diện Việt Nam ngày càng lớn lao.

Trong khi đó, xã hội Việt Nam thì đầy những sự phân biệt và bất công. Việt Nam sẽ không thể nào tiến bộ được đúng mức và đúng tầm xứng đáng khi những sự phân biệt, bất công và tham nhũng còn tràn đầy. Những người trong vai trò "lãnh đạo" thì không đủ tư cách, tầm nhìn và khả năng gì cả. Những người trẻ như bạn Vi Yên, và bao nhiêu nhà hoạt động đầy tiềm năng khác, cũng như giới văn nghệ sĩ nhưĐức Tiến, chẳng hạn, và hầu như mọi nhân tài tại Việt Nam, nếu có được cơ hội học hỏi và phát triển trong môi trường văn minh tiến bộ, thì bầu trời là sự giới hạn của họ. Chỉ cần có tự do để theo đuổi niềm đam mê của mình mà không bị quấy phá, và được sự khuyến khích và hỗ trợ từ gia đình, bạn bè, cộng đồng, và xã hội, thì họ sẽ cất cánh bay xa. Họ sẽ đặt ra các tiêu chuẩn mới, sẽ làm gương cho các thế hệ mai sau, và sẽ làm cho đất nước Việt Nam tự hào, vì nhân tài thì nơi nào cũng có. Điều quan trọng là có đất, có môi trường tích cực và thích hợp, để thi thố tài năng, để dụng võ, hay không ! Lãnh đạo, do đó, là yếu tố quan trọng để kết kợp và tập hợp sức mạnh chung hầu tạo thay đổi.

Úc Châu, 21/06/2019

Phạm Phú Khải

Nguồn : VOA, 04/07/2019

Câu này được nghe quá nhiều. Nhiều đến nỗi nó nhàm. Người ta nói như một khẩu hiệu, thay vì như một niềm tin son sắt, để đầu tư tim óc vào nó, để có chính sách và hành động cụ thể. Như mọi thứ, lời nói suông mà không đi với hành động thì rỗng toét, vô nghĩa. Chỉ làm thêm nhàm, và chán.

Các nhà hoạt động dân chủ trẻ tuổi ở Hong Kong : Nathan Law (trái), Joshua Wong (Hoàng Chi Phong, giữa) và Agnes Chow đứng bên ngoài tòa nhà Hội đồng lập pháp Hong Kong hôm 18/6/20198 - Ảnh : Reuters

Tuổi trẻ Việt Nam đã được giáo dục như thế nào, từ trong gia đình, đến nhà trường, đến những sinh hoạt trong cộng đồng và xã hội ? Họ có được các quyền gì, có được nói, và dám nói, những suy nghĩ và cảm xúc của mình, cho cả những người thân thương nhất của mình, kể cả cha mẹ, anh chị, gia đình, hay thầy cô ?

Ngay cả những người trẻ Việt Nam tại hải ngoại, tại những quốc gia có nền văn minh tiến bộ hàng đầu thế giới, dường như tiếng nói của họ cũng chẳng được tôn trọng bao nhiêu. Tuổi tác vẫn còn là một rào cản lớn. Quá lớn, để rồi những tài năng này hoặc bị vùi dập, hoặc chính họ phải tìm môi trường khác để "dụng võ". Rốt cuộc, trong nhiều thập niên qua, những tấm lòng đối với Việt Nam ngày càng vơi đi. Các thế hệ lớn ngày càng già, nhưng tre già mà măng chưa mọc. Thiếu sự tiếp nối, ở mọi nơi. Phần lớn nhiều bạn trẻ tâm huyết mà tôi quý mến nay không còn hoạt động nữa. Không phải họ không còn thiết tha đến chuyện chung, như các vấn đề Việt Nam. Trong thâm tâm, tôi tin rằng họ vẫn còn quan tâm. Nhưng có bạn nói với tôi rằng có nói ra cũng chẳng thay đổi được gì cả, bởi chẳng mấy ai thật sự lắng nghe.

Lắng nghe, và lắng nghe thật kỹ (active listening), là một kỹ năng phải luyện tập mới có được. Và luôn mang tính cách hai chiều. Người nói và người nghe. Nhưng từ nhỏ trẻ con Việt Nam hầu như không có quyền được nói. Còn nghe ? Cũng chủ yếu là lệnh, từ trên xuống. Từ cha mẹ cho đến thầy cô, và những người lớn tuổi hơn, coi mình có quyền trên người khác, vì họ trẻ hơn. Trẻ em phải nghe người lớn, không phải ngược lại. Đối thoại, một cách bình đẳng, với trẻ em là chuyện hiếm có tại Việt Nam. Ngay cả những người đã trưởng thành và thành công, có địa vị trong xã hội, vẫn bị nhiều người Việt không coi trọng chỉ vì họ mới khoảng 20 đến 35 tuổi, nên còn trẻ và thiếu kinh nghiệm ! Quan niệm như thế thì làm sao mới có tiến bộ và có dân chủ ?

Muốn Việt Nam thay đổi, muốn cộng đồng hải ngoại có nhiều bạn trẻ tham gia gánh vác chuyện chung, thì theo tôi, điều đầu tiên và căn bản nhất, phải bắt đầu từ ý thức thay đổi tư duy này.

"Tôn ti trật tự", "con cãi cha mẹ trăm đường con hư", v.v…, những quan niệm cổ hủ và cách áp dụng cứng ngắt và cực đoan, không những cản trở mọi tiến trình dân chủ (trong đó bảo vệ cho những kẻ bất tài và bất đức đang nắm quyền lực trong tay), mà còn kiềm hãm, nếu không phải là triệt tiêu, những nhân tài và những tấm lòng khát khao góp phần vào xây dựng một xã hội công bằng, nhân phẩm và văn minh hơn.

Tôi hiểu những giá trị văn hóa ngàn năm này không dễ gì thay đổi một sớm một chiều. Nó cần thời gian. Nó cần ý thức. Nó cần đúng phương pháp. Và quan trọng nhất, nó cần quyết tâm và kiên trì.

Thật ra, mọi người, không phân biệt nguồn gốc, đều có những định kiến, thiên vị từ trong tiềm thức của mình (subconscious bias). Phần lớn nó đến từ giáo dục gia đình và xã hội, một cách tiềm thức. Nó được định hình từ nhỏ. Được xã hội uốn nắn, xây dựng (social construction). Xã hội văn minh nhất cũng không tránh được. Nó là một cách học hỏi của con người, và từ từ cải tiến. Không ai sinh ra hoàn hảo cả. Không ai trong chúng ta tránh được một số định kiến, thiên vị nào đó. Nhưng nếu không nhìn lại mình, không ý thức được những gì mình có, mà chỉ hành xử theo quán tính hay cảm tính, thì người ta sẽ không biết được "cóc ngồi đấy giếng".

Làm việc với người Úc trong mấy thập niên qua, tôi hiểu được vì sao đất nước Úc này nói riêng, xã hội Tây phương nói chung, phát triển không ngừng. Họ luôn tiến tới. Không phải tuyệt đối, nhưng phần lớn những người có học, và giới tinh hoa cấp tiến của Úc, họ hành xử khá văn minh và công bằng với người khác. Các thái độ hàm hồ, hiếp đáp người khác, ngay cả giữa người lãnh đạo với nhân viên, là cách hành xử không được hoan nghênh, nếu không phải là bị lên án và loại trừ. Từ trong nhà trường ngay từ lúc còn bé, thầy cô không có quyền dọa nạt học trò, mà phải giúp cho các em học hỏi, biết điều sai lẽ phải, để hành xử cho đúng mực. Nó phải bắt đầu từ nhỏ. Tuổi quyết định không phải là 15 hay 18 trở lên, mà là từ 0 đến 10 tuổi. Nhưng khoảng thời gian 0 đến 5 tuổi vẫn mang tính quyết định cuộc đời các em về sau này.

Để thay đổi xã hội thì nguyên lý căn bản hàng đầu là trọng dụng nhân tài. Nhân tài đó phải được nâng niu, hướng dẫn, dạy dỗ, thương yêu và tôn trọng, ngay từ khi còn bé. Từ khi mới ra đời. Đúng hơn, từ khi còn trong bụng mẹ. Thai nhi có thể cảm nhận được nỗi lo lắng hay sung sướng của mẹ, và những người và môi trường chung quanh, qua mẹ mình. Khi chào đời, cả một nền giáo dục mầm non (early childhood education) tiến bộ, dựa trên các thử nghiệm khoa học, tâm lý và khoa học thần kinh, chứng minh rằng nó sẽ thay đổi cuộc đời của các em, từ vấn đề học vấn, nghề nghiệp, bạo lực/hành, và hạnh phúc gia đình sau này. Đây là nền tảng của các xã hội văn minh. Nguyên lý căn bản kế tiếp là trọng dụng nhân tài dựa trên khả năng của họ (merits based), chứ không phải quen biết, con ông cháu cha, hay tuổi tác v.v…

Sự phát triển của xã hội đến từ mỗi cá nhân, mỗi thành viên trong cộng đồng, xã hội, đất nước. Nhưng ngay cả thiên tài mà không có sự hỗ trợ của gia đình, cộng đồng, xã hội, quốc gia, thì sẽ không tiến xa và sẽ không khai dụng hết tiềm năng của mình. Cho nên vai trò quan trọng nhất của lãnh đạo quốc gia là phải có những chính sách thích hợp để động viên, để họ tiến thật xa, đặt ra các chuẩn mực, các thí dụ thành công, để người khác và thế hệ tiếp theo nối tiếp. Người lãnh đạo phải có khả năng truyền cảm hứng, mang ra những điều tích cực và tốt đẹp nhất của mọi công dân, chứ không phải để bắt buộc họ hay làm cho họ sợ hãi. Những người trong vai trò đứng đầu quốc gia nào mà chỉ làm cho người dân sợ hãi, chỉ sử dụng bạo lực và các chính sách ngu dân để phục tùng họ, thì tính cách cai trị này, không phải tài năng lãnh đạo, sẽ để lại bao nhiêu tác hại lâu dài về sau.

Những thay đổi này sẽ mất vài thập niên, hay vài thế kỷ, tùy theo những công dân trong xã hội đó có hiểu biết, có ý thức được, các vấn đề về xây dựng con người, xã hội, và đất nước hay không.

Tất cả mọi thành tựu lớn đều phải bắt đầu bằng các bước nhỏ. Ý thức và tư duy là các bước đầu đó. Đối xử với giới trẻ bằng sự trân quý, tôn trọng, ngay cả với các em trẻ thơ, 0 đến 10 tuổi, là nền tảng căn bản. Khi các em đã đến tuổi trưởng thành, tiếng nói của các em cũng cần được trân quý và tôn trọng, dù có sai hay có khác biệt đến mấy. Hãy nỗ lực hướng dẫn các em suy nghĩ chín chắn, cân nhắc, dựa vào thông tin xác thực, dựa vào kiến thức, lý luận và khoa học chứ không phải là lời đồn đãi vô căn cứ, thì các em sẽ biết lấy các quyết định đúng đắn, dù khó khăn. Sự tôn trọng trẻ em, ngay từ nhỏ, cũng là cách để xây dựng một truyền thống tích cực mà chính các em về sau này sẽ tiếp tục như thế với các thế hệ trẻ khác. Nó sẽ trở thành văn hóa qua thời gian.

Nhìn các cuộc biểu tình tại Hồng Kông trong những ngày qua, nhất là sự dấn thân của giới trẻ, người Việt khắp nơi nhắc đến giới trẻ Việt Nam, tiêu cực lẫn tích cực. Phê bình chỉ trích cũng đầy. Nghe thì nghe, nhưng vẫn thấy nhàm, và chán. Tôi tự hỏi chúng ta có biết mình nói gì không vậy ?

Tuổi trẻ có là tương lai sáng lạn cho đất nước mai sau, hay tiếp tục bước theo các con đường mòn, trở thành những kẻ độc tài chuyên quyền, sẽ tùy thuộc vào hành động của những người ý thức và có tầm nhìn về các vấn đề, cơ hội và thử thách của đất nước hôm nay.

Phạm Phú Khải

Nguồn : VOA, 24/06/2019

Lời giới thiệu : Nói đến Nguyễn Vi Yên, hay tên thường được nhắc đến là Vi Yên, có người nghĩ đến một trong những sáng lập viên của nhóm Tinh Thần Khai Minh, và cũng từng là một cây bút của Tạp chí Luật Khoa. Ngoài ra có người cũng có thể biết đến Vi Yên qua chiến dịch phản đối Luật An ninh Mạng được thực hiện trong năm vừa qua. Nếu có cơ hội tiếp cận với Vi Yên, chúng ta sẽ cảm nhận được một tinh thần lạc quan, cách trình bày vấn đề mạch lạc và tự tin, một sự dấn thân và xả thân cho người khác mà quên cả chính mình, và một bầu nhiệt huyết có thể truyền cảm hứng đến những người chung quanh. Bài phỏng vấn sau đây giới thiệu đến quý bạn đọc người bạn trẻ Vi Yên. (PPK)

Vi Yên. (Hình : Phạm Phú Khải cung cấp)

Phạm Phú Khải : Được biết Vi Yên qua Úc hơn hai tháng rồi, và hiện đang thực tập tại văn phòng của dân biểu liên bang thuộc Đảng Lao động, ông Chris Hayes. Vi Yên có thể trình bày cho mọi người rõ công việc của Vi Yên đang thực tập bao gồm những gì ?

Vi Yên : Tháng Tư vừa qua, tôi vinh dự được tổ chức VOICE giới thiệu sang Úc thực tập trong văn phòng Dân biểu Chris Hayes vào đúng mùa tranh cử Liên bang. Là một người hoạt động xã hội từ Việt Nam, trước đây, những kiến thức mà tôi biết về các nền dân chủ chỉ thông qua sách vở. Đây là lần đầu tiên tôi không chỉ quan sát mà còn được trực tiếp tham gia vào chiến dịch tranh cử ở một đất nước dân chủ.

Tại văn phòng ông Chris Hayes, tôi trực tiếp tham gia vào nhóm chạy chiến dịch tranh cử cho ông. Công việc chính của tôi là làm việc với báo chí để quảng bá hình ảnh cho ông Chris Hayes, tham gia thu xếp nhân lực hỗ trợ chiến dịch cho ba tuần tiền bầu cử, đồng thời gặp gỡ các cộng đồng trong khu vực Fowler để hướng dẫn họ cách bỏ phiếu và kêu gọi họ bầu cho ông Chris Hayes. Ngoài ra, công việc khiến tôi thấy hứng thú nhất là nghiên cứu các chính sách của Đảng Lao Động và các đảng khác để tìm cách truyền thông sao cho hiệu quả.

Phạm Phú Khải : Có những thử thách nào, và có giống như mong đợi của Vi Yên trước khi đến đây không ? Tại sao ?

Vi Yên : Thú thực, công việc này không quá thử thách đối với tôi. Một phần vì ông Chris Hayes giữ một ghế khá an toàn (năm 2016, ông tái đắc cử với chênh lệch 17.5% phiếu bầu), song phần còn lại là vì các phần việc vốn đã được thiết lập từ các mùa bầu cử trước.

Tuy nhiên, tôi học được rất nhiều qua quá trình làm việc. Bên cạnh việc học hỏi từ chiến dịch tranh cử, tôi có dịp trò chuyện với ông Chris Hayes về hệ thống chính trị của nước Úc, và có cơ hội xem các phiên tranh luận, thảo luận về các chính sách nước này.

Tôi còn nhớ vào năm 2016, trong kỳ bầu cử Quốc hội tại Việt Nam, tôi cùng các đồng nghiệp tổ chức các hội thảo, lớp học về quyền bầu cử, đồng thời tham gia vào việc giám sát đại biểu Quốc hội hậu bầu cử. Khi đọc những điều luật khắc nghiệt về hiệp thương, đồng thời chứng kiến những bất công lộ liễu trong cả quá trình ứng cử và bầu cử, tôi đã luôn trăn trở về việc vận động cho một luật bầu cử mới, tự do hơn, cởi mở hơn. Dịp này, khi đọc được Đạo luật Bầu cử Liên bang 1918 của Úc với lối soạn thảo khúc chiết, rõ ràng, và minh bạch, tôi tin rằng đây một trong những văn bản luật bầu cử rất đáng để chúng ta học hỏi.

Phạm Phú Khải : Được biết Vi Yên rất mê đọc sách, và đã được tiếp cận triết học, đặc biệt là triết học chính trị, từ rất sớm. Vi Yên cũng đã bắt đầu dịch sách triết học chính trị từ lúc 18, 19 tuổi từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Vi Yên có thể cho biết thêm về các công việc này ?

Vi Yên : Bản thân tôi rất may mắn khi được sinh ra trong một gia đình có truyền thống hiếu học. Từ khi tôi còn nhỏ, cha má tôi đã cho tôi tiếp cận các sách mang khuynh hướng triết học Đông phương như ‘Lão tử - Đạo đức kinh’, ‘Kinh dịch – Đạo của người quân tử’. Cha tôi cũng thường dạy mấy anh em chúng tôi sống theo một số giá trị mà người phương Đông thường coi trọng, như ‘đức’, ‘lễ’, ‘nghĩa’.

Song ở độ tuổi thiếu niên vào những năm tôi lên 14, 15, tôi ưa tìm kiếm những tri thức mới, và trong tâm trí thôi thúc một ý hướng phản bác lại những gì tôi được dạy. Tôi bắt đầu tự tìm đọc các sách triết học Tây phương. Cuốn sách đầu tiên mà tôi đọc là ‘Bàn về Tự do’ của John Stuart Mill, một triết gia người Anh. Tư tưởng tự do của Mill và lối hành văn thực tế của ông đã đánh động thế giới quan của tôi, khiến tôi bắt đầu có những nhận thức rõ ràng về đời sống chính trị. Có lẽ đó là bước ngoặt lớn khiến tôi chọn đi theo con đường nghiên cứu triết học chính trị Tây phương.

Kể từ đó, tôi dần dần tìm đọc các dòng sách tương tự. Phát hiện ra rằng số tài liệu Việt ngữ trong lãnh vực này quá ít ỏi, tôi bèn nghĩ tới việc chuyển dịch sách báo từ tiếng Anh sang tiếng Việt. May mắn rằng vào năm 2013, tôi đã tìm được những người bạn có cùng trăn trở và cùng chí hướng. Từ đó, nhóm Tinh Thần Khai Minh đã ra đời.

Phạm Phú Khải : Có thể nói trang mạng Tinh Thần Khai Minh có rất nhiều tài liệu phong phú thuộc đủ mọi xu hướng và triết học chính trị khác nhau, và có rất nhiều tác phẩm đã được dịch sang tiếng Việt để cho bất cứ ai muốn tìm hiểu về lĩnh vực này. Vi Yên có thể cho biết nguyên do nào Vi Yên cùng các bạn trẻ khác nghĩ ra ý tưởng này, và đã mất bao lâu để các bạn thực hiện ?

Vi Yên : Lúc ấy, nhóm sáu anh chị em chúng tôi là những người trẻ mê đọc sách triết học chính trị. Có những buổi chiều khó quên khi mấy anh chị em chúng tôi ngồi uống trà ven bờ Hồ Tây, say sưa thảo luận từ cuốn ‘Bàn về Tự do’ của John Stuart Mill, ‘Khế ước Xã hội’ của Jean-Jacques Rousseau, cho tới ‘Nền dân trị Mỹ’ của Alexis de Tocqueville. Như đã nói ở trên, chúng tôi phiền lòng vì thấy nhiều bạn trẻ cùng trang lứa không có nhiều tài liệu triết học chính trị để học, trong khi Việt Nam hầu như không có những không gian cởi mở để họ cùng tham gia trao đổi, thảo luận về các vấn đề chính trị.

Nhóm Tinh Thần Khai Minh ra đời từ đó, với phương châm ‘Sapere Aude ! – Hãy dám nghĩ !’ trong luận văn ‘Khai Minh là gì’ của triết gia Immanuel Kant. Hai công việc chính của nhóm là soạn thảo, chuyển dịch tài liệu triết học chính trị, và tổ chức các hội thảo thường kỳ.

Cứ hai tháng một lần, chúng tôi tổ chức các buổi hội luận, tọa đàm nhờ sự giúp sức của Nhà xuất bản Tri Thức do Giáo sư Chu Hảo đứng đầu. Nội dung chính của các buổi này là về tinh thần tự do, các mô hình dân chủ, khế ước xã hội, và các chủ đề liên quan khác. Mỗi buổi hội luận như vậy thu hút từ 70 đến 200 người tham dự.

Bên cạnh đó, những cuốn sách với tựa đề như ‘Dân chủ và Xã hội Dân sự’, ‘Luật, Hiến pháp, và Pháp quyền’ đã được chúng tôi biên soạn và xuất bản trực tuyến hằng tháng, và đến tay công chúng thông qua trang mạng www.tinhthankhaiminh.org. Nhóm cũng đang dịch sách và dịch các bài báo khoa học chính trị từ tiếng Anh sang tiếng Việt.

Cho đến nay, nhóm Tinh Thần Khai Minh vẫn giữ vững mục tiêu ban đầu của mình. Chúng tôi sẽ tiếp tục tập trung nghiên cứu về chính trị Việt Nam và đưa những tri thức khoa học chính trị đến với đông đảo công chúng, với niềm tin rằng đây là nền tảng cho các chuyển dịch về chính trị và xã hội.

Phạm Phú Khải : Được biết Vi Yên cũng có niềm đam mê viết văn. Vậy giữa sự chọn lựa viết văn và nghiên cứu về chính trị học thì Vi Yên muốn đi theo con đường nào hơn ?

Vi Yên : Điều thú vị là ở các bạn bè hoạt động xã hội của tôi, hầu như ai cũng có một ước mơ riêng, mà nếu như Việt Nam có một nền dân chủ tự do thì chúng tôi hẳn đã rẽ sang ngả khác. Song chúng tôi luôn tin rằng, trong những giai đoạn mang tính lịch sử như ở Việt Nam hiện nay, chúng tôi cần bước ra và gánh vác những việc chung mà bản thân có thể dự phần đóng góp, thay vì chỉ lựa chọn sống với giấc mơ của riêng mình.

Phạm Phú Khải : Lý do nào khiến cho Vi Yên quyết định chọn con đường hoạt động xã hội như hiện nay ?

Ảnh bìa cuốn "Luật An ninh mạng - Những điều cần biết" của nhóm Save NET

Vi Yên : Có lẽ đây là câu hỏi khó nhất mà bản thân tôi vẫn thường tự lục lại quá khứ để tìm kiếm lời giải đáp. Bên cạnh nhóm Tinh Thần Khai Minh, tôi cũng đang cùng các bạn trẻ trong nước vận hành chiến dịch Phản đối Luật An ninh mạng. Ngoài ra, trong sáu năm vừa qua, tôi từng tham gia vào một vài tổ chức xã hội dân sự, như dịch sách ở F-Group, làm việc tại nhóm Cố vấn Nhân quyền và các tổ chức phi chính phủ, viết báo cho trang Luật Khoa Tạp chí, hay thực tập tại VOICE. Mỗi chặng đường tôi đi qua, mỗi tổ chức tôi bước vào, mỗi con người tôi gặp gỡ, tất thảy đều truyền cảm hứng để tôi dạn dĩ bước đi xa hơn, và từ đó cũng thêm phần xác quyết. Có thể nói rằng, lựa chọn dấn bước vào con đường hoạt động xã hội của tôi được vun đắp từ nhiều cơ duyên mà tôi may mắn có được.

Phạm Phú Khải : Bây giờ mình nói về các nhà hoạt động tại Việt Nam. Vi Yên có thể cho biết, không cần đi vào chi tiết quá vì các lý do tế nhị, là làm thế nào tổ chức VOICE thu hút và tuyển chọn được những người hoạt động xã hội như Vi Yên ra nước ngoài học tập ?

Vi Yên : Hơn nửa năm trước, tôi bắt đầu tham gia vào khóa đào tạo Xã hội Dân sự của VOICE. Chương trình này đã được mở ra từ năm 2011. Tính tới hiện tại (6/2019), VOICE đã đào tạo được gần 140 bạn trẻ. Phần lớn trong số đó hiện đang là những người hoạt động xã hội tích cực tại Việt Nam.

Cứ nửa năm một lần, VOICE mở đợt tuyển sinh với mục đích tìm kiếm những người trẻ có khát vọng thay đổi Việt Nam, để đào tạo họ trở thành những nhà hoạt động xã hội chuyên nghiệp. Thông thường, mỗi năm VOICE nhận được hàng trăm hồ sơ từ các bạn trẻ trong nước. Ban Tuyển sinh VOICE sẽ xét duyệt các hồ sơ, sau đó phỏng vấn và lựa chọn các ứng viên phù hợp cho khóa đào tạo Xã hội Dân sự. Trong khóa học kéo dài sáu tháng này, học viên sẽ được cung cấp những kiến thức nền tảng về tình hình chính trị, xã hội Việt Nam, cùng các kỹ năng cần thiết cho công việc hoạt động xã hội. Sau khi kết thúc khóa đào tạo, những học viên tốt nghiệp xuất sắc sẽ được VOICE gửi sang các tổ chức quốc tế để học việc trong vòng ba đến sáu tháng kế tiếp.

Thời gian ở VOICE đem lại cho tôi nhiều trải nghiệm quý giá. Tôi không chỉ được sang các nước Âu Châu vận động nhân quyền, đến Úc thực tập trong văn phòng dân biểu, mà còn được gặp gỡ và làm việc với những người anh chị em đầy nhiệt huyết và luôn hướng về đất nước, quê hương. Có thể nói rằng, VOICE đã trở thành một phần quan trọng trong những năm tháng tuổi trẻ sôi nổi của tôi, và tôi tri ân VOICE vì điều đó.

Phạm Phú Khải : Để thay đổi Việt Nam thì chắc chắn cần rất nhiều nhà hoạt động như Vi Yên, ở trong lẫn ngoài nước. Theo Vi Yên thì có nhiều người trẻ tại Việt Nam mong muốn góp phần vào mục đích chung này không ? Nó có thật sự mang lại lợi ích gì cho họ không, trong khi có lắm rủi ro. Thế thì tại sao họ nên tham gia ?

Vi Yên : Bốn năm trước, khi sinh hoạt ở nhóm Cố vấn Nhân quyền, tôi có dịp làm việc với vài trăm bạn trẻ đến từ các tổ chức xã hội khác. Tôi nhận ra có một nhu cầu rất lớn ở các bạn, khi họ chia sẻ rằng họ luôn thấy thôi thúc phải làm một điều gì đó để khắc phục những vấn nạn đang diễn ra ở Việt Nam và để thay đổi hiện tình đất nước. Theo thời gian, số lượng người trẻ tham gia vào các công việc xã hội ngày càng nhiều. Quan sát cuộc biểu tình chống Dự luật Đặc khu và Dự luật An ninh mạng vào tháng Sáu năm 2018, tuy không nắm được con số chính xác, song chúng ta cũng có thể thấy rằng một bộ phận rất lớn trong cuộc biểu tình là người trẻ.

Tôi cho rằng bất kỳ công việc nào cũng có những rủi ro của nó. Việc hoạt động xã hội cũng không là ngoại lệ. Tuy nhiên, việc hoạt động xã hội đem lại những giá trị quan trọng, vượt ra khỏi những lợi ích cá nhân thường thấy. Đó chính là vận mệnh quốc gia, là các quyền tự do, là tinh thần dân chủ. Có nhiều người Việt Nam, không riêng gì người trẻ, đã và đang sẵn sàng từ bỏ lợi ích của bản thân để đấu tranh cho những giá trị cao đẹp ấy. Đó là điều khiến tôi tự hào khi nghĩ về phong trào tranh đấu ở Việt Nam.

Phạm Phú Khải : Theo Vi Yên thì làm thế nào để có thể thu hút giới trẻ tinh hoa của Việt Nam vào các hoạt động này ?

Vi Yên : Thay vì nghĩ cách thu hút ai đó tham gia vào các công việc hoạt động xã hội, tôi cho rằng bản thân mỗi người, một khi đã có ý thức về việc phải thay đổi Việt Nam, trước tiên hãy dấn thân và làm những điều mình tin là đúng và tốt cho xã hội. Chính những hành động tiên phong, dũng cảm, và giàu tính trách nhiệm như vậy mới là nguồn cảm hứng lớn cho những người xung quanh. Tôi tin rằng chỉ thông qua hành động, những người mang khát vọng về tự do, dân chủ mới có thể tìm đến nhau để cùng nhau xây dựng một phong trào lớn mạnh.

Phạm Phú Khải : Mục tiêu sau cùng đối với các nhà hoạt động tại Việt Nam, như Vi Yên, là gì ?

Vi Yên : Mỗi người hoạt động xã hội có một viễn kiến riêng về tương lai của Việt Nam, tùy thuộc vào lãnh vực mà họ đang tranh đấu cũng như nghị trình của họ.

Với riêng tôi, mỗi một bước đi trên hành trình hoạt động xã hội này đều có ý nghĩa của nó. Chẳng hạn, trong chiến dịch Phản đối Luật An ninh mạng, mỗi một chữ ký trong số 120.000 chữ ký mà chúng tôi thu thập được là một thành công nhỏ, khi chúng tôi biết rằng mình đang từng bước lan tỏa tri thức về tự do ngôn luận, và kêu gọi tinh thần tham gia chính trị của người dân. Nói như vậy để thấy rằng, thay vì đặt ra một ‘mục tiêu sau cùng’, chúng tôi chú trọng tới chính hành trình mà chúng tôi đang đi, cũng như tới hiệu quả công việc mà chúng tôi đang thực hiện.

Xa hơn, cũng như nhiều bạn bè hoạt động xã hội của tôi, tôi không chỉ tranh đấu cho một hệ thống chính trị tự do ở Việt Nam, mà còn cổ võ cho một nền văn hóa dân chủ. Rằng chúng ta cần nỗ lực xây dựng một nền dân chủ thực thụ, nơi mà mọi người có cơ hội ngang nhau để cùng dự phần vào đời sống chính trị - xã hội, nơi lẽ phải và công bình được tôn trọng, nơi mỗi người được tự chủ trong tư tưởng và hành động của mình.

Phạm Phú Khải : Nếu Vi Yên về lại Việt Nam bây giờ thì chuyện gì sẽ có thể xảy ra cho bạn ? Vi Yên có lường trước được tình huống xấu nhất có thể xảy ra cho mình không, và như thế có sẵn sàng chấp nhận tình huống như thế không ?

Vi Yên : Cách mà các lực lượng có thẩm quyền ở Việt Nam đối xử với những người hoạt động xã hội là rất khác nhau, tùy thuộc vào nhiều yếu tố, như lãnh vực hoạt động, cách thức hoạt động, hay thậm chí là vùng miền. Cũng như những người hoạt động khác, tôi không thể biết chắc điều gì sẽ xảy đến với mình trong tương lai. Song dẫu phía trước có nhiều khó khăn đón đợi, tôi luôn tự nhắc nhở bản thân bằng câu nói của Nhà nghiên cứu Triết học Bùi Văn Nam Sơn, một người tôi rất kính nể, rằng "cứ kiên trì, rồi mùa hoa trái sẽ tới".

Phạm Phú Khải : Để mang lại một sự thay đổi tốt đẹp nhất cho Việt Nam thì theo Vi Yên người Việt Nam trong lẫn ngoài nước cần phải làm gì ?

Vi Yên : Trước mắt, tôi cho rằng ưu tiên của chúng ta nên tập trung vào việc đối thoại, từ người trong nước đến hải ngoại, từ các nhóm tri thức lão làng đến những người đấu tranh trẻ tuổi, và trong cả các nhóm xã hội dân sự ở nhiều lãnh vực khác nhau. Thông qua đối thoại, chúng ta mới có thể tìm thấy được những điểm chung, và từ đó chúng ta có thể hợp tác với nhau để cùng nhau hành động.